Φυτά και φάρμακα – John M.Allegro

Τα φυτά ήταν οι καρποί της ένωσης του Θεού με τη Γη. Κι όπως συμβαίνει με τα γεννήματα κάθε ένωσης, άλλα ήταν ισχυρότερα κι άλλα πιο αδύναμα, άλλα είχαν μεγαλύτερη κι άλλα μικρότερη σημασία. Ορισμένα προσφέρανε το πολύτιμο ξύλο τους για την κατασκευή σπιτιών και πλοίων. Άλλα διέθεταν το εύθραστο ξύλο τους μόνο για τη φωτιά. Ορισμένα πρόσφεραν εύγευστους και θρεπτικούς καρπούς. Άλλα διαθέτανε καρπούς πικρούς με την παράξενη ιδιότητα να σκοτώνουν ή να θεραπεύουν.

Οπωσδήποτε, πριν από τη γνώση των φαρμακευτικών φυτών προηγήθηκε μια σειρά από επικίνδυνες εμπειρίες. Είναι βέβαιο πως οι επιδράσεις των επικίνδυνων φυσικών ουσιών παρατηρήθηκαν πρώτα στα ζώα, όπως μας πληροφορεί ο θρύλος του βοσκού Μέλαμπου, που ανακάλυψε τις καθαρτικές ιδιότητες του φυτού ελλέβορου, από την επίδραση που είχε στις κατσίκες του. Το σύνολο των εμπειριών του είδους, συχνά επικίνδυνων και θανατηφόρων, είχε σαν αποτέλεσμα να δημιουργηθούν τοπικές φαρμακολογίες, βασισμένες στα φυτά που αφθονούσαν στην κάθε περιοχή. Αργότερα, οι έμποροι και οι ταξιδιώτες μεταφέρανε τα φαρμακευτικά φυτά της μιας περιοχής στην άλλη.

Στη συνέχεια, το σύνολο των φυτοφαρμακολογικών γνώσεων αποτέλεσε αντικείμενο ιδιαίτερης μελέτης, που αφορούσε, ορισμένα ειδικευμένα μέλη των κοινοτήτων. Ήταν οι πρώτοι γιατροί, που δεν άργησαν να εξελιχθούν σε μια προνομιούχα τάξη. Χάρη στη διατήρηση των μυστικών της τέχνης τους, ασκούσαν μια πραγματική εξουσία πάνω στους συγχρόνους τους.

Το αρχαιότερο ιατρικό κείμενο που έχουμε στα χέρια μας είναι μια σουμεριακή πλάκα που χρονολογείται από τα τέλη της τρίτης προχριστιανικής χιλιετίας. Περιέχει έναν κατάλογο από αντίδοτα για διάφορες παθήσεις που η πρώτη ύλη τους εμφανίζει μια μεγάλη ποικιλία. Τα αντίδοτα είναι κατασκευασμένα από γάλα, “πουκάμισο” φιδιών, όστρακα, αλάτι, νιτρικές ουσίες, φραγκοστάφυλο, μυρτιά, θυμάρι, σύκα, χουρμάδες, έλατο, πεύκο κ.α. Στη συνέχεια συναντάμε ένα πλήθος από ιατρικές πλάκες συνταγμένες στα σουμεριακά και τα ακκαδικά. Περιέχουν καταλόγους φαρμακευτικών φυτών με τα ονόματά τους στις δυό γλώσσεςκαι πλήρεις περιγραφές των καρπών τους, των φύλλων τους, τον τρόπο περισυλλογής και επεξεργασίας. Στον χώρο της Ανατολικής Μεσογείου βρίσκουμε παρόμοια κείμενα πολύ αργότερα, μόλις στις αρχές του 5ου π.Χ. αιώνα. Ανάμεσα σ' αυτά ξεχωρίζει η Περί φυτών Ιστορία του Θεόφραστου (372 – 287 π.Χ.) μαθητή του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Η Ιστορία περιέχει έναν κατάλογο από τετρακόσια φυτά, με λεπτομέρειες για τη μορφή τους, το είδος τους, τον τόπο που αφθονούν, τον τρόπο που αναπαράγονται, την καλλιέργεια και την χρησιμότητά τους. Το σύνολο των γνώσεων που περιλαμβάνει η Ιστορία του Θεόφραστου έχει τέτοια έκταση που αποκλείεται να πρόκειται για καρπό εμπειρίας ενός μόνον ανθρώπου. Είναι πολύ πιθανό, πως ο Θεόφραστος χρησιμοποίησε τους “υπερδισχίλιους” μαθητές του, για να συγκεντρώσει το τεράστιο αυτό υλικό, καθώς και τις γνώσεις που αποκόμισαν οι στρατιώτες του συγχρόνου τους Αλέξανδρου του Μακεδόνα, κατά την διάρκεια της τεράστιας εκστρατείας τους από την Ελλάδα μέχρι τις Ινδίες.

Η επόμενη ίσης αξίας βοτανολογική μελέτη εμφανίζεται κατά την διάρκεια του πρώτου μεταχριστιανικού αιώνα. Ο Διοσκουρίδης, σύγχρονος του Κλαύδιου και του Νέρωνα έγραψε το Περί Ύλης Ιατρικής (De Materia Medica), που αν δεν περιέχει καινούργιες πληροφορείες σε σύγκριση με τον Θεόφραστο, αντιπροσωπεύει μια πρώτη προσπάθεια κωδικοποίησης των φαρμάκων. Χωρίζει τα φάρμακα σε τρεις κατηγορίες ανάλογα με την προέλευσή τους: φυτική, ζωική, μεταλλική. Οι περιγραφές του Διοσκουρίδη είναι ακριβολογικές και περιεκτικές, και στο μεγαλύτερο μέρος τους αποκλείουν τις λαϊκές μυθολογικες προεκτάσεις.

Ευτυχώς για μας, ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, που έζησε περίπου την ίδια εποχή (23 – 79 μ.Χ.) με τον Διοσκουρίδη, έγραψε ένα λιγότερο “επιστημονικό” κείμενο, γεμάτο από λαϊκές παραδόσεις και μυθολογικές προεκτάσεις. Η Φυσική Ιστορία του (Naturalis Historia) αποτελεί μιάν αστείρευτη πηγή πληροφοριών γύρω απο την λαϊκή μυθολογία των φυτών. Ο Πλίνιος παραθέτει εκπληκτικές λεπτομέρειες για τους τρόπους καλλιέργειας, περισυλλογής, επεξεργασίας και χρήσης των φυτών. Μας αποκαλύπτει την φύση των φυτών από την άποψη της αρχαίας νοοτροπίας και τη σχέση της φύσης με την ονομασία τους. Συχνά οι ιστορίες του δεν έχουν καμιά σχέση με την πραγματικότητα, κι έτσι το έργο του Πλίνιου δεν έχει τόσο βοτανολογική, όσο λαογραφική και ετυμολογική αξία.

Από την άποψη της δικής μας μελέτης, οι ιδέες και οι μυθολογίες που συνόδευαν τα φυτά έχουν μεγαλύτερη σημασία από την πραγματική βοτανολογική αξία τους.

Στην κλασική και ρωμαϊκή περίοδο, τα παλαιότερα κείμενα είχαν τη φήμη πως το περιεχόμενό τους περιέκλειε πολύτιμα θεραπευτικά μυστικά. Ο Ιώσηπος, που έζησε τον πρώτο μεταχριστιανικό αιώνα, σημειώνει πως η ιδουαϊκή αίρεση των Εσσαίων μελετούσε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον τα αρχαία κείμενα, και προπάντων εκείνα που αφορούσαν την ψυχική και σωματική υγεία. Χάρη στα κείμενα αυτά, οι Εσσαίοι μελετούσαν τις “θεραπευτικές” ρίζες, τις “ιατρικές” πέτρες, και κατάφεραν να γιατρεύουν έναν μεγάλο αριθμό παθήσεων. Ο λαός συνήθιζε ν' αποδίδει το σύνολο των ιατρικών και θεραπευτικών κειμένων στον βασιλιά Σολομώντα, που η Παλαιά Διαθήκη τον αναγνωρίζει σαν γνώστη όλων των φυτών “από κέδρου της εν τω Λιβάνω μέχρι υσσώπου της εκφυομένης επί του τοίχου”. Αργότερα η λαϊκή παράδοση απέδωσε στον βασιλιά ακόμη μεγαλύτερες ικανότητες, όπως την “τέχνη να εξορκίζει τους δαίμονες για να θεραπεύει τους ανθρώπους”. Ο Ιώσηπος προσθέτει ότι ο Σολομώντας συνέθεσε ψαλμούς που ανακούφιζαν τους αρρώστους και έδιωχναν για πάντα τους δαίμονες από το σώμα τους.

Το γεγονός της μεγάλης διάδοσης της δαιμονολογίας του Σολομώντα (η περίφημη “Σολομωνική”) κατά την διάρκεια του 1ου μεταχριστιανικού αιώνα έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη μελέτη μας. Ο Ιώσηπος παραθέτει την αφήγηση μιας εντυπωσιακής θεραπείας που πραγματοποιήθηκε χάρη σ' αυτή “τη μεγάλη δύναμη”, από τον συμπατριώτη του Ελεάζαρ, που πιθανότατα ήταν Εσσαίος: “Έβαλε κάτω από τη μύτη του δαιμονισμένου (τρελού) ένα μπαστούνι, που κάτω από τη σφραγίδα του είχε μια ρίζα απ' αυτές που σημειώνει ο Σολομών. Καθώς ο άρρωστος ανάσανε τη μυρουδιά της ρίζας, ο Ελεάζαρ τράβηξε απ' τα ρουθούνια του τον δαίμονα. Ο δαιμονισμένος θεραπεύτηκε και υποσχέθηκε να μην ξαναφήσει τον δαίμονα να μπει στο σώμα του. Ο Ελεάζαρ του σύστησε να προφέριε σε κάθε επικίνδυνη περίσταση το όνομα του Σολομώντα και να ψέλνει τους θεραπευτικούς ψαλμούς του βασιλιά.

Βλέπουμε λοιπόν πως η γνώση των φαρμακευτικών φυτών δεν ήταν αρκετή για την εφαρμογή των πρωτόγονων θεραπευτικών μεθόδων. Το πρώτο κεφάλαιο ήταν η αναγνώριση του θεραπευτικού φυτού και η ταύτισή του με την λαϊκή ονοματολογία. Αλλά το δεύτερο και εξίσου σημαντικό κεφάλαιο, ήταν η γνώση της συλλογής, της επεξεργασίας και της χρήσης του φυτού. Άλλωστε υπήρχαν και οι πρόσθετες δυσκολίες. Ορισμένα φυτοφάρμακα ήταν τόσο ισχυρά που δεν μπορούσαν να εισαχθούν στον οργανισμό του αρρώστου, παρά μόνον μετά από μια πολυήμερη ψυχική και σωματική προετοιμασία. Η επίδραση ορισμένων πανίσχυρων φυτοφαρμάκων έπρεπε να εξουδετερωθεί την κατάλληλη στιγμή από άλλες ουσίες, για ν'αποφευχθεί το θανατηφόρο αποτέλεσμα. Ξέρουμε, για παράδειγμα, πως η καθαρτική επίδραση του ελλέβορου περιοριζόταν απ' την ενέργεια ορισμένων ναρκωτικών. Η γνώση της δοσολογίας αποτελούσε έναν πολύ ευαίσθητο παράγοντα που εξακολουθεί να προβληματίζει και τη σύγχρονη φαρμακολογία. Οι αρχαίοι προσδιόριζαν την δοσολογία με μια σειρά άλλων γνώσεων, που αφορούσαν την προσωπικότητα του ασθενή, δηλαδή το χρώμα του δέρματος, των μαλλιών και των ματιών του, το γενεαλογικό του δέντρο, τον αστολογικό του χάρτη, τον τόπο της γέννησής του κτλ.

Στην πραγματικότητα, οι αστρολογικές γνώσεις έπαιζαν κυριαρχικό ρόλο στον προσδιορισμό της θεραπευτικής αγωγής. Η αρχαία φαρμακολογία και ιατρική συμβάδιζαν με την αστρολογία που κατάφερε να συγκεντρώσει έναν μεγάλο αριθμό αξιόλογων αστρονομικών γνώσεων. Ανάμεσα στα άλλα κείμενα της εσσαϊκής βιβλιοθήκης, που ανακαλύφθηκε στα μέσα του αιώνα μας στις σπηλιές της Νεκρής θάλασσας, περιλαμβάνεται κι ένα αστρολογικό χειρόγραφο. Είναι γραμμένο σ' έναν ιδιαίτερο κώδικα. Διαβάζεται δηλαδή από τ' αριστερά προς τα δεξιά και όχι αντίστροφα όπως συμβαίνει με τα συνηθισμένα σημιτικά κείμενα, ενώ παράλληλα περιέχει λέξεις με ελληνικούς χαρακτήρες που δεν σημαίνουν απολύτως τίποτα και πρέπει ν' αντικατασταθούν με εβραϊκά γράμματα για ν' αποκτήσουν νόημα. Το χειρόγραφο βρέθηκε κομματιασμένο στο δάπεδο της σπηλιάς, και η προσεχτική του συγκόλληση δεν απέδωσε το αρχικό σύνολο. Ωστόσο το νόημα του είναι φανερό. Πρόκειται για μια καταγραφή φυσικών χαρακτηριστικών των ατόμων που έχουν γεννηθεί κάτω από συγκεκριμένους αστερισμούς του ζωδιακού κύκλου. Έτσι, όποιος έχει γεννηθεί, για παράδειγμα, κάτω από τον αστερισμό του Ταύρου, διαθέτει λεπτούς γοφούς και μακρυά δάχτυλα ποδιών. Η πνευματική φύση των ατόμων προσδιορίζεται από τα “φωτεινά” και “σκοτεινά” τους τμήματα. Το σύνολο των τμημάτων είναι πάντα ο αριθμός εννέα, που αναφέρεται πιθανότατα στην διάρκεια της εγκυμοσύνης. Ο γεννημένος κάτω από τον αστερισμό του Ταύρου διαθέτει μονάχα τρία φωτεινά τμήματα και έξι σκοτεινά!

Ένας ακόμη πιο αδικημένος τύπος, που δυστυχώς το όνομα του αστερισμού του χάθηκε, περιγράφεται με χοντρά δάχτυλα, τριχωτούς γοφούς, κοντά και στραβά δάχτυλα ποδιών. Οκτώ του τμήματα βρισκονται κάτω από την εξουσία του “οίκου του Σκότους” και μόνον ένα ανήκει στον “οίκο του Φωτός”. Αντίθετα, ο πιο ευνοημένος έχει μέτριο ύψος, κατσαρή γενειάδα, μάτια που μοιάζουν με “αστραφτερό κάρβουνο”, ομοιόμορφα δόντια και λεπτά δάχτυλα. Οκτώ μέρη του ανήκουν στο φως και ένα μόνο στο σκοτάδι.

Τα χειρόγραφα της Νεκρής θάλασσας, όπως και τα κείμενα της Καινής Διαθήκης, δίνουν έμφαση στον ανταγωνισμό ανάμεσα στο “φως” και το “σκοτάδι”. Υποθέτουμε πως αντιστοιχούν με τους ηθικούς όρους “καλό” και “κακό”. Έτσι, οι “γιοί του φωτός” είναι αυτοί που κάνουν το καλό, και οι “γιοί του σκότους” αυτοί που βλάπτουν τους συνανθρώπους τους. Ωστόσο η διάκριση αυτή δεν υιοθετεί αναγκαστικά τη σύγχρονη ηθική έννοια: οι καρποί του “πνεύματος της αλήθειας”, όπου μαζί της ταυτίζεται το “φως”, είναι η “θεραπεία”, η “ειρήνη και μακροβιότητα”, η “γονιμότητα”. Αντίθετα, οι “δρόμοι του πνεύματος του ψέματος” είναι η πλεονεξία, η κακία, η ψευδολογία, η έπαρση, η αλαζονεία, η υποκρισία, η κτηνωδία, η κακή πρόθεση κτλ. Μ' άλλα λόγια, όλα όσα ανήκουν στη σφαίρα ενός χαρακτήρα που εμφανίζει έλλειψη ισορροπίας.

Τα ελαττώματα αυτά συνιστούν οπωσδήποτε “ανήθικα” στοιχεία, αλλά για τους αρχαίους φιλόσοφους δεν ήταν αποτελέσματα της ελεύθερης επιλογής της συμπεριφοράς του ατόμου, αλλά κληρονομικές ιδιότητες εξαρτημένες κατά κύριο λόγο από την προσδιορισμένη μοίρα του ανθρώπου, τη στιγμή της γέννησής του, σύμφωνα με τις διατάξεις των αστερισμών. Έτσι η ιατρική ανελάμβανε την αποκατάσταση της “ηθικής” ανισορροπίας παίζοντας έναν ρόλο ταυτόσημο μ' εκείνον της θρησκείας. Στην πραγματικότητα, για τον αρχαίο κόσμο, ιατρική και θρησκεία ήταν δύο έννοιες αδιαχώριστες.

Για την παροχή φαρμάκων, ο “γιατρός” έπρεπε να γνωρίζει τα κληρονομικά χαρακτηριστικά του αρρώστου, και για την απόκτηση της απαραίτητης αυτής γνώσης, κατέφευγε στην αστρολογία, όπως μας αποκαλύπτει ο αινιγματικός κύλινδρος της Νεκρής θάλασσας.

Ιατρική και αστρολογία γεννήθηκαν και αναπτύχθηκαν στη χώρα των Σουμερίων. Οι τελευταίοι μετέδωσαν τις γνώσεις τους στους λαούς που τους διαδέχτηκαν στην επικυριαρχία της Μεσοποταμίας. Το γεγονος επιβεβαιώνεται από τα σφηνοειδή κείμενα κι από τη φήμη που είχαν σ' όλη την έκταση του αρχαιου κόσμου.

“Στήθι τώρα με τας γοητείας σου και με το πλήθος των μαγειών σου, εις τας οποίας ηγωνίσθης εκ νεότητός σου”, φωνάζει ο Ησαΐας στην “παρθένο θυγατέρα της Βαβυλώνας”, “αν δύνασαι να ωφεληθής, αν δύνασαι να υπερισχύσης. Απέκαμες εν τω πλήθει των βουλών σου. Ας σηκωθώσι τώρα οι ουρανοσκόποι, οι αστρολόγοι, οι μηνολόγοι προγνωστικοί και ας σε σώσωσιν εκ των επερχομένων επί σε”.

Αν όχι εθνικοί, τουλάχιστον πολιτιστικοί διάδοχοι των παραπάνω ήταν οι “μάγοι” των Ευαγγελίων. Πρόκειται για τους μεγάλους πραγματευτές των φαρμάκων της αρχαιότητας, και ο Πλίνιος τους αναφέρει συχνά, όταν μιλάει για τα σπάνια θεραπευτικά φυτά και τις λαϊκές παραδόσεις που συνόδευαν τη χρήση τους. Κρατάει απέναντί τους μια περιφρονητική στάση, αλλά παράλληλα δεν παραλείπει να σημειώσει πως ο φιλόσοφος Πυθαγόρας, ο πρώτος Έλληνας που σκέφτηκε να γράψει ένα βιβλίο για τις ιδιότητες των φυτών, καθώς και ο Δημόκριτος, “επισκέφθηκαν τους Μάγους της Περσίας, της Αραβίας, της Αιθιοπίας και της Αιγύπτου, και έγραψαν στη συνέχεια απίστευτα πράγματα που εντυπωσίασαν τους αρχαίους”.

Ο Διοσκουρίδης τους ονομάζει “προφήτες” και τους αναγνωρίζει σαν συντάκτες της “ειδικής” ονοματολογίας των φυτών. Εδώ μπορούμε να κάνουμε μιαν ενδιαφέρουσα παρατήρηση γιατί η σουμεριακή λέξη που σημαίνει “γιατρός” είναι Α-ΖU ή I-ZU. Η ίδια λέξη προσδιορίζει τον “ειδικό στα νερά και στο πετρέλαιο” (ραβδοσκόπο) καθώς και τον “προφήτη” (ή “προγνωστικό” σύμφωνα με το παραπάνω κείμενο του Ησαΐα). Η λέξη “Εσσαίος” που έμεινε γνωστή μόνο από την ελληνική κρυπτογραφική της απόδοση, προέρχεται πιθανότατα από την ίδια ρίζα.

Η ικανότητα της προφητείας ή της πρόγνωσης αποτέλεσε ανέκαθεν ένα πολύ σημαντικό στοιχείο της ιατρικής. “Ο γιατρός πρέπει από πολύ νωρίς ν' αναπτύξει την ιδιότητα της πρόνοιας (συγκέντρωση γνώσεων που αφορούν τον άρρωστο και δεν του αποκαλύπτονται)” γράφει ένας από τους συντάκτες της Συλλογής του Ιπποκράτη (γύρω στα 300 π.Χ.), “γιατί αν είναι σε θέση να γνωρίζει και να προβλέψει το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον... οι άνθρωποι θα τον πλησιάσουν με εμπιστοσύνη... Έτσι, ανάλογα με την περίσταση, θα προβλέψει τις δυνατότητες των μεν να επιζήσουν και θα τους θεραπεύσει, ενώ θα διακρίνει την αδυναμία των άλλων και θα προσδιορίσει τον αναπόφευκτο θάνατό τους... αποφεύγοντας μ' αυτό τον τρόπο την ευθύνη για την αποτυχία της επέμβασής του”.

Η έννοια της ιπποκρατικής “πρόνοιας” προχωρεί πολύ βαθύτερα από την απλή ευθύνη του γιατρού. Ο τελευταίος έπρεπε να είναι σε θέση να επικοινωνήσει με τον κόσμο των πνευμάτων και να επηρεάσει την θέληση των θεών και των δαιμόνων που εξουσίαζαν την υγεία και την αρρώστια. Για κάθε ασθένεια, όπως και για κάθε τμήμα του σώματος, υπήρχε ο αντίστοιχος δαίμονας. Η γνώση του ονόματός του επέτρεπε στον γιατρό να εξουδετερώσει ως ένα σημείο την επίδρασή του. Ο Ιησούς, για παράδειγμα, ζητάει να μάθει το όνομα του δαίμονα, για να τον υποχρεώσει στη συνέχεια να εγκαταλείψει το σώμα του αρρώστου και να μπει στο σώμα των γουρουνιών.

Η ελληνική λέξη “δαίμων” κατάγεται οπωσδήποτε από την περσική deew (η φθογγική μεταβολή ανάμεσα στο m και το w είναι πολύ συνηθισμένη). Και οι δύο μοιάζουν να προέρχονται από τη σουμεριακή DA-IA-U-NA, που σημαίνει “ικανότητα για γονιμοποίηση”.

Κατά συνέπεια ο δαίμονας μπορούσε να επηρεάσει προς το καλό ή το κακό τη γέννηση, τον θάνατο και την υγεία του ανθρώπου σ' όλη τη διάρκεια της ύπαρξής του. Το φαρμακευτικό φυτό είχε τις ίδιες ιδιότητες με τον δαίμονα. Από την άλλη μεριά, η εβραϊκή λέξη “dawah”, που σημαίνει “είμαι άρρωστος”, και η παρόμοια αραβική λέξη που σημαίνει “φάρμακο” προέρχονται και οι δύο από την ίδια σημιτική ρίζα. Έτσι από ετυμολογική άποψη, ο δαίμονας της υγείας και της αρρώστιας και το φάρμακο με τις ίδιες ιδιότητες ταυτίζονται.

Αν ο γιατρός – προφήτης έπρεπε να γνωρίζει τα ονόματα των δαιμόνων υπεύθυνων για την κάθε αρρώστια, ήταν υποχρεωμένος να ξέρει και τον τρόπο επίκλησης των αντιπάλων τους, των θεραπευτικών δηλαδή δυνάμεων που υπήρχαν μέσα στα φάρμακα. Πρόκειται για τους αγγέλους, που τα ονόματά τους αποτελούσαν ένα μεγάλο μέρος των μυστικών γνώσεων των Εσσαίων. Πριν να μάθουν, οι μυημένοι έπρεπε να “πάρουν φοβερούς όρκους”. Η βασική θεραπευτική αρχή είναι αυτή που μας περιγράφει ο Ιώσηπος, όταν ο φίλος του Ελεάζαρ κάνει επίκληση στο όνομα του Σολομώντα, τη στιγμή που υποχρεώνει τον άρρωστο να μυρίσει τη ρίζα του φυτού που κρύβει στο μπαστούνι του. Την ξαναβρίσκουμε στην θεραπεία του ανάπηρου, όταν ο Πέτρος κάνει επίκληση στο όνομα του Ιησού Χριστού του Ναζωραίου, ενώ όταν οι “επτά υιοί του Σκευά” επιχείρησαν να επαναλάβουν το “θαύμα” απέτυχαν.

Εφ' όσον κάθε μορφή ζωής προέρχεται από το θεϊκό σπέρμα, το τελευταίο αποτελεί και το ιδανικότερο φάρμακο. Οι αρχαίοι πίστευαν πως ορισμένα φυτά διαθέτανε μιαν ουσία πολύ συγγενική με το “πανάγιο” σπέρμα. Η αξία της ουσίας διαπιστωνόταν από την ιδιότητά της να σκοτώνει, να θεραπεύει ή να μεθάει.

Στα σουμεριακά η ίδια λέξη ΤΙΝ σημαίνει ταυτόχρονα “ζω” και “μεθάω”. GEShTIN είναι ταυτόχρονα “το δέντρο της ζωής” και το “κρασί”. Μια αναλογία υπάρχει οπωσδήποτε ανάμεσα στην ελληνική λέξη “οίνος” και στην εβραϊκή “yayin” (κρασί). Και οι δύο προέρχονται πιθανότατα από τη σουμεριακή ρίζα IA-U-NU, “σπέρμα – σπορά”.

Δεν πρέπει να μας προκαλεί έκπληξη η επίκληση του ονόματος του Ιησού για θεραπευτικούς λόγους. Στα εβραϊκά γράφεται ychosua (γεχοσούα) και προέρχεται από την σουμεριακή ρίζα IA-U-ShU-A (ShUSh) που σημαίνει “σπόρος που σώζει, που αποκαθιστά, που θεραπεύει”. Οι εξελληνισμένοι εβραίοι στη θέση του “Ιησούς” χρησιμοποιούσαν το ελληνικό όνομα “Ιάσων”, κι είχαν δίκιο γιατί “ιάσων” σημαίνει “θεραπευτής” και το ρήμα “ιώμαι” προέρχεται από την ίδια σουμεριακή ρίζα. Η περίφημη ευαγγελική ρήση “Ιατρέ, θεράπευσον σεαυτόν” αποτελεί μιαν απόδειξη πως ο συντάκτης του κειμένου είχε υπ' όψη του την ετυμολογία του ονόματος του Ιησού, και το ίδιο συμβαίνει όταν ο Χριστός παίρνει την προσωνυμία “Σωτήρ”. Η ελληνική αυτή λέξη συγγενεύει με την σουμεριακή ShU που σημαίνει επισης “σωτήρας”. Ο “θεραπευτής” λοιπόν Ιησούς αποκαλείται δικαιολογημένα “Σωτήρ”, εφ' όσον, από την άλλη μεριά, η ίδια λέξη είναι μια από τις πιο διαδεδομένες προσωνυμίες του Δία.

Ο Διόνυσος, θεός της γονιμότητας, με έμβλημα του τον φαλλό, ήταν ταυτόχρονα και θεός – θεραπευτής. Το όνομά του κατάγεται από τη σουμεριακή ρίζα IA-U-NU-ShUSh, που μοιάζει με τη ρίζα της καταγωγής του ονόματος του Ιησού, μετά την αφαίρεση της λέξης NU. Αλλά NU σημαίνει στα σουμεριακά “σπορά”, “υγρό σπέρμα που σώζει”, και συγγενεύει με την ελληνική λέξη “νόσος” (αρρώστια) αλλά και “Νόσιος” (θεραπευτής) που πρόκειται για άλλο ένα διαδεδομένο επίθετο του Δία.

Η θεότητα της γονιμότητας ενυπάρχει, όπως είδαμε, σε όλα τα ζωντανά όντα. Σ' άλλα περισσότερο και σ' άλλα λιγότερο. Τα φαρμακευτικά φυτά, προικισμένα με την ιδιότητα να σκοτώνουν αλλά και να θεραπεύουν, αποτέλεσαν από πολύ νωρίς αντικείμενο μελέτης των μάγων – ιατρών, των προφητών και των ιερέων του αρχαίου κόσμου. Οι εμπειρικές γνώσεις τους αποτελούσαν περιουσία των επαγγελματικών κοινοτήτων και αναμεταδίδονταν με μυστικιστικό τρόπο. Οι γνώσεις αυτές πέρα από τα ονόματα και την περιγραφή των φυτών περιελάμβαναν τα ονόματα των δαιμόνων, υπεύθυνων για τις ασθένειες, καθώς και τα ονόματα των αγγέλων που μπορούσαν να επικληθούν για να θεραπεύσουν σε συνδυασμό με τις επιδράσεις των φαρμακευτικών φυτών. Επιπλέον, αναπόσπαστο στοιχείο της θεραπευτικής μεθόδου ήταν η γνώση της φυσιολογικής και ψυχολογικής κατάστασης του αρρώστου καθώς και ο προσδιορισμός της αναλογίας των “πνευμάτων του φωτός και του σκότους” που έφερε κληρονομικά από τη στιγμή της γέννησής του. Όλα τα παραπάνω στοιχεία αποκαλύπτονταν με τη βοήθεια της αστρολογίας, κι έτσι οι αρχαίοι γιατροί υπήρξαν ταυτόχρονα και αστρολόγοι. Παράλληλα ήταν προφήτες, ικανοί ν' αποκαλύψουν το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Μ' άλλα λόγια, για τον αρχαίο κόσμο, ιατρική και θρησκεία ήταν δύο έννοιες αδιαχώριστες.

JOHN M. ALLEGRO

ΤΟ ΙΕΡΟ ΜΑΝΙΤΑΡΙ ΚΑΙ Ο ΣΤΑΥΡΟΣ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΜΑΡΙΟΣ ΒΕΡΕΤΑΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΙΒΡΗΣ