Ο Σωκράτης και η Τραγωδία - Friedrich Nietzsche

Η στενή συγγένεια της κατεύθυνσης που υπάρχει ανάμεσα στο Σωκράτη και στον Ευρυπίδη δε διέφυγε την προσοχή των συγχρόνων τους, και η πιο εύγλωττη έκφραση αυτής της διορατικότητας βρίσκεται στην αθηναϊκή παράδοση, που μας εμφανίζει το Σωκράτη σα στενώτατο συνεργάτη του Ευρυπίδη. Τα ονόματά τους αναφέρονταν το ένα δίπλα στ' άλλο απ' τους νοσταλγούς της παλιάς ωραίας εποχής, όταν απαριθμούσαν τους συγχρόνους τους δημαγωγούς, που, κάτω απ' την επίδρασή τους η παλιά και τραχιά φυσική και ηθική αρχή των ηρώων του Μαραθώνα θυσιαζόταν, όλο και πιο πολύ, σε μια αμφίβολη άλογη εκκαθάριση του παρελθόντος, ολέθρια στα σώματα και στις ψυχές. Σ' αυτόν το μισο-αγαναχτισμένο, μισο-περιφρονητικό τόνο συνέχισε να κάνει λόγο, γι' αυτούς τους δυο ανθρώπους, η αριστοφάνεια κωμωδία, προκαλώντας τρόμο στους νεώτερους, που, για να πούμε την αλήθεια, ήταν πρόθυμοι να εγκαταλείψουν τον Ευρυπίδη, μα ασφυκτιούσαν όταν βλέπαν τον Αριστοφάνη να παρουσιάζει το Σωκράτη σαν τον πρώτο και το μεγαλύτερο απ' τους σοφιστές σαν τον καθρέφτη και την πεμπτουσία όλων των σοφιστικών τάσεων. Και τότε η μοναδική τους παρηγοριά ήταν να στηλιτεύσουν τον ίδιο τον Αριστοφάνη σαν έναν αλλόκοτο και ψευδολόγο Αλκιβιάδη της ποίησης. Χωρίς να θέλω εδώ να υπερασπιστώ τα βαθύτερα κίνητρα του Αριστοφάνη ενάντια σε παρόμοιες επιθέσεις, θα συνεχίσω να αποδείχνω, στηριζόμενος στα αισθήματα των αρχαιοτέρων, την αδιάσειστη αλληλεγγύη που υπήρχε ανάμεσα στο Σωκράτη, και τον Ευριπίδη, χωρίς να παραλείπω να υπενθυμίζω ότι ο Σωκράτης, ο εχθρός της τραγικής τέχνης, απέφευγε να παρευρίσκεται στις τραγικές παραστάσεις, εκτός όταν ανεβαζόταν ένα νέο έργο του Ευριπίδη. Το περιφημότερο όμως παράδειγμα αλληλοπροσέγγισης αυτών των δύο ονομάτων βρίσκεται στο χρησμό του μαντείου των Δελφών, που υπόδειχνε το Σωκράτη σαν τον σοφότερο ανάμεσα στους ανθρώπους, προσθέτοντας ωστόσο, σύγχρονα, πως στο μεγάλο διαγώνισμα της σοφίας το δεύτερο βραβείο ανήκε στον Ευριπίδη.

Τρίτος σ' αυτήν την κλίμακα αναφερόταν ο Σοφοκλής, αυτός που μπορούσε να καυχηθεί απέναντι στον Αισχύλο ότι έπραττε το ορθό, γιατί ακριβώς ήξερε τι ήταν το ορθό. Είναι φανερό πως, ακριβώς αυτό, αποτελεί το βαθμό διαύγειας αυτής της γνώσης, που ξεχωρίζει τους τρεις αυτούς άντρες σαν τα τρία «συνειδητότερα πνεύματα» της εποχής τους.

Την οξύτερη όμως διατύπωση, για να εκφράσει τη νέα αυτή και πρωτάκουστη εκτίμηση για τη γνώση και τη συνειδητή διαύγεια, μας την έδωσε ο Σωκράτης, όταν ανακάλυψε πως ήταν ο μόνος που τολμούσε να ομολογήσει στον εαυτό του, ότι δεν ξαίρει τίποτα, ενώ κατά τους περιπάτους του στην Αθήνα με την ιδιότητα του κριτικού παρατηρητή, κατά τις επισκέψεις που 'κανε στους σημαντικότερους πολιτικούς άντρες, τους ρήτορες, τους ποιητές και τους καλλιτέχνες, εύρισκε παντού τη φαντασίωση της σοφίας. Κατάπληκτος ανακάλυπτε ότι οι διάσημοι αυτοί άντρες, δεν είχαν σταθερές και ορθές γνώσεις, κι όταν ακόμα επρόκειτο για το επάγγελμά τους, που το ασκούσαν αποκλειστικά κατά τρόπο ενστικτώδη. «Μονάχα με το ένστιχτο», είναι η διατύπωση που μ' αυτήν ψαύουμε την καρδιά και την ουσία της σωκρατικής τάσης. Μ' αυτά τα λόγια ο σωκρατισμός καταδικάζει την τέχνη και την ηθική της εποχής του, γιατί όπου κι αν στρέφει το ερευνητικό του βλέμμα, διαπιστώνει την έλλειψη της συνειδητής σαφήνειας και σύγχρονα τη δύναμη της αυταπάτης, και διαπιστώνει, απ' αφορμή αυτή την έλλειψη, πως κάθε τι που υπάρχει είναι βαθύτατα παράλογο και αξιοκατάκριτο. Ξεκινώντας απ' αυτό το δοσμένο ο Σωκράτης θεωρεί ότι επιβάλλεται να διορθωθεί το υπάρχον. Κι έτσι προχωρεί, μοναχός του, με ύφος αγέρωχο και καταφρονετικό, πρόδρομος ενός πολιτισμού, μιας τέχνης, μιας ηθικής, ολότελα διαφορετικών, ενώ ο κόσμος ανάμεσα στον οποίο ζει είναι τέτοιος, που και τα τελευταία του ίχνη αποτελούν για μας πηγή βαθύτατου σεβασμού και χαράς.

Αυτός είναι ο τερατώδης δισταγμός που μας καταλαμβάνει κάθε φορά που βρισκόμαστε μπροστά στο φαινόμενο Σωκράτης, και που μας κεντά ακατάπαυστα να ξαναρχίζουμε να μελετάμε τη σκέψη και τις προθέσεις αυτής της προσωπικότητας, που είναι η περισσότερο διαμφισβητούμενη της αρχαιότητας. Ποιος είναι αυτός ο άνθρωπος που, μόνος αυτός, τολμά να διαμφισβητήσει την ουσία του ελληνισμού, όπως μας εμφανίζεται με τον Όμηρο, τον Πίνδαρο, τον Αισχύλο, το Φειδία, τον Περικλή, την Πυθία και το Διόνυσο, αυτή η ψυχή που το απροσμέτρητο βάθος της και το υπέροχο ύψος της προκαλούν τον κατάπληχτο θαυμασμό μας; Ποια δαιμονική δύναμη είναι αυτή που επιτρέπει στον εαυτό της να κυλήσει στη σκόνη αυτό το μαγικό πιοτό; Ποιος είναι αυτός ο ημίθεος στον οποίο αποτεινόμενος ο ευγενέστερος χορός των πνευμάτων της ανθρωπότητας, είναι υποχρεωμένος να φωνάξει: «Αλίμονο! Αλίμονο! Συνέτριψες, με μια δυνατή γροθιά, τον όμορφο κόσμο. Γκρεμίζεται, σωριάζεται!»(1)

είδος κλειδιού, που μας βοηθά να εισχωρήσουμε στην ψυχή του Σωκράτη, είναι το περίεργο φαινόμενο που μας έχει γίνει γνωστό με την ονομασία «Δαιμόνιο του Σωκράτη». Σ' ορισμένες περιπτώσεις, όταν φαινόταν να τον εγκαταλείπει η τερατώδης του διάνοια, ξανάβρισκε την αυτοπεποίθησή του, χάρη σε μια θεϊκή φωνή που του μιλούσε σ' αυτές τις στιγμές. Όταν ακουγόταν αυτή η φωνή, πάντα τον απέτρεπε από κάτι. Σ' αυτήν την ανώμαλη φύση, η ενστιχτώδης σοφία εκδηλώνεται για ν' αντιταχθεί, από καιρό σε καιρό, στη συνειδητή γνώση. Ενώ σ' όλους τους παραγωγικούς ανθρώπους το ένστιχτο είναι μια επικυρωτική και δημιουργική δύναμη, και η συνείδηση δημιουργική, είναι δηλαδή μια τερατωδία per defectum(2). Η αλήθεια είναι πως εδώ συναντάμε μια τερατώδη ελαττωματικότητα κάθε μυστικιστικής διάθεσης και, σε τέτοιο βαθμό, που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε το Σωκράτη σαν τον τύπο του μη μυστικόπαθου ανθρώπου, στον οποίο το λογικό πνεύμα αναπτύχθηκε, από πλεονασμό, κατά τρόπο υπερβολικό, όπως συμβαίνει με την ενστιχτώδη σοφία στο μυστικόπαθο άνθρωπο. Απ' την άλλη όμως, αυτό το λογικό ένστιχτο που εκδηλωνόταν στο Σωκράτη, δεν μπορούσε, με κανέναν τρόπο, να στραφεί εναντίον του. Η ακατάπαυστη χειμαρρώδης δύναμη της λογικής του εκδηλώνει μια φυσική δύναμη, που την ξαναβρίσκουμε για μεγάλη μας κατάπληξη και τρόμο, στις ισχυρότερες ενστιχτώδεις ενέργειες. Όποιος διαισθάνθηκε στα γραφτά του Πλάτωνα έστω και μια πνοή απ' αυτήν την απλότητα, απ' αυτή τη θεία σιγουριά, που χαρακτηρίζουν, στο Σωκράτη, τη συμπεριφορά του απέναντι στη ζωή, θα καταλάβει επίσης ότι ο θαυμαστός κινητήρας της σωκρατικής λογικής κινείται, μπορούμε να πούμε, πίσω απ' το Σωκράτη, κι ότι πρέπει να τον παρατηρήσουμε δια μέσου του Σωκράτη, όπως μέσα από μια σκιά. Είχε ο ίδιος τη διαίσθηση αυτής της σχέσης, που εκφράζεται με το σοβαρό και αξιόπρεπο τρόπο με τον οποίο παντού βεβαίωνε το θείο προορισμό του, ακόμα και μπροστά στους δικαστές του. Να τον αντικρούσεις σ' αυτό το σημείο ήταν, στον ίδιο βαθμό, απόλυτα αδύνατο, όπως και να επιδοκιμάσεις τη διαλυτική πάνω στα ένστιχτα επίδρασή του. Γι' αυτή την άλυτη αντίθεση, δεν απόμενε, όταν τον οδήγησαν στον Άρειο Πάγο παρά ένα είδος ποινής που μπορούσαν να του επιβάλλουν: ο οστρακισμός. Θα μπορούσαν να τον οδηγήσουν πέρα απ' τα σύνορα σαν ένα άτομο που 'ταν ύποπτο, ανεξήγητο και ατιτλοφόρητο, χωρίς οι μεταγενέστεροι να 'χουν το δικαίωμα να κατηγορήσουν τους Αθηναίους για επονείδιστη ενέργεια. Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος ο Σωκράτης επιδίωξε με πλήρη διαύγεια, χωρίς το φυσικό ρίγος που κυριεύει τον άνθρωπο μπροστά στο θάνατο, να καταδικαστεί σε θάνατο κι όχι σ' εξορία. Βάδισε προς το θάνατο, μ' εκείνη τη γαλήνη που θα χαρακτήριζε, σύμφωνα με την περιγραφή του Πλάτωνα, τον τελευταίο απ' τους συνδαιτημόνες που θα εγκατέλειπε κατά την αυγή το συμπόσιο, για ν' αρχίσει να ζει σε μια καινούργια μέρα, κι ενώ, πίσω του, πάνω στα θρανία ή κάτω στο πάτωμα, παρέμεναν κοιμισμένοι οι ομοτράπεζοί του, για να ονειρευτούν τον αληθινό ερωτιδέα, που τους τον είχε περιγράψει ο Σωκράτης. Ο θνήσκων Σωκράτης έγινε το νέο, το πρωτοείδωτο ιδανικό της ευγενικής ελληνικής νεότητας. Ο Πλάτωνας προπαντός, ο τύπος του Έλληνα εφήβου, προσκύνησε αυτήν την εικόνα, μ' όλη τη θέρμη της ονειροπόλας ψυχής του.

_______________

1. Απ' το Φάουστ του Γκαίτε.

2. Ελαττωματική.

Friedrich Nietzsche

Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Ν. Α. ΚΕΦΑΛΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΚΟΒΟΣΤΗ 1980