Όποιος φοβάται τον θάνατο είναι ήδη νεκρός. Όποιος θέλει για μια στιγμή η ζωή του να ανήκει μόνο σ' αυτόν, που θέλει για μια στιγμή να είναι πεπεισμένος για όσα κάνει, πρέπει να αδράξει το παρόν. Πρέπει να αντιμετωπίζει τα πάντα στο παρόν ως τελικά, σαν να ήταν βέβαιο ότι θα ακολουθήσει αμέσως ο θάνατος. Και πρέπει μετά στο σκοτάδι να δημιουργήσει ζωή. Ζωή μέσα από τον εαυτό του. Carlo Michelstaedter, La Persuasione e la Rettorica
Σιχαίνομαι ν’ ακολουθώ, σιχαίνομαι και να καθοδηγώ. Να υπακούω; Όχι! Και να κυβερνώ; Ούτε και τούτο! Όποιος δεν φοβάται τον εαυτό του φόβο δεν προκαλεί. Και μόνον όποιος φόβο προκαλεί μπορεί να οδηγήσει άλλους. Σιχαίνομαι ακόμη και να καθοδηγώ τον εαυτό μου! Μ’ αρέσει όπως στα ζώα του δάσους και της θάλασσας να χάνομαι για λίγο να κάθομαι ανακούρκουδα σε μια ερημιά και να στοχάζομαι να ξαναφέρνω πάλι πίσω τον εαυτό μου από μακριά πλανεύοντας τον για να γυρίσει ξανά σ’ εμένα.
Friedrich Nietzsche Ποιήματα Μετάφραση Αλέξανδρος Αλεξάνδρου Εκδοτική Θεσσαλονίκης 2007
Ο Eckhart περιέγραψε και ανέλυσε τη διαφορά έχει και είναι με ανυπέρβλητη καθαρότητα και διεισδυτικότητα. Ο Eckhart, από τα πιο σημαντικά μέλη του Τάγματος των Δομινικανών στη Γερμανία, ήταν ένας λόγιος θεολόγος. Ήταν ακόμα ο σπουδαιότερος εκπρόσωπος, ο πιο βαθύς και ριζοσπαστικός στοχαστής του γερμανικού μυστικισμού. Η επιρροή του ακτινοβολούσε μέσα από τα κηρύγματα του, που άσκησαν επίδραση όχι μόνο στους ανθρώπους της εποχής του και στους οπαδούς του, αλλά και στους κατοπινούς Γερμανούς μυστικιστές. Ακόμα και σήμερα, ασκούν επίδραση σ' αυτούς που αναζητούν αυθεντική καθοδήγηση για μια φιλοσοφία ζωής αθεϊστική, ορθολογιστική αλλά θρησκευτική.
Οι πηγές μου για τα κομμάτια που αναφέρω από τον Eckhart είναι η μεγάλη εργασία του Joseph Quint Melster Eckhart, τα Γερμανικά Έργα (Meister Eckhart, Die Deutschen Werke) (εδώ αναφέρονται σαν «Quint Γ. Ε.»), το βιβλίο του Meister Eckhart, Γερμανικά Κηρύγματα και Πραγματείες (Meister Eckhart, Deutsche Predigten und Tractate) (εδώ αναφέρονται σαν «Quint Γ. Κ. Π.») και η αγγλική μετάφραση του Raymond Blakney, Meister Eckhart (πού αναφέρεται εδώ σαν «Blakney»). Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ενώ οι εκδόσεις του Quint περιέχουν μόνο τα κομμάτια που θεωρεί πώς έχουν αποδειχτεί σαν αυθεντικά, το κείμενο του Blakney (μεταφρασμένο από τις γερμανικές εκδόσεις Pfeiffer), περιλαμβάνει γραφτά που ο Quint δεν έχει ακόμα αναγνωρίσει. Ο ίδιος όμως ο Quint υπογραμμίζει ότι η αναγνώριση της αυθεντικότητας από μέρους του είναι προσωρινή. Είναι πιθανό πολλές από τις εργασίες που αποδίδονται στον Eckhart ν' αποδειχτούν αυθεντικές. Οι αριθμοί στις σημειώσεις των πηγών αναφέρονται στα κηρύγματα του Eckhart που έχουν αναγνωριστεί και από τις τρεις πηγές.
Η Έννοια του Έχει Κατά τον Eckhart
Η κλασική πηγή για τις απόψεις του Eckhart σχετικά με το έχειν είναι ο λόγος του για τη φτώχεια. Το κείμενο στηριζόταν στο απόσπασμα του Ματθαίου Ε': 13: «Μακάριοι οἱ πτωχοί τῶ πνεύματι, ὅτι αὐτῶν ἐστίν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν». Σ' αυτό το λόγο του ο Eckhart ασχολείται με το ερώτημα: Τι είναι η πνευματική φτώχεια; Αρχίζει διευκρινίζοντας πώς δε μιλάει για εξωτερική φτώχεια, φτώχεια σε πράγματα, αν και αυτού του είδους η φτώχεια είναι καλή και αξιέπαινη. Θέλει να μιλήσει για την εσωτερική φτώχεια, όπως αυτή αναφέρεται στον ευαγγελικό στίχο. Ο Eckhart διευκρινίζει αυτό το στίχο λέγοντας: «Φτωχός είναι ο άνθρωπος που δε θέλει τίποτα, δεν ξέρει τίποτα και δεν έχει τίποτα» (Blakney, 28, Quint Γ. Ε. 52, Quint Γ.Κ.Π. 32).
Ποιος είναι εκείνος που δε θέλει τίποτα; Μια ομόφωνη απάντηση θα ήταν: ο άντρας ή η γυναίκα που διάλεξαν την ασκητική ζωή. Αλλά ο Eckhart δεν εννοεί αυτό και μαλώνει όσους πιστεύουν ότι το να μη θέλει κανείς τίποτα είναι άσκηση μετανοίας ή εξωτερική θρησκευτική πράξη.
Βλέπει τους οπαδούς αυτής της θεωρίας σαν ανθρώπους που γαντζώνονται σφιχτά στο εγώ τους. Αυτοί οι άνθρωποι έχουν το όνομα ότι είναι άγιοι, με βάση τα εξωτερικά μόνο φαινόμενα. Μέσα τους δεν είναι παρά ανόητοι γιατί δε συλλαμβάνουν την πραγματική έννοια της θείας αλήθειας (δική μου μετάφραση από το κείμενο του Quint).
Τον Eckhart τον απασχολεί το είδος της «επιθυμίας» που είναι επίσης βασικό και στη βουδιστική σκέψη - δηλαδή η απληστία, η έντονη λαχτάρα τόσο για υλικά αγαθά όσο και το ίδιο το εγώ μας. Ο Βούδας θεωρεί αυτή την επιθυμία σαν την αιτία της ανθρώπινης δυστυχίας και όχι σαν απόλαυση. Όταν ο Eckhart συνεχίζοντας λέει ότι δεν πρέπει να υπάρχει θέληση, δεν εννοεί ότι πρέπει κανείς να είναι αδύνατος. Μιλάει για μια θέληση που ταυτίζεται με τη λαχτάρα, μια θέληση που παρασέρνει τον άνθρωπο: δηλαδή, στην πραγματικότητα μια μη θέληση. Ο Eckhart προχωράει τόσο μακριά, που κηρύσσει ότι κανείς δε θα 'πρεπε να κάνει, το θέλημα του θεού – μια κι αυτό θα ήταν ένα είδος επιθυμίας. Το άτομο που δε θέλει τίποτα είναι το άτομο που δεν έχει λαχτάρα για τίποτα. Αυτή είναι η θεωρία της μη προσκόλλησης του Eckhart.
Ποιο είναι το άτομο που δεν ξέρει τίποτα; Ο Eckhart δεν υποστηρίζει ότι είναι ένα πλάσμα αδαές και ηλίθιο. Πώς θα μπορούσε άλλωστε, αφού η βασική του προσπάθεια ήταν να μορφώσει τους αμόρφωτους και όταν ο ίδιος ήταν άνθρωπος μεγάλης καλλιέργειας και μόρφωσης - πράγμα που ποτέ δεν προσπάθησε να κρύψει;
Η έννοια του Eckhart για την έλλειψη γνώσης, αναφέρεται στη διαφορά ανάμεσα στο έχει γνώση και την πράξη του γνωρίζει: δηλαδή τη διείσδυση ως τη ρίζα και επομένως ως τις αιτίες ενός πράγματος. Ο Eckhart κάνει πολύ καθαρή διάκριση ανάμεσα σε μια συγκεκριμένη σκέψη και στη λειτουργία της σκέψης.
Υπογραμμίζοντας ότι είναι καλύτερα να γνωρίζει κανείς το Θεό, από το να τον αγαπά, γράφει: «Η αγάπη είναι δεμένη με την επιθυμία και με το σκοπό, ενώ η γνώση δεν είναι μια συγκεκριμένη σκέψη: ξεσκεπάζει τα πάντα (όλα τα καλύμματα), είναι αμερόληπτη και τρέχει στο Θεό γυμνή, ώσπου να τον αγγίξει και να τον αγκαλιάσει». (Blakney, απόσπασμα 27, μη βεβαιωμένο από τον Quint).
Αλλά σε άλλο επίπεδο (και παντού ο Eckhart μιλάει σε πολλά επίπεδα) προχωρεί ακόμα πιο μακριά. Γράφει:
Και πάλι, φτωχός είναι αυτός που δεν ξέρει τίποτα. Έχουμε πει ότι ο άνθρωπος πρέπει να ζει, σα να μη ζει ούτε για τον εαυτό του, ούτε για την αλήθεια, ούτε για το Θεό. Αλλά σ' αυτό το σημείο, θα πούμε κάτι άλλο και θα προχωρήσουμε ακόμα πιο μακριά. Ο άνθρωπος που θέλει να επιτύχει αυτή τη φτώχεια πρέπει να ζήσει σαν άνθρωπος, που δεν ξέρει καν ότι ζει, ούτε για τον εαυτό του, ούτε για την αλήθεια, ούτε για το θεό. Ακόμα περισσότερο: θ' αδειάσει τον εαυτό του από κάθε γνώση, έτσι ώστε η γνώση του θεού δε θα υπάρχει μέσα του. Γιατί όταν η ύπαρξη ενός ανθρώπου είναι το εξωτερικό είδος που έφτιαξε ο Θεός, τότε δεν υπάρχει άλλη ζωή μέσα του: η ζωή του είναι αυτός ο ίδιος. Επομένως, λέμε ότι ένας άνθρωπος πρέπει ν' αδειάσει τον εαυτό του από τις γνώσεις του και να μείνει εντελώς άδειος, όπως θα ήταν αν δεν υπήρχε. Τότε θ' αφήσει το Θεό να πράξει εκείνο που θέλει, και ο άνθρωπος θα είναι χωρίς δεσμά. (Blakney, 28, Quint Γ.Ε., 52, Quint Γ.Κ.Π., 32. Ένα μικρό μέρος είναι δική μου μετάφραση από το γερμανικό κείμενο του Quint).
Για να καταλάβουμε τη θέση του Eckhart, πρέπει να συλλάβουμε την πραγματική σημασία αυτών των λέξεων. Όταν λέει, ότι «ένας άνθρωπος πρέπει ν' αδειάσει τον εαυτό του από κάθε γνώση», δεν εννοεί ότι πρέπει κανείς να ξεχάσει ό,τι ξέρει, αλλά να ξεχάσει πώς ξέρει. Δηλαδή, ότι δε θα πρέπει να λογαριάζουμε τη γνώση μας σαν ένα απόκτημα, που μέσα του βρίσκουμε ασφάλεια και μας δίνει μια αίσθηση ταυτότητας. Δεν πρέπει να είμαστε «γεμάτοι» με τη γνώση μας, ή να κρεμόμαστε απ' αυτή, ή να την επιθυμούμε. Η γνώση δε πρέπει να γίνει δόγμα, πράγμα που θα μας σκλαβώσει. Όλα αυτά ανήκουν στον τρόπο ζωής με βάση το έχει. Με βάση το είναι η γνώση δεν είναι παρά η διεισδυτική δραστηριότητα της σκέψης - χωρίς ποτέ να γίνεται μια πρόσκληση να σταθεί κανείς ακίνητος για να βρει τη σιγουριά. Ο Eckhart συνεχίζει:
Τι σημαίνει να μην έχει ένας άνθρωπος τίποτα; Τώρα προσέξτε καλά αυτό: Συχνά έχω πει, και μεγάλες αυθεντίες έχουν συμφωνήσει μαζί μου, ότι ένας άνθρωπος για να γίνει άξια κατοικία του Θεού και άξιος να λειτουργεί ο Θεός μέσα του, θα πρέπει να είναι ελεύθερος απ' όλα τα (δικά του) αγαθά και από τις (δικές του) πράξεις, εσωτερικά κι εξωτερικά.
Τώρα θα πούμε και κάτι άλλο. Αν ένας άνθρωπος αδειάσει από κάθε πράγμα, από άλλες υπάρξεις, από τον ίδιο του τον εαυτό και το Θεό, κι αν ο Θεός μπορεί ακόμα να βρει μια θέση μέσα του για να δράσει τότε λέμε: όσο υπάρχει αυτή (η θέση), ο άνθρωπος αυτός δεν είναι φτωχός, με την πιο απόλυτη έννοια της φτώχειας. Γιατί ο Θεός δεν είχε ποτέ την επιθυμία να κρατήσει ο άνθρωπος μέσα του μια θέση για τα έργα του. Η πραγματική φτώχεια του πνεύματος απαιτεί από τον άνθρωπο ν' αδειάσει τον εαυτό του από το Θεό κι όλα του τα έργα, έτσι ώστε αν ο Θεός θελήσει να δράσει μέσα στην ψυχή, αυτός ο ίδιος να βρει τη θέση, όπου θα δράσει - κι αυτό είναι εκείνο που θέλει ο Θεός... Έτσι, λέμε ότι ένας άνθρωπος πρέπει να είναι τόσο φτωχός, που να μην έχει θέση για να κάνει ο Θεός τα έργα του. Το να κρατήσει μια τέτοια θέση, θα σήμαινε ότι έκανε διακρίσεις. Έτσι προσεύχομαι στο Θεό να δεήσει να με απαλλάξει από το θεό. (Blakney, σ. 230-231).
Ο Eckhart δε θα μπορούσε να εκφράσει πιο ριζοσπαστικά τη θεωρία του μη έχει. Πρώτα απ' όλα, πρέπει να ελευθερωθούμε απ' τ' αγαθά μας και τις πράξεις μας. Αυτό δε σημαίνει ότι δεν πρέπει να κατέχουμε τίποτα ή να μην κάνουμε τίποτα. Σημαίνει ότι δεν πρέπει να δενόμαστε με αλυσίδες με ο,τι κατέχουμε κι ο,τι έχουμε, ούτε ακόμα και με τον ίδιο το Θεό.
Ο Eckhart αντιμετωπίζει τα προβλήματα του έχει σ' ένα άλλο επίπεδο, όταν συζητάει για τη σχέση ανάμεσα στην κτήση και την ελευθερία. Η ανθρώπινη ελευθερία περιορίζεται φοβερά όταν είμαστε δεμένοι με αποκτήματα, αγαθά, και τελικά με το ίδιο μας το εγώ. Με το να είμαστε δεμένοι στο εγώ μας (ο Quint μεταφράζει το μεσογερμανικό Eigenschaft σαν Ichbindung ή Ichsucht, «egoboundness» ή «εγωμανία»), φράζουμε το δρόμο μας και γινόμαστε ανίκανοι ν' αποδώσουμε καρπούς, να πραγματώσουμε τέλεια τους εαυτούς μας (Quint, Γ.Κ.Π. Εισαγωγή, σ. 29). Ο D. Mieth, κατά τη γνώμη μου, έχει απόλυτα δίκιο, όταν υποστηρίζει ότι η ελευθερία σαν προϋπόθεση αληθινής παραγωγικότητας δεν είναι παρά η απάρνηση του εγώ μας, όπως η αγάπη, σύμφωνα με τον Παύλο, είναι ελεύθερη από κάθε δέσμευση του εγώ. Η ελευθερία με την έννοια του να είναι κανείς αδέσμευτος, ελεύθερος από την επιθυμία να γαντζώνεται σε πράγματα και στο ίδιο του το εγώ, είναι η προϋπόθεση γι' αγάπη και παραγωγική ύπαρξη. Ο ανθρώπινος στόχος μας, σύμφωνα με τον Eckhart είναι ν' απαλλαγούμε από τα δεσμά του εγώ, του εγωκεντρισμού, δηλαδή από τα δεσμά του έχει για να φτάσουμε στο ολοκληρωμένο είναι. Δεν έχω βρει κανένα συγγραφέα, που οι σκέψεις του για το έχει - όπως εκφράζεται από τον Eckhart - να μοιάζουν τόσο με τις δικές μου, όσο του Mieth (1971). Μιλάει για την Besitzstruktur des Menschen («την Ιδιοκτησιακή δομή του ανθρώπου») με τον ίδιο τρόπο που μιλάω κι εγώ για τη «δομή της ύπαρξης που βασίζεται στο έχει». Αναφέρεται στη μαρξιστική θεωρία της Απ -απαλλοτρίωσης», όταν μιλάει για την κατάρρευση της εσωτερικής ιδιοκτησιακής δομής του κάθε ανθρώπου, προσθέτοντας ότι αυτή είναι η πιο ριζοσπαστική μορφή απαλλοτρίωσης.
Στον τρόπο ύπαρξης με βάση το έχει, εκείνο που έχει σημασία δεν είναι τα διάφορα αντικείμενα που έχουμε αλλά ολόκληρη η ανθρώπινη τοποθέτηση μας. Όλα και οτιδήποτε μπορούν να γίνουν αντικείμενα επιθυμίας: πράγματα που χρησιμοποιούμε στην καθημερινή μας ζωή, περιουσία, τελετουργίες, καλές πράξεις, γνώσεις και ιδέες.
Ενώ δεν είναι από μόνα τους «κακά», γίνονται κακά, όταν γαντζωνόμαστε σ' αυτά και τα κάνουμε αλυσίδες, που εμποδίζουν την ελευθερία και την αυτοπραγμάτωση μας.
Η Έννοια του Είναι Κατά τον Eckhart
Ο Eckhart χρησιμοποιεί το είναι με δυο διαφορετικές, αν και σχετικές έννοιες. Με μια πιο στενή, ψυχολογική έννοια, το είναι δηλώνει τα πραγματικά και συχνά υποσυνείδητα κίνητρα, που σπρώχνουν τους ανθρώπους σ' ένα τρόπο συμπεριφοράς, σε αντιδιαστολή με συγκεκριμένες πράξεις κι αποφάσεις, ξέχωρα από τον τελικό τρόπο σκέψης και δράσης τους. Ο Quint σωστά αποκαλεί τον Eckhart καταπληκτικό αναλυτή της ψυχής (genialer Seelen analytiker): Ο Eckhart ποτέ δεν κουράζεται να ψάχνει και ν' ανακαλύπτει τους πιο μυστικούς κόμπους της ανθρώπινης συμπεριφοράς, τα πιο απόκρυφα σκιρτήματα του εγωισμού, των διαθέσεων και των σκέψεων. Αποκηρύσσει ακόμα την παθιασμένη επιθυμία για ευγνωμοσύνη και ανταμοιβές» (Quint, Γ.Κ.Π., Εισαγωγή, σ. 29, η μετάφραση δική μου). Αυτή η εμβάθυνση στα απόκρυφα κίνητρα, κάνει τον Eckhart αγαπητό στους μετά-φροϋδικούς αναγνώστες, εκείνους που ξεπέρασαν την αφέλεια των προ-φροϋδικών και των σύγχρονων μπηχαβιοριστικών απόψεων, που υποστηρίζουν ότι τόσο η συμπεριφορά όσο και η διαμόρφωση μιας γνώμης είναι δύο τελικά στοιχεία, που είναι αδύνατο να διασπαστούν, όπως θεωρούσαν στις αρχές αυτού του αιώνα ότι ήταν αδύνατο να διασπαστεί το άτομο. Ο Eckhart διατύπωσε πολλές φορές αυτή την άποψη. Λέει χαρακτηριστικά: «Οι άνθρωποι δε θα 'πρεπε να σκέφτονται τόσο πολύ τι πρέπει να κάνουν, αλλά τι είναι...Γιαυτό, φροντίστε να δώσετε έμφαση στο να είστε καλοί και όχι στο πόσες ή τι είδους πράξεις θα πρέπει να κάνετε. Δώστε έμφαση στις θεμελιώδεις αρχές, που πάνω τους στηρίζονται τα έργα σας». Το είναι μας είναι η πραγματικότητα, το πνεύμα που μας κινεί, ο χαρακτήρας που μας αναγκάζει να συμπεριφερθούμε έτσι ή αλλιώς. Αλήθεια, οι πράξεις ή οι σκέψεις που είναι χωρισμένες από το δυναμικό μας πυρήνα, είναι έξω από την πραγματικότητα. Η δεύτερη σημασία είναι πιο πλατιά και πιο θεμελιακή. Το είναι σημαίνει ζωή, δράση, γέννηση, ανανέωση, ξέσπασμα, ροή, παραγωγικότητα. Μ' αυτή την έννοια, το είναι είναι το αντίθετο του έχει, της δέσμευσης του εγώ και του εγωκεντρισμού. Το είναι για τον Eckhart σημαίνει να ενεργείς με την κλασική έννοια της δημιουργικής έκφρασης της ανθρώπινης δύναμης και όχι με τη σύγχρονη έννοια της απλής απασχόλησης. Δραστηριότητα σημαίνει γι' αυτόν «να βγαίνει κανείς έξω από τον εαυτό του» (Quint Γ.Κ.Π., 6, η μετάφραση δική μου), πράγμα που το εκφράζει με πολλές λεκτικές εικόνες: ονομάζει το είναι «διαδικασία βρασμού» ή «γέννηση», κάτι που «κυλάει αδιάκοπα μέσα κι έξω από την ίδια του τη φύση» (Ε. Benz και άλλοι, που αναφέρονται στον Quint Γ.Κ.Π., σ. 35, η μετάφραση δική μου). Πότε πότε μεταχειρίζεται το τρέξιμο σαν σύμβολο για να δηλώσει το δραστήριο χαρακτήρα:
«Τρέξτε στην ειρήνη! Ο άνθρωπος που τρέχει, που τρέχει συνέχεια προς την ειρήνη είναι ένας ουράνιος άνθρωπος. Τρέχει συνέχεια ή κινείται και ζητάει την ειρήνη στο τρέξιμο» (Quint Γ.Κ.Π., 8, η μετάφραση δική μου). Ένας άλλος ορισμός της δραστηριότητας είναι: ο δραστήριος ζωντανός άνθρωπος είναι σαν ένα «δοχείο που μεγαλώνει όσο γεμίζει και ποτέ δεν ξεχειλίζει» (Blakney, σ. 233, μη επικυρωμένο από τον Quint).
Η κατάργηση του έχει, είναι προϋπόθεση για κάθε ,γνήσια δραστηριότητα. Στο ηθικό σύστημα του Eckhart, η υπέρτατη αρετή είναι η κατάσταση της δημιουργικής εσωτερικής δραστηριότητας: για να υπάρξει, πρέπει να ξεπεραστούν όλα τα είδη της δέσμευσης του εγώ και της επιθυμίας.
Είν' η δική μας ιστορία επίσημη και τραγική Καθώς ενός τυράννου η πανοπλία Κανένα δράμα τολμηρό καμιά μαγεία Μια λεπτομέρια με δίχως σημασία Δεν κάνει την αγάπη μας παθητική
Κι ο Θωμάς ντε Κουίνσυ πίνοντας χασίσι Αγνά κι ηδονικά ναρκωτικά Γύρναε στην Άννα τη φτωχή του να ονειροπολήσει Να φύγουμε να φύγουμε αφού το καθετί περνά Μα πίσω πάλι θα ξανάρχομαι συχνά
Είναι βούκινα οι θύμισες κυνηγετικά Που η ηχώ τους μες στον άνεμο θα σβήσει
