Ο Αυγουστίνος και η μνήμη – Jacques Le Goff

Ο Αυγουστίνος θα κληροδοτήσει στο μεσαιωνικό χριστιανισμό μια εμβάθυνση και μια χριστιανική διασκευή της θεωρίας της αρχαίας ρητορικής πάνω στη μνήμη. Στις Εξομολογήσεις του, έχει ως αφετηρία την αρχαία αντίληψη για τους τόπους και τις εικόνες της μνήμης, αλλά τους δίνει εκπληκτικό ψυχολογικό βάθος και ψυχολογική ρευστότητα, κάνοντας λόγο για την «τεράστια αίθουσα της μνήμης»: «Πηγαίνω στις χώρες και τα πελώρια παλάτια της μνήμης, όπου βρίσκονται οι θησαυροί αμέτρητων εικόνων, που κομίσαμε έλκοντάς τες από όλα τα πράγματα που έχουν συλλάβει οι αισθήσεις, εκεί έχουν αποτεθεί όλα τα προϊόντα της σκέψης μας, αποκτημένα ενισχύοντας ή εξασθενίζοντας τις αντιλήψεις των αισθήσεων, ή μεταμορφώνοντάς τες με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, βρίσκω επίσης εκεί όλα αυτά που έχουν τεθεί ως παρακαταθήκη και προς φύλαξη και δεν έχουν ακόμη καταβροχθισθεί και ταφεί από τη λήθη. Αν εισχωρώ εκεί, ανακαλώ άλλες εικόνες που θέλω. Ορισμένες εμφανίζονται αμέσως, άλλες με κάνουν να τις επιθυμήσω περισσότερο, λες και τις έλκω από πιο σκοτεινά δοχεία. Ορισμένες προστρέχουν μαζικά και, ενώ αναζητώ και αποζητώ κάποιες άλλες, μπαίνουν μπροστά σαν να λένε: “Δεν είμαι εγώ;” Κι εγώ, με το χέρι του μυαλού μου, τις διώχνω από το πρόσωπο της θύμησης, μέχρις ότου εκείνη που αναζητώ αποκαλυφθεί και αφήσει την κρύπτη της για να παρουσιασθεί στα μάτια μου. Άλλες έρχονται υπάκουα, σε διατεταγμένες ομάδες, στο μέτρο που τις καλώ. Οι πρώτες αποχωρούν μπροστά στις επόμενες και, καθώς αποτραβιούνται, κρύβονται από τη ματιά μου, έτοιμες να επιστρέψουν όταν το θελήσω. Πράγματα που εμφανίζονται όταν πω κάτι απ' έξω» (Εξομολογήσεις Χ, 8, πρθμ. στο, F. Yates, σελ. 58-59).

Η Frances Yates έγραψε πως οι χριστιανικές εικόνες για τη μνήμη είναι εναρμονισμένες με τις μεγάλες γοτθικές εκκλησίες, στις οποίες θα πρέπει ίσως να δούμε ένα συμβολικό τόπο μνήμης. Εκεί όπου ο Panofsky έκανε λόγο για γοτθικό και σχολαστικιστικό, πρέπει ίσως να μιλήσουμε και για αρχιτεκτονική και μνήμη.

Ο Αυγουστίνος, όμως, προχωρώντας «στα χωράφια και στα άντρα, στα αμέτρητα σπήλαια της μνήμης» του (Εξομολογήσεις, Χ, 17), αναζητά το Θεό στο βάθος της μνήμης, αλλά δεν τον βρίσκει σε καμία εικόνα και σε κανέναν τόπο (Εξομολογήσεις, Χ, 25-26). Με τον Αυγουστίνο, η μνήμη απορροφάται στον εσωτερικό άνθρωπο, στους κόλπους αυτής της χριστιανικής διαλεκτικής του εσώτερου και του εξώτερου από όπου θα προκύψουν η εξέταση της συνείδησης, η ενδοσκόπηση, αν όχι και η ψυχανάλυση.

Ο Αυγουστίνος κληροδοτεί ωστόσο στο μεσαιωνικό χριστιανισμό μια χριστιανική εκδοχή της αρχαίας τριλογίας των τριών δυνάμεων της ψυχής: memoria, intelligentia, providentia* [Κικέρων, De inventione, II, LIII, 160]. Στην πραγματεία του De trinitate, η τριάδα γίνεται memoria, intellectus, voluntas**, οι οποίες και είναι, μέσα στον άνθρωπο, οι εικόνες της Αγίας Τριάδας.

____________________

* Λατινικά στο κείμενο: μνήμη, διάνοια, πρόνοια(Σ.τ.Μ.)

** Μνήμη, νους, βούληση (Σ.τ.Μ.)

Jacques Le Goff

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΜΝΗΜΗ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΥΜΠΟΥΡΛΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ 1998