Κρυμμένες αισθήσεις – Jean Cocteau

Είναι πολύ σπάνιο η γραφικότητα και η εκκεντρική ομορφιά να μη μας προκαλέσουν κούραση και μια θανάσιμη πλήξη. Τα σχήματα, οι γραμμές, τα χρώματα ασκούν μια δύναμη, την οποία η Δύση χρησιμοποιεί απερίσκεπτα, η Ανατολή όμως συνθέτει με αυτήν τα φίλτρα της.

Ένα ευαίσθητο άτομο επιβαρύνεται από την αταξία των διαστάσεων. Η βλακεία ενός αρχιτέκτονα είναι πολύ πιο επικίνδυνη από ο,τιδήποτε άλλο, επειδή είναι αδύνατο να γλυτώσεις από την επίδρασή της. Δεν πρόκειται για καλό ούτε για κακό γούστο. Πρόκειται για έναν τόπο που καταβάλλει, δηλητηριάζει, εξαντλεί, ρίχνει κατάρες και ευχές σιωπηλά και ύπουλα. Ένα ξενοδοχείο, ένα πλοίο μπορούν να προκαλέσουν περίεργες καταστροφές. Δεν ξέρουμε που να χρεώσουμε τη δυσφορία που διαλύει τα αποθέματά σας. Η ψυχή, τεταμένη, χάνει την ευλυγισία της. Το κακό γλυτώνει την ανάλυση. Στην αρχή γελάτε με την ασχήμια, η οποία σας παραξενεύει, σας εξαγριώνει. Λίγο λίγο, όμως, σας δηλητηριάζει. Ο οργανισμός σας παύει να αναπτύσσεται. Αλληθωρίζει, παραπαίει, πεθαίνει.

Η Ανατολή γνωρίζει αυτές τις φοβερές δυνάμεις. Τις χρησιμοποιεί για να βλάψει ή για να γοητεύσει. Ένας ναός στην Ινδία, μια κινέζικη παγόδα μπορούν να μας υπνωτίσουν, να μας μαγέψουν, να μας ενθουσιάσουν, να μας αποκοιμίσουν με τη χρήση των όγκων, των καμπυλών, των προοπτικών.

Ένα μνημείο που έχει ή που είχε μια χρησιμότητα, δε μας προκαλεί καθόλου κούραση. Το Κολοσσαίο χρησίμευε, η Ακρόπολη χρησίμευε. Η Σφίγγα χρησίμευε κ.λπ. Να γιατί μας αρέσουν. Δε χρειάζεται να ξέρεις σε τι χρησίμευαν, ούτε και να κάνεις χρήση των υπηρεσιών τους. Το γεγονός ότι γεννήθηκαν από μια ανάγκη, ότι ένας σκοπός κατηύθυνε αυτούς που τα κατασκεύασαν και τους ανάγκαζε να συμμορφώνονται με νόμους, τους αφαιρεί κάθε αταξία και κάθε επιπολαιότητα. Μπορεί να θέλουν να προκαλέσουν δέος, να ευχαριστήσουν, να κυριαρχήσουν, να εξασφαλίσουν την επιβίωση στους νεκρούς με την ομοιότητα ενός ίδιου, μπορεί μ' αυτή την ομοιότητα να τρομάζουν τους τυμβωρύχους, το σημείο εκκίνησης πάντως δεν είναι τυχαίο. Ποτέ οι μεγάλες εποχές δε μας έφεραν αντιμέτωπους με έργα αισθητικής. Ένα σκιάχτρο φοβίζει τα πουλιά, εμάς δε μας φοβίζει, αλλά και μόνο η αναγκαιότητα να επιτύχει κάτι εμπνέει τον χωρικό που κάνει την ευρεσιτεχνία και την απαλλάσσει από την «πνευματικότητα». Είναι η ομορφιά του τρόμου. Η ομορφιά που διαθέτουν οι μάσκες των νέγρων, τα τοτέμ, οι σφίγγες της Αιγύπτου.

Κίνητρα ισχυρά και σχεδόν πάντα απόκρυφα αποτελούν την κοιτίδα χιλιάδων λεπτομερειών που εξυφαίνουν την πολυποίκιλη ομορφιά του σύμπαντος. Ένα μοναδικό έργο μπορεί να φαίνεται αστήρικτο, αλλά η εκφραστική του δύναμη κρύβει πάντα ρίζες.

Έχετε υπόψη σας για ποιο λόγο η Κίνα σπάει τα πόδια των γυναικών της; Η απάντηση θα μπορούσε να είναι: λόγω μόδας. Μια μόδα με μεγάλη ιστορία. Κατά τα άλλα, η ίδια η μόδα μπορεί να πηγάζει από εντελώς αναπάντεχα πράγματα. Ένας φαλακρός μπορεί να λανσάρει την περούκα, ένας κουτσός το παντελόνι που περνά κάτω από το παπούτσι, μια πριγκίπισσα γεμάτη κόκκινα σπυράκια την ψεύτικη ελιά, μια έγκυος αυτοκράτειρα το κρινολίνο κ.λπ. Δεν είνα λίγες οι αναπηρίες που αποτέλεσαν την προέλευση κάποιας ιδιαίτερης μόδας.

Η προέλευση του κολοβώματος των γυναικών της Κίνας είναι διαφορετική. Μια φυλή δημίων δε διανοείται τον έρωτα χωρίς πόνο. Ένα σπασμένο πόδι είναι ευαίσθητο στο σημείο του σπασίματος. Αρκεί να αγγίξεις το σημείο εκείνο, για να βασανίσεις. Αυτό είναι το αληθινό κίνητρο αυτού του εθίμου που παραξενεύει και που χάνεται μαζί με άλλες λεπτές συνήθειες. Όσο περισσότερο μας μιμείται η Κίνα, τόσο περισσότερο εγκαταλείπει τα μυστηριώδη της πλεονεκτήματα. Ο ερωτισμός επιστρέφει στη χοντροκοπιά της Ευρώπης.

Συνταγές μαγειρικής και συνταγές αγάπης χάνονται ή γίνονται φολκλορικές. Οι νεαρές Κινέζες σύζυγοι δε φοβούνται πια τα συζυγικά γυμνάσια που τους προκαλούσαν την κατάλληλη στιγμή σπασμούς και φωνές πόνου.

Ποια είναι η αφετηρία της ετικέτας που αλλάζει από τόπο σε τόπο εκ θεμελίων αυτό που γίνεται και αυτό που δε γίνεται σε ένα λαό;

Ινδοί και νέγροι προτιμούν χίλιες φορές να πεθάνουν παρά να εμφανιστούν γυμνοί μπροστά στο γιατρό. Ένας Άγγλος αξιωματικός που γδύνεται και κάνει μπάνιο στην όχθη ενός ποταμού, αν τύχει και τον αντιληφθεί ένας ιθαγενής, δεν έχει πρόσωπο, και πρέπει να φύγει από τις Ινδίες. Ένας ήχος από το στόμα είναι μια τιμή του Ανατολίτη οικοδεσπότη προς τον φιλοξενούμενό του. Ένας διαφορετικού τύπου ήχος είναι ντροπή την οποία δεν ξεπλένει παρά ο θάνατος.

Ένας νεαρός Ινδός στρατιώτης του επίατρου Μπ... άφησε αυτόν τον μοιραίο ήχο κατά τη διάρκεια μιας άσκησης. Ίσα που τον άκουσε κάποιος από τους συντρόφους του. Μια ώρα αργότερα, αυτοκτόνησε μέσα στη ζούγκλα με μια τουφεκιά.

Ένας πατέρας άφησε τον ίδιο ήχο σκύβοντας πάνω στην κούνια του γιου του. Η γυναίκα του του συμπεριφερόταν ως «πορδιστή» και αυτός έπρεπε να φύγει από το χωριό. Πέρασαν είκοσι χρόνια. Θέλησε να δει ξανά το γιο του. Επιστρέφει κρυφά στο χωριό. Ρωτά. Ο γιος του έχει γίνει ένας εύρωστος στρατιώτης του στρατού της Ινδίας. Είναι περήφανος! Βλέπει το γιο του που επιστρέφει σπίτι και τη γριά γυναίκα του όρθια στην πόρτα του σπιτιού. Ξεχνά το παρελθόν. Πάει πιο κοντά. Η γυναίκα του τον αναγνωρίζει: «Για δες, φωνάζει στο γιο της, ο πορδιστής ξαναγύρισε». Ο πατέρας έφυγε και δεν τόλμησε ποτέ ξανά να εμφανιστεί.

Αυτές οι δύο ιστορίες είναι ιστορίες αληθινές. Η επόμενη είναι επινόηση:

Μια πριγκίπισσα ερωτεύεται έναν παπουτσή. Της τον αρνούνται. Οι γιατροί υποχρεώνουν τον πατέρα να δεχτεί αυτόν το γάμο. Ο παπουτσής εκπαιδεύεται και ο γάμος γίνεται. Κατά τη διάρκεια της γιορτής, ο παπουτσής αφήνει τον επικίνδυνο ήχο. Σηκώνεται από το τραπέζι, φεύγει, παίρνει μερικά παλιόρουχα, εγκαταλείπει τον πύργο και την πόλη και γίνεται λαγός. Περνά πεδιάδες, δάση, χωριά και φτάνει σε μια άλλη πόλη. Εγκαθίσταται, ανοίγει ένα μαγαζάκι, παντρεύεται και αποκτά παιδιά.

Γέρος πια, του έρχεται η επιθυμία να ξαναδεί την πόλη των νεανικών του χρόνων. Μια νύχτα, αφήνει την οικογένειά του, και κάνει την ίδια πορεία όπως παλιά, στην αντίθετη κατεύθυνση. Περνά δάση και πεδιάδες. Τέλος, αντικρίζει την πόλη, η οποία έχει γίνει αγνώριστη από τα καινούργια κτίρια.

Προχωρά. Κοιτάζει γύρω του. Του φαίνεται ότι αναγνωρίζει την πλατεία του πύργου, αλλά ο πύργος δεν είναι πια εκεί. Στη θέση του υπάρχει ένας δημόσιος κήπος και το Ταχυδρομείο-Τηλεγραφείο.

Πλησιάζει μια ζητιάνα της ηλικίας του. «Πότε», τη ρωτά, «κατεδαφίστηκε ο πύργος;»

Και, με μια χειρονομία που δηλώνει ότι δεν είναι κάτι πρόσφατο, η ζητιάνα του απαντά: «Τη χρονιά της πορδής».

Αποτρόπαια ιστορία. Με λίγα λόγια διδασκόμαστε ότι αυτός ο θανάσιμος ήχος άλλαξε το ρου των πραγμάτων και τα διαίρεσε σ' εκείνα που συνέβησαν πριν και σ' εκείνα που συνέβησαν έπειτα. Και σ' αυτόν το φτωχό παπουτσή φόρεσε ένα ασυνήθιστο στέμμα.

Στη Δύση αυτή η παρέκκλιση θα έκανε την πριγκίπισσα να κοκκινίσει και τον πατέρα της να πει: «Τα βλέπεις!»

Στην Ανατολή, καταλύει κάστρα και χρονολογεί μια βασιλεία.

Κι αν για τα λιωμένα πόδια υπάρχει εξήγηση, ετούτο παραμένει ένα αίνιγμα. Μας φτάνει να μάθουμε από που προέρχονται αυτές οι διαβαθμίσεις για να σταματήσουμε να τις θεωρούμε αστείες. Ο αμόρφωτος τουρίστας που γυρίζει τον κόσμο με τη δική μας μέθοδο, πρέπει να ξέρει ότι συμμετέχει σε μια τελετουργία, την πρώτη λέξη της οποίας αγνοεί. Μακάρι αυτή η διαπίστωση να τον κάνει πιο συνεσταλμένο και να του αφαιρέσει μια για πάντα την ευρωπαϊκή αυθάδεια. Μακάρι τίποτε από αυτά που τον ξενίζουν να μην τον κάνουν να γελά ή να χαμογελά και να σέβεται τα στοιχεία εκείνα που χάνουν κάθε διακοσμητική αφέλεια μόλις το μυαλό μας συλλάβει το νόημά τους.

Jean Cocteau

Ο Γύρος του Κόσμου σε 80 Ημέρες

(Το Πρώτο μου Ταξίδι)

Μετάφραση Φωτεινή Παπαρήγα

Εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ 2006