Ο ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΑΠΤΙΣΗΣ – MIRCEA ELIADE

1. Ο συμβολισμός του νερού

Για δύο λόγους πρέπει να εκθέσουμε τη θρησκευτική σημασία του νερού προτού ασχοληθούμε με τη γη. Πρώτον τα ύδατα προϋπήρχαν της γης («Σκότος σκέπασε...», αναφέρεται στη Γένεση). Δεύτερον η εξέταση της σημασίας του νερού διευκολύνει την κατανόηση της δομής και λειτουργίας της συμβολικότητας. Και η συμβολικότητα παίζει σημαντικό ρόλο στη θρησκευτική ζωή της ανθρωπότητας. Μέσω των συμβόλων ο κόσμος αποκτά «διαφάνεια» ικανή να «φανερώσει» το υπερφυσικό.

Το νερό συμβολίζει το σύνολο των δυνατοτήτων, είναι fons et origo, η παρακαταθήκη όλων των δυνατοτήτων της ύπαρξης. Προηγείται κάθε μορφής και φέρει κάθε δημιουργία. Ένα πρότυπο της δημιουργίας είναι το νησί, το οποίο «παίρνει υπόσταση» ξαφνικά μέσα στον κατακλυσμό. Αντίθετα, το βύθισμα στο νερό συμβολίζει την επιστροφή στο άμορφο, την επανασυναρμογή στην αόριστη κατάσταση της προΰπαρξης. Η ανάδυση επαναλαμβάνει την κοσμογονική πράξη της μορφοποίησης. Γι' αυτό ο συμβολισμός του νερού εμπεριέχει τόσο θάνατο όσο και αναγέννηση. Η επαφή με το νερό σημαίνει πάντα αναζωογόνηση, πρώτον επειδή την αποσύνθεση ακολουθεί πάντα μια «αναγέννηση» και, δεύτερον, επειδή το βύθισμα στο νερό προκαλεί γονιμότητα και πολλαπλασιάζει το ζωτικό δυναμικό. Στην υδάτινη κοσμογονία αντιστοιχούν σε ανθρωπολογικό επίπεδο οι υλογενέσεις, αντιλήψεις σύμφωνα με τις οποίες το ανθρώπινο γένος δημιουργήθηκε από το νερό. Στον κατακλυσμό ή το περιοδικό βύθισμα ηπείρων (μύθος της Ατλαντίδας) αντιστοιχεί σε ανθρώπινο επίπεδο ο «δεύτερος θάνατος»του ανθρώπου (η υγρασία και ο λειμών του κάτω κόσμου) ή ο συμβολικός θάνατος μέσω της βάπτισης. Ούτε σε κοσμολογικό ούτε σε ανθρωπολογικό επίπεδο σημαίνει το βύθισμα στο νερό μια ολοκληρωτική εξάλειψη. Είναι μια προσωρινή επανένταξη στην αμορφία, η οποία συνεπάγεται μια νέα δημιουργία, μια καινούργια ζωή ή έναν «καινούργιο άνθρωπο», ανάλογα με το εάν πρόκειται για ένα κοσμολογικό, βιολογικό ή σωτηριολογικό μοτίβο. Διαρθρωτικά ο «κατακλυσμός» μπορεί να συγκριθεί με τη «βάπτιση» και η σπονδή στους νεκρούς με τις θυσίες κάθαρσης για τα νεογέννητα ή ακόμη και με τα τελετουργικά εαρινά λουτρά, που χαρίζουν υγεία και γονιμότητα.

Σε οποιαδήποτε θρησκευτική συνάρτηση και να απαντά το νερό, η λειτουργία του παραμένει πάντα η ίδια: διαλύει και εξαλείφει μορφές, «ξεπλένει τις αμαρτίες», καθαρίζει και αναζωογονεί συγχρόνως. Σκοπός του είναι να προηγείται της δημιουργίας και να την απορροφά ξανά, χωρίς να αποχωρίζεται όμως τη ρευστότητά του, δηλαδή χωρίς να μπορεί να παίρνει συγκεκριμένες μορφές. Το νερό παραμένει πάντα σε μια ιδεατή, καρποφόρα και λανθάνουσα κατάσταση. Οτιδήποτε κατέχει μορφή συγκροτείται πάνω από το νερό, αποστασιοποιούμενο από αυτό.

Ένα στοιχείο είναι στην περίπτωση αυτή ουσιώδες: τόσο η ιερότητα του νερού όσο και η δομή των υδατολογικών κοσμογονιών και αποκαλύψεων μπορεί να γίνουν ευδιάκριτες μόνο μέσω του συμβολισμού του νερού. Αφού το νερό αποτελεί το μοναδικό «σύστημα», στο οποίο μπορούν να συνενωθούν όλες οι εκάστοτε αποκαλύψεις των αμέτρητων θεοφανείων. Αυτός ο κανόνας ισχύει παρεμπιπτόντως για κάθε είδος συμβολισμού: μόνο το σύνολο των συμβόλων διαφωτίζει τις διαφορετικές σημασίες των θεοφανείων. Το βαθύτερο νόημα π.χ. των «υδάτων του θανάτου» μπορεί κανείς να το αντιληφθεί μόνο όταν γνωρίζει τη δομή του υδατοσυμβολισμού.

2. Η ιστορία της βάπτισης

Οι Πατέρες της Εκκλησίας δεν παρέλειψαν να εκτιμήσουν κάποια προχριστιανικά και παγκόσμια νοήματα του υδατοσυμβολισμού, στα οποία βέβαια απέδωσαν καινούριες και σχετικές με την ύπαρξη του Χριστού σημασίες. Για τον Τερτυλλιανό (De baptismo, III-V) το νερό αποτελούσε την αρχική «έδρα του θεϊκού πνεύματος, το οποίο προτιμούσε το νερό από τα υπόλοιπα στοιχεία... Το νερό δημιούργησε πρώτο ζωή, ώστε να μη χρειάζεται να απορεί κανείς, όταν αργότερα το νερό, κατά τη διαδικασία του βαπτίσματος, έχει τη δυνατότητα να χαρίζει ζωή... Κάθε φυσικό νερό παραλαμβάνει την παλιά δικαιοδοσία, η οποία του απονεμήθηκε κατά τη δημιουργία του, τη δύναμη να αγιάζει κατά τη μυσταγωγία, υπό την προϋπόθεση ότι κατά τη διαδικασία αυτή γίνεται επίκληση του Θεού. Μόλις ειπωθούν τα λόγια, κατεβαίνει από τον ουρανό το Άγιο Πνεύμα και στέκει πάνω από τα ύδατα, τα οποία καθαγιάζει με την ιερότητά του. Τα κατ' αυτόν τον τρόπο καθαγιασμένα ύδατα πληρούνται πλέον μ' αυτή την ιερή δύναμη... Ό,τι προηγουμένως θεράπευε το σώμα, θεραπεύει τώρα την ψυχή. Ό,τι χάριζε υγεία μέσα στο χρόνο, χαρίζει αγιότητα μέσα στην αιωνιότητα...»

Με το βάπτισμα στο νερό πεθαίνει ο «παλιός άνθρωπος» και απ' αυτόν γεννιέται ένα νέο, αναζωογονημένο ον. Αυτός ο συμβολισμός περιγράφεται πολύ παραστατικά από τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο (Ομιλίες Ιωάννου, XXV,2), ο οποίος γράφει για τη συμβολική πολλαπλή σημασία της βάπτισης: «Παριστά το θάνατο και την ταφή, τη ζωή και την ανάσταση... Όταν βυθίζουμε το κεφάλι μας στο νερό, όπως σε έναν τάφο, ο παλιός άνθρωπος εξαφανίζεται εντελώς και θάβεται. Τη στιγμή που αναδυόμαστε από το νερό, εμφανίζεται ο νέος άνθρωπος».

Οι ερμηνείες του Τερτυλλιανού και του Ιωάννη του Χρυσόστομου συμφωνούν, όπως φαίνεται, απόλυτα με τη δομή του υδατοσυμβολισμού. Στη χριστιανική σημασία του νερού προστίθενται όμως καινούρια στοιχεία από την «ιστορία» και μάλιστα από την ιερή ιστορία. Πρωταρχικά υπάρχει η σημασία της βάπτισης ως κατάδυση στο βυθό με σκοπό τη μονομαχία με το θαλάσσιο τέρας. Αυτή η κατάδυση έχει ως πρότυπο τη βάπτιση του Χριστού στον Ιορδάνη, που παράλληλα ήταν και μια κατάδυση στα ύδατα του θανάτου. Όπως γράφει ο Κύριλλος, ήταν «κατά τον Ιώβ ο δράκος Βεεμώθ στα νερά, ο οποίος τραβούσε τον Ιορδάνη στην άβυσσό του. Επειδή τα κεφάλια του δράκου έπρεπε να κοπούν, ο Ιησούς κατά τη βάπτισή του περιόρισε τη δύναμή του, έτσι ώστε να αποκτήσουμε τη δύναμη να μπορούμε να βαδίζουμε πάνω σε σκορπιούς και φίδια». Σ' αυτό προστίθεται και η αξιολόγιση της βάπτισης ως επανάληψης του κατακλυσμού. Κατά τον Ιουστίνο, ο Χριστός αναδύθηκε σαν νέος Νώε από τα νερά και έγινε ο ιδρυτής μιας καινούριας φυλής. Η πλημμύρα συμβολίζει τόσο την κατάδυση στα βάθη των θαλασσών όσο και τη βάπτιση. «Η πλημμύρα ήταν λοιπόν μια εικόνα που ολοκληρώθηκε πλέον με τη βάπτιση... Όπως ο Νώε αντιστάθηκε στη θάλασσα του θανάτου, από την οποία απορροφήθηκε η αμαρτωλή ανθρωπότητα και από την οποία αναδύθηκε ξανά, έτσι ο βαπτιζόμενος βυθίζεται στο καθαγιασμένο ύδωρ, για να πολεμήσει σε μια τελευταία μάχη με το θαλάσσιο δράκο και να αναδυθεί νικητής.

Όμως, και με τον Αδάμ παραλληλίζεται ο Χριστός στο μυστήριο της βάπτισης. Αυτός ο παραλληλισμός Αδάμ-Χριστού κατέχει ήδη εξέχουσα θέση στη θεολογία του Αποστόλου Παύλου. «Με τη βάπτιση», ισχυρίζεται ο Τερτυλλιανός, «ο άνθρωπος επαναποκτά το καθ' ομοίωσιν» (Περί Βαπτίσματος, V). Για τον Κύριλλο «η βάπτιση δε σημαίνει μόνο την κάθαρση από τις αμαρτίες και τη χάρη της υιοθεσίας, αλλά και το αντίτυπο των Αγίων Παθών». Ακόμη και η γύμνια του βαπτιζόμενου εμπεριέχει μαι τελετουργική και μεταφυσική σημασία, δηλαδή την απόθεση «της παλιάς περιβολής της φθοράς και της αμαρτίας, την οποία απεκδύεται ο βαπτιζόμενος συντασσόμενος τον Χριστό – την περιβολή, την οποία φόρεσε ο Αδάμ μετά το προπατορικό αμάρτημα» και συγχρόνως την επιστροφή στην αρχική αθωότητα, στην κατάσταση του Αδάμ πριν την πτώση. «Ω, τι θαύμα», γράφει ο Κύριλλος, «ήσασταν μπρος στα μάτια όλων γυμνοί, χωρίς αίσθημα ντροπής, επειδή φέρατε μέσα σας την εικόνα του πρώτου Αδάμ, ο οποίος ήταν στον παράδεισο γυμνός, χωρίς να ντρέπεται».

Ήδη από αυτά τα λίγα χωρία γίνεται φανερό το νόημα των χριστιανικών νεωτερισμών: από τη μια οι Πατέρες της Εκκλησίας έψαχναν για αντιστοιχίες ανάμεσα στις δύο Διαθήκες, από την άλλη παρουσίαζαν τον τρόπο, με τον οποίο ο Ιησούς είχε εκπληρώσει πραγματικά τις υποσχέσεις του Θεού απέναντι στο λαό του Ισραήλ. Όμως αυτή η καινούρια αξιολόγηση του συμβολισμού της βάπτισης δεν ήρθε σε αντίθεση με τον ευρέως διαδεδομένο υδατοσυμβολισμό. Όλα εμπεριέχονται μέσα σ' αυτόν: ο Νώε και η πλημμύρα έχουν το αντίστοιχό τους σε αμέτρητες παραδόσεις με τη μορφή του κατακλυσμού, που εξαφανίζει την «ανθρωπότητα», εκτός από ένα μοναδικό άνθρωπο, το μυθικό πρόγονο μιας καινούριας ανθρωπότητας. Τα «ύδατα του θανάτου» αποτελούν ένα βασικό μοτίβο της αρχαίας ανατολίτικης, ασιατικής και ωκεάνιας μυθολογίας. Το νερό «σκοτώνει» διαλύοντας και δίνοντας τέλος σε κάθε μορφή. Από την άλλη μεριά είναι ακριβώς γι' αυτό το λόγο τόσο πλούσιο σε «φύτρα» και γόνιμο. Ο συμβολισμός της γύμνιας κατά το μυστήριο της βάπτισης δεν αποτελεί ιδιαιτερότητα της εβαιοχριστιανικής παράδοσης. Η λειτουργική γύμνια σημαίνει ακεραιότητα και πληρότητα. Η έλλειψη «περιβολής», η έλλειψη «φθοράς» (αρχέτυπη εικόνα-αναπαράσταση του χρόνου) είναι ενδεικτικά του «Παραδείσου». Κάθε λειτουργική γύμνια παραπέμπει σ' ένα διαχρονικό μοντέλο, σε μια παραδείσια εικόνα.

Τα τέρατα της αβύσσου απαντούν σε πολλές παραδόσεις. Ήρωες και πρωτοπόροι κατεβαίνουν στα βάθη της αβύσσου και μάχονται τα θαλάσσια τέρατα. Αυτό αποτελεί την τυπική δοκιμασία καταξίωσης. Φυσικά υπάρχουν στην ιστορία των θρησκειών πολλές διαφορετικές παραλλαγές: σε ορισμένες περιπτώσεις οι δράκοι φυλάγουν ένα «θησαυρό», μια αλληγορία του Ιερού, της απόλυτης πραγματικότητας. Η λειτουργική νίκη (= καταξίωση, διάκριση) ενάντια στο τέρας-φύλακα αντιστοιχεί στην κατάκτηση της αθανασίας. Η βάπτιση αποτελεί για τον χριστιανό ένα μυστήριο, επειδή θεσμοθετήθηκε από το Χριστό. Παρ' όλ' αυτά βασίζεται στην τελετή καταξίωσης με δοκιμασία (= μάχη με το τέρας) και στο συμβολικό θάνατο και την ανάσταση (= γέννηση νέου ανθρώπου). Μ' αυτό δεν εννοούμε ότι ο ιουδαϊσμός άντλησε αυτούς τους μύθους και τους συμβολισμούς από τις θρησκείες των γειτονικών λαών. Κάτι τέτοιο δεν ήταν απαραίτητο, αφού ο ιουδαϊσμός ήταν κληρονόμος μιας προϊστορίας και μιας μακράς θρησκευτικής ιστορίας, στην οποία προϋπήρχαν όλα τα παραπάνω. Δεν ήταν καν απαραίτητη η συντήρηση αυτού του συμβολισμού σε καθολικό επίπεδο από τον ιουδαϊσμό. Αρκούσε το ότι μια ομάδα εικόνων της περιόδου πριν το Μωυσή – έστω και θολή – είχε διασωθεί, μια και αυτές οι εικόνες ήταν σε θέση να προσλάβουν οποιαδήποτε στιγμή μια δυναμική θρησκευτική επικαιρότητα.

MIRCEA ELIADE

ΤΟ ΙΕΡΟ ΚΑΙ ΤΟ ΒΕΒΗΛΟ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΝΙΚΟΣ ΔΕΛΗΒΟΡΙΑΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΣΕΝΙΔΗ 2002