Το
αρχέτυπο της μητέρας , όπως και οποιοδήποτε
άλλο, εμφανίζεται με μια μεγάλη ποικιλία
μορφών και όψεων. Εδώ θα αναφέρω μόνο
μερικές από τις πιο χαρακτηριστικές.
Πρώτες σε σπουδαιότητα είναι η προσωπική
μητέρα και η γιαγιά, η μητριά και η
πεθερά. Μετά οποιαδήποτε γυναίκα με την
οποία υπάρχει μια σχέση – για παράδειγμα,
μια νοσοκόμα, μια γκουβερνάντα, ή ίσως
μια μακρινή πρόγονος.
Μετά
έχουμε τις μορφές που μπορούν να
χαρακτηριστούν μητέρες με μεταφορική
έννοια. Σε αυτή την κατηγορία ανήκει η
θεά, και ιδιαίτερα η Μητέρα του Θεού, η
Παρθένος και η Σοφία. Η μυθολογία
προσφέρει πολλές παραλλαγές του αρχέτυπου
της μητέρας, όπως για παράδειγμα τη
μητέρα που επανεμφανίζεται σαν παρθένα
κόρη στο μύθο της Δήμητρας και της Κόρης
(το αττικό όνομα της Περσεφόνης), ή τη
μητέρα που είναι επίσης η αγαπημένη,
όπως στο μύθο της Κυβέλης και του Άττι.
Άλλα σύμβολα της μητέρας με τη μεταφορική
έννοια είναι εκείνα που αντιπροσωπεύουν
το στόχο στη λαχτάρα μας για λύτρωση,
όπως ο Παράδεισος, η Βασιλεία του Θεού,
η Ουράνια Ιερουσαλήμ. Πολλά πράγματα
που προκαλούν αφοσίωση ή συναισθήματα
δέους, όπως για παράδειγμα, η Εκκλησία,
ένα πανεπιστήμιο, μια πόλη ή μια χώρα,
ο ουρανός, η γη, τα δάση, η θάλασσα ή τα
στάσιμα νερά, ακόμη και η ύλη, ο κάτω
κόσμος και η σελήνη, μπορεί να είναι
μητρικά σύμβολα. Το αρχέτυπο αυτό συχνά
συνδέεται με πράγματα και τόπους που
αντιπροσωπεύουν τη γονιμότητα και την
καρποφορία: το κέρας της Αμάλθειας, ένα
οργωμένο χωράφι, ένας κήπος. Μπορεί
ακόμη να αποδοθεί σε ένα βράχο, ένα
σπήλαιο, ένα δέντρο, μια πηγή, ένα βαθύ
πηγάδι, ή σε διάφορα δοχεία, όπως η
κολυμπήθρα, ή σε λουλούδια με σχήμα
δοχείου, όπως είναι το τριαντάφυλλο ή
ο λωτός. Ο μαγικός κύκλος της μαντάλα,
εξαιτίας της προστασίας που υποννοεί,
μπορεί να θεωρηθεί μορφή του μητρικού
αρχέτυπου. Τα κούφια αντικείμενα όπως
οι φούρνοι και τα μαγειρικά σκεύη
συνδέονται με το μητρικό αρχέτυπο. Το
ίδιο ισχύει φυσικά για τη μήτρα, το
αιδοίο και τα σύμβολά του και οτιδήποτε
έχει παρόμοιο σχήμα. Σε αυτόν τον κατάλογο
μπορούμε να προσθέσουμε πολλά ζώα όπως
η αγελάδα και ο λαγός και γενικά τα ζώα
που είναι ωφέλιμα για τον άνθρωπο.
Όλα
αυτά τα σύμβολα μπορούν να έχουν ένα
νόημα είτε θετικό και ευνοϊκό, είτε
αρνητικό και κακό. Έναν τέτοιο διττό
χαρακτήρα βλέπουμε στη θεά του πεπρωμένου
(Μοίρα, Graeae, Norns). Κακά σύμβολα είναι η
μάγισσα, ο δράκος (ή οποιοδήποτε άλλο
ζώο που καταβροχθίζει ή περισφίγγει,
όπως ένα μεγάλο ψάρι ή ένα ερπετό), ο
τάφος, η σαρκοφάγος, τα βαθιά νερά, ο
θάνατος, οι εφιάλτες και οι φοβέρες
(Έμπουσα, Λίλιθ, κ.λπ.). Ο κατάλογος αυτός
δεν είναι, βέβαια, πλήρης. Παρουσιάζει
μόνο τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά
του μητρικού αρχέτυπου.
Οι
ιδιότητες που συνδέονται μαζί του είναι
η μητρική φροντίδα και η συμπόνια, η
μαγική εξουσία του θηλυκού, η σοφία και
η πνευματική έξαρση που υπερβαίνουν τη
λογική, οποιοδήποτε επιβοηθητικό
ένστικτο ή παρόρμηση, όλα όσα είναι
καλοκάγαθα, όλα όσα τρέφουν και συντηρούν,
όλα εκείνα που υποθάλπτουν την ανάπτυξη
και τη γονιμότητα. Ο χώρος του μαγικού
μετασχηματισμού και της αναγέννησης,
καθώς και ο κάτω κόσμος με τους κατοίκους
του, διευθύνονται από τη μητέρα. Από την
αρνητική πλευρά, το μητρικό αρχέτυπο
μπορεί να αντιπροσωπεύει οτιδήποτε
μυστικό, κρυφό και σκοτεινό. Την άβυσσο,
τον κόσμο των νεκρών, ό,τι καταβροχθίζει,
αποπλανεί και δηλητηριάζει, οτιδήποτε
είναι τρομακτικό και αναπόφευκτο σαν
τη μοίρα. Όλες αυτές οι ιδιότητες του
αρχέτυπου της μητέρας έχουν περιφγραφτεί
και τεκμηριωθεί στο βιβλίο μου Σύμβολα
Μετασχηματισμού (Symbols of Transformation).
Εκεί απέδωσα τη διπλή αμφιταλαντευόμενη
φύση αυτών των ιδιοτήτων με τους όρους
«η στοργική και τρομερή μητέρα». Ίσως
το πιο γνωστό μας ιστορικό παράδειγμα
αυτής της διπλής φύσης της μητέρας είναι
η Παρθένος Μαρία η οποία, σύμφωνα με τις
μεσαιωνικές αλληγορίες ήταν όχι μόνο
η μητέρα του Κυρίου, αλλά και ο σταυρός
του. Στην Ινδία «η στοργική και τρομερή
μητέρα» είναι η παράδοξη Κάλι. Η φιλοσοφία
Σάνκια (Sankhya) έχει αναλύσει το αρχέτυπο
της μητέρας καταλήγοντας στην έννοια
του πράκρτι
(ύλη) και του έχει αποδόσει τις τρεις
γκούνας ή
θεμελιώδεις ιδιότητες: σέτβα,
ράτζας, τάμας:
καλοσύνη, πάθος και σκοτάδι(1).
Αυτές είναι οι
τρεις ουσιαστικές πλευρές της μητέρας:
η καλοσύνη της που τρέφει και συντηρεί,
ο οργιαστικός της συναισθηματισμός,
και τα στύγια βάθη της. Εκείνο το ιδιαίτερο
σημείο του φιλοσοφικού μύθου που δείχνει
την Πρακρίτι να χορεύει μπροστά στον
Πουρούσα για να του υπενθυμίσει τη
«γνώση της διάκρισης» δεν ανήκει στο
αρχέτυπο της μητέρας αλλά στην άνιμα,
η οποία στην αντρική ψυχολογία εμφανίζεται
στην αρχή αναμειγμένη με τη μητρική
εικόνα.
Αν
και η μορφή της μητέρας που εμφανίζεται
στη λαϊκή παράδοση είναι λίγο πολύ
παγκόσμια, η εικόνα αλλάζει σημαντικά
όταν αναδύεται στην ατομική ψυχή. Κατά
τη θεραπεία ασθενών εντυπωσιάζεται
κανείς στην αρχή από τη φανερή σπουδαιότητα
της προσωπικής μητέρας. Η μορφή της
προσωπικής μητέρας παίζει τόσο σημαντικό
ρόλο σε όλες τις περσοναλιστικές
ψυχολογίες ώστε δεν κατάφεραν να ξεφύγουν
πέρα από αυτή για να εξετάσουν άλλους
αιτιώδεις παράγοντες. Η δική μου άποψη
διαφέρει από εκείνη άλλων ιατρικοψυχολογικών
θεωριών κυρίως στο ότι αποδίδω μια
περιορισμένη αιτιολογική σημασία στην
προσωπική μητέρα. Με άλλα λόγια, όλες
εκείνες οι επιδράσεις που, σύμφωνα με
τη σχετική βιβλιογραφία, ασκούνται στα
παιδιά δεν προέρχονται από την ίδια τη
μητέρα, αλλά μάλλον από το αρχέτυπο που
προβάλλεται πάνω της, το οποίο της
προσδίδει ένα μυθολογικό «φόντο» και
την επενδύει με εξουσία και μαγικές
ιδιότητες(2).
Οι αιτιολογικές και τραυματικές
επιδράσεις που παράγονται από τη μητέρα
πρέπει να χωριστούν σε δύο ομάδες: 1)
εκείνες που αντιστοιχούν σε χαρακτηριστικά
ή στάσεις που υπάρχουν πραγματικά στη
μητέρα, και 2) εκείνες που αναφέρονται
σε χαρακτηριστικά που διαθέτει μόνο
φαινομενικά. Σε αυτή την περίπτωση οι
πραγματικές επιδράσεις συνίστανται σε
λίγο πολύ φανταστικές (δηλαδή αρχετυπικές)
προβολές από την πλευρά του παιδιού. Ο
ίδιος ο Φρόιντ είχε ήδη αντιληφτεί ότι
οι πραγματικές αιτίες των νευρώσεων
δεν είναι οι τραυματικές εμπειρίες,
όπως υποψιαζόταν αρχικά, αλλά μια
ιδιόμορφη ανάπτυξη της βρεφικής
φαντασίας. Αυτό δε σημαίνει ότι μια
τέτοια ανάπτυξη δεν μπορεί να έχει τις
ρίζες της σε αρνητικές επιδράσεις που
προέρχονται από τη μητέρα. Κι εγώ ο ίδιος
έχω σαν κανόνα μου να αναζητώ το αίτιο
των παιδικών νευρώσεων πρώτα στη μητέρα,
γιατί ξέρω από πείρα ότι ένα παιδί είναι
πολύ πιο πιθανό να αναπτυχθεί φυσιολογικά
παρά νευρωτικά, και ότι στην πλειοψηφία
των περιπτώσεων μπορούμε να βρούμε σαφή
αίτια της διαταραχής στους γονείς και
ιδιαίτερα στη μητέρα. Το περιεχόμενο
των νευρωτικών φαντασιώσεων του παιδιού
μπορεί να αποδοθεί μόνο μερικά στη
μητέρα, επειδή συχνά οι φαντασιώσεις
αυτές περιέχουν ξεκάθαρα και προφανή
στοιχεία που δεν είναι δυνατόν να
αναφέρονται σε ανθρώπινα όντα. Αυτό
ισχύει ιδιαίτερα όταν έχουμε να κάνουμε
με μυθολογικά παράγωγα, όπως συμβαίνει
συχνά στις παιδικές φοβίες όπου η μητέρα
μπορεί να εμφανίζεται σαν ένα άγριο
ζώο, μια μάγισσα, ένα φάντασμα, ένας
δράκος, ένα ερμαφρόδιτο όν κ.ο.κ. Πρέπει
όμως να έχουμε υπόψη μας ότι αυτές οι
φαντασιώσεις δεν έχουν πάντα σαφή
μυθολογική προέλευση. Ακόμη και αν
έχουν, οι ρίζες τους μπορεί να μη
βρίσκονται πάντα στο ασυνείδητο αρχέτυπο
αλλά να προέρχονται από παραμύθια ή
τυχαίες παρατηρήσεις. Έτσι, σε κάθε
περίπτωση, πρέπει να γίνεται μια διεξοδική
έρευνα. Για πρακτικούς λόγους, μια τέτοια
έρευνα δεν μπορεί να γίνει τόσο εύκολα
στα παιδιά όσο στους μεγάλους, που στη
διάρκεια της αγωγής σχεδόν πάντα
μεταβιβάζουν τις φαντασιώσεις τους στο
γιατρό – ή για να είμαστε πιο ακριβείς
οι φαντασιώσεις προβάλλονται πάνω του
αυτόματα.
Όταν
συμβεί αυτό, δεν κερδίζουμε τίποτε
παραμερίζοντάς τες σαν γελοίες, γιατί
τα αρχέτυπα βρίσκονται ανάμεσα στα
αμετακίνητα κτήματα κάθε ψυχής. Αυτά
αποτελούν το «θησαυρό στο χώρο των
σκοτεινών σκέψεων» για τον οποίο μίλησε
ο Κάντ. Για την ύπαρξη αυτού του χώρου
έχουμε άφθονες ενδείξεις στις αμέτρητες
ιστορίες θησαυρών που συναντάμε στη
μυθολογία. Ένα αρχέτυπο δεν είναι
ενοχλητική προκατάληψη. Γίνεται τέτοια
μόνο όταν βρίσκεται σε λάθος χώρο. Οι
αρχέτυπες εικόνες αυτές καθαυτές ανήκουν
στις ύψιστες αξίες της ανθρώπινης ψυχής
και κατοικούν στον ουρανό όλων των φυλών
από αμνημονεύτων χρόνων. Θα ήταν μεγάλη
απώλεια αν τις απορρίπταμε θεωρώντας
τες ανάξιες λόγου. Ο σκοπός μας, επομένως,
δεν είναι να αρνηθούμε το αρχέτυπο, αλλά
να «διαλύσουμε» τις προβολές, ώστε να
επαναφέρουμε τα περιεχόμενά τους στο
άτομο που τα έχασε ακούσια όταν άρχισε
να τα προβάλλει έξω από τον εαυτό του.
_______________
1.
Αυτή είναι η ετυμολογική σημασία των
τριών γκούνας. Βλέπε Βέκερλινγκ
(Weckerling) Ananda-raya-makhi: Das Gluck des Lebens (Η Τύχη της
Ζωής) σσ. 21 κ.ε., και Γκαρμπ (Garbe)Die Samkhya
Philosophie (Η Φιλοσοφία των Σαμκύγια), σσ.
272 κ.ε. [Πβ επίσης Τσίμερ (Zimmer) Philosophies of
India (Φιλοσοφίες της Ινδίας), αλφαβητικό
ευρετήριο.]
2.
Η αμερικανική ψυχολογία μπορεί να μας
προσφέρει μια ατελείωτη σειρά τέτοιων
παραδειγμάτων. Μαι καυστικότατη αλλά
διδακτική σάτιρα πάνω σε αυτό το θέμα
είναι η Γενιά των Εχιδνών (Generation of Vipers)
του Φίλιπ Γουάιλι (Philip Wylie).
CARL
GUSTAV JUNG
ΤΕΣΣΕΡΑ
ΑΡΧΕΤΥΠΑ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΑΡΟΥΞΗΣ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ
ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ 1988
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου