Ο παράδοξος ύπνος και το εναργές όνειρο – Michel Jouvet

Ένα όνειρο ονομάζεται «εναργές» όταν το άτομο τη στιγμή που ονειρεύεται έχει συνείδηση ότι ονειρεύεται. Αυτή η ιδιαίτερη κατάσταση προσφέρει στον ονειρευόμενο μια ικανότητα ελέγχου στην εξέλιξη του ονείρου όπως και μια αίσθηση ελευθερίας, διότι το άτομο έχει τη δυνατότητα να διερευνήσει, σύμφωνα με τη δική του φαντασία, τον ονειρικό του κόσμο.

Το γεγονός ότι μερικοί ονειρεύονται, γνωρίζοντας ότι ονειρεύονται, το είχε παρατηρήσει πρώτος ο Αριστοτέλης. Πιο κοντά στην εποχή μας, αυτή η εμπειρία είχε συσχετιστεί επί μακρόν με το μαρκήσιο Harvey de Saint-Denis (1823-1892). Ο μαρκήσιος δημοσίευσε ένα ιδιαίτερα αξιόλογο έργο το 1867, ξεκινώντας από τη μελέτη των δικών του ονείρων: Τα όνειρα και τα μέσα για να τα κατευθύνουμε.

Θα περιγράψουμε υπό μορφή παραδείγματος δύο αφηγήσεις εναργούς ονείρου. Η πρώτη είναι του Harvey de Saint-Denis και η δεύτερη του Frederick Van Eeden (Ολλανδού ψυχοθεραπευτή των αρχών του αιώνα):

1. «Σε ένα άλλο όνειρο, όπου νόμιζα ότι μια ωραία ημέρα έκανα περίπατο έφιππος, η συνείδηση της πραγματικής μου κατάστασης ξανάρθε στη μνήμη μου, καθώς επίσης και η ερώτησή του κατά πόσον το αυτεξούσιο των φανταστικών μου δραστηριοτήτων ανήκει σ’ εμένα ή ανήκει στο όνειρο. Για να δούμε, είπα στον εαυτό μου, αυτό το άλογο δεν είναι παρά μια αυταπάτη. Η εξοχή που διανύω είναι ένας διάκοσμος. Αλλά αν δεν είναι αυτό η επιθυμία μου, ποιος προκαλεί αυτές τις εικόνες; Μου φαίνεται ότι έχω όλο και μεγαλύτερη επιρροή πάνω τους. Θέλω να καλπάσω, καλπάζω... Θέλω να σταματήσω, σταματάω. Να, τώρα μου ανοίγονται δύο δρόμοι μπροστά μου. Αυτός προς τα δεξιά μου φαίνεται να χάνεται σ’ ένα πυκνό δάσος. Ο άλλος αριστερά οδηγεί σε κάποια κατεστραμμένη αγροικία. Αισθάνομαι ότι έχω την ελευθερία να γυρίσω δεξιά ή αριστερά και επομένως να αποφασίσω εγώ ο ίδιος εάν θέλω να δημιουργήσω συνειρμούς ιδεών-εικόνων, σε σχέση με τα χαλάσματα ή με το δάσος. Γυρίζω κατ’ αρχάς δεξιά. Έπειτα μου έρχεται η ιδέα ότι είναι προτιμότερο, προς όφελος των εμπειριών μου, να κατευθύνω ένα τόσο εναργές όνειρο κοντά σε πύργους και κάστρα, διότι ψάχνοντας να θυμηθώ τις κυριότερες λεπτομέρειες αυτής της αρχιτεκτονικής, θα μπορούσα ίσως, στο ξύπνημά μου, να αναγνωρίσω την πηγή αυτών των αναμνήσεων. Ακολουθώ λοιπόν το μονοπάτι προς τα αριστερά. Βρίσκομαι στην είσοδο μιας κρεμαστής, γραφικής γέφυρας και για μερικές στιγμές, ενώ κοιμάμαι ακόμη, παρατηρώ πολύ προσεκτικά πολλές μικρές και μεγάλες λεπτομέρειες: γωνιώδεις αψίδες, σκαλισμένες πέτρες, μισοσκουριασμένες σιδεριές, ανοίγματα και καταστροφές του τείχους. Θαύμαζα την υπερλεπτομερή ακρίβεια με την οποία ζωγραφίζονται όλα στα μάτια του πνεύματός μου! Γρήγορα όμως, και όταν πρόσεξα τη γιγαντιαία κλειδαριά μιας παλιάς και μισοκατεστραμμένης πόρτας, τα αντικείμενα ξαφνικά έχασαν το χρώμα τους και τη σαφήνεια των ορίων τους, όπως οι φιγούρες των διοραμάτων όταν η φωτιά είναι μακριά. Αισθάνομαι ότι ξυπνάω. Ανοίγω τα μάτια στον πραγματικό κόσμο, το φως του καντηλιού είναι το μόνο που με φωτίζει. Η ώρα είναι τρεις το πρωί».
2. «Στις 9 Σεπτεμβρίου του 1904, ονειρευόμουν πως ήμουν όρθιος μπροστά σ’ ένα τραπέζι κοντά στο παράθυρο. Πάνω στο τραπέζι ήταν τοποθετημένα διάφορα αντικείμενα. Με πλήρη συνείδηση ότι ονειρευόμουν, σκέφτηκα τις εμπειρίες που θα μπορούσα να έχω. Αρχικά δοκίμασα να σπάσω ένα ποτήρι, χτυπώντας το δυνατά με μια πέτρα. Τοποθέτησα το μικρό γυάλινο κομμάτι πάνω σε δύο πέτρες και το χτύπησα με μια τρίτη, αλλά μάταια. Πήρα, λοιπόν, ένα λεπτό κρυστάλλινο ποτήρι από το τραπέζι και το έσφιξα με όλη μου τη δύναμη μέσα στη χούφτα μου, σκεπτόμενος την ίδια στιγμή πόσο επικίνδυνο θα ήταν να γίνει αυτό στην περίοδο της εγρήγορσης. Το ποτήρι δεν θρυμματίστηκε, αλλά να: κοιτώντας το εκ νέου, λίγο αργότερα, θρυμματίστηκε. Ναι, θρυμματίστηκε, αλλά αρκετά αργά, όπως ένας ηθοποιός που κάνει λάθος την ατάκα του. Αυτό μου έδωσε την πολύ περίεργη εντύπωση ότι βρίσκομαι σ’ έναν κόσμο μασκαρεμένο, μιμητικό, αλλά με λίγα λάθη. Πήρα, λοιπόν, το θρυμματισμένο ποτήρι και το πέταξα από το παράθυρο, για να δω αν θα άκουγα το θόρυβο των γυαλιών. Τον άκουσα πολύ καλά και συγχρόνως αντιλήφθηκα δύο σκύλους που έτρεχαν με πολλή φυσικότητα. Σκέφτηκα, λοιπόν, τι ωραία απομίμηση είναι αυτός ο αστείος κόσμος. Κοιτάζοντας στο τραπέζι μια κανάτα με κρασί Μπορντώ, σερβιρίστηκα και παρατήρησα με πλήρη διαύγεια πνεύματος: “Πολύ καλά! Μπορούμε λοιπόν να έχουμε και εκούσιες απολαύσεις της γεύσης στον κόσμο του ονείρου. Αυτό το κρασί έχει υπέροχη γεύση!”»

Έπρεπε όμως να περιμένουμε τις πιο πρόσφατες εργασίες που απέδειξαν ότι το εναργές όνειρο επέρχεται μόνο κατά τη διάρκεια του παράδοξου ύπνου. Ο γιατρός Stephen Laberge, έχοντας ο ίδιος εναργή όνειρα, θέλησε να τα μελετήσει αντικειμενικά: «Το πρόβλημα ήταν το εξής: επειδή το μεγαλύτερο μέρος του σώματος του ονειρευομένου είναι σε παράλυση στη διάρκεια του παράδοξου ύπνου, πως μπορεί ο ονειρευόμενος να στείλει ένα μήνυμα ότι ονειρεύεται; Όποιος βλέπει εναργή όνειρα, τι είναι ικανός να κάνει τη στιγμή που ονειρεύεται, το οποίο μπορεί να παρατηρηθεί ή να μετρηθεί επιστημονικά; Είχα λοιπόν μια έμπνευση. Υπάρχει μια φανερή εξαίρεση σ’ αυτή τη μυική παράλυση: οι οφθαλμικές κινήσεις δεν καταστέλλονται με κανέναν τρόπο στη διάρκεια του ύπνου REM. Γι’ αυτό, η εμφάνιση των γρήγορων κινήσεων των οφθαλμών δίνει το όνομά της σ’ αυτή την περίοδο του ύπνου [...] Μου φάνηκε ότι κουνώντας τα μάτια μου “στο όνειρο” με αναγνωρίσιμο τρόπο, θα ήταν δυνατόν να στείλω ένα μήνυμα στον εξωτερικό κόσμο, όταν θα έχω εναργές όνειρο».

Το 1983 η ομάδα του Laberge πραγματοποίησε μια μελέτη σε επτά άτομα, πέντε άνδρες και δύο γυναίκες, που είχαν την ικανότητα να δημιουργούν εναργή όνειρα, στη διάρκεια 552 νυχτών. Τα άτομα που συμμετείχαν, έπρεπε να επισημαίνουν, με συνδυασμούς διαφόρων ειδικών κινήσεων των ματιών, των δακτύλων και/ή με το σφίξιμο της γροθιάς, που καταγράφονταν χάρη στο ηλεκτρομυογράφημα στο πολυγραφικό διάγραμμα του ύπνου, τη στιγμή που συνειδητοποιούσαν ότι πρόκειται να ονειρευτούν.

Στη μελέτη αυτή, σημειώθηκαν 50 εναργή όνειρα με αυτό τον τρόπο: «Όλα τα συνοδά χαρακτηριστικά σημεία της έλευσης των εναργών ονείρων εκδηλώθηκαν αναμφίβολα στις περιόδους του παράδοξου ύπνου [...] Τα δύο κυρίαρχα συμπεράσματα της μελέτης είναι ότι, πρώτον, το εναργές όνειρο μπορεί να επέλθει στη διάρκεια του παράδοξου ύπνου και, δεύτερον, είναι δυνατόν για τους εναργώς ονειρευόμενους να το υποδείξουν παράλληλα με το όνειρο. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι, σε μερικές περιπτώσεις, η αντίληψη του να ονειρεύεσαι στη διάρκεια του παράδοξου ύπνου μπορεί να είναι πολύ πιο επεξεργασμένη και λογική απ’ ό,τι έχει υποστηριχθεί μερικές φορές, και προσφέρει τη δυνατότητα να γίνει μια νέα προσέγγιση στην έρευνα του ονείρου. Οι εναργώς ονειρευόμενοι, λοιπόν, μπορούν να επιτρέψουν να γίνουν νέα πειράματα, λόγου χάρη να οριστούν οι ακριβείς χρόνοι των ειδικών ονειρικών γεγονότων, να δημιουργηθεί σύνδεσμος μεταξύ των ακριβών ηλεκτροφυσιολογικών συσχετίσεων και να δοκιμαστούν μεθοδικά οι υποθέσεις». (Laberge, 1981-1985).

Michel Jouvet

Ο ΥΠΝΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΝΤΩΝΗΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΚΑΙ ΕΛΕΝΗ ΜΕΤΑΞΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΤΟΠΤΡΟ 1993