Τα στάδια του Ζεν – Julius Evola

...Το Ζεν δεν προάγει την ενασχόληση με διαλογισμούς, ιερές γραφές ή ιερατικά κείμενα. Έτσι εξηγείται και το λακωνικό και εξαιρετικά λιτό ύφος του. Σύμφωνα με ένα διάσημο σχήμα λόγου, κάθε θεωρία είναι έγκυρη μόνον εφόσον υποδεικνύει μια οδό που πρέπει κανείς να ακολουθήσει χρησιμοποιώντας μόνο τη δική του δύναμη. Η αυτοπειθαρχία, με μια σχεδόν ασκητική, αλλά ενεργητική έννοια ( όχι όμως η αυτοτιμωρία), αποτελεί τη θεμελιώδη αρχή του Ζεν, την οποία βρήκαν ιδιαιτέρως ελκυστική οι Σαμουράι. Αυτή η αυτοπειθαρχία, εντούτοις, είναι πολύ λεπτή και κατευθύνεται κυρίως προς το εσωτερικό του ατόμου. Σε αυτήν την αρχή μπορεί κανείς να διακρίνει τα παρακάτω στάδια:

Πρώτον, είναι αναγκαίο να κυριαρχεί κανείς επί των εξωτερικών αντικειμένων, και συγκεκριμένα επί των εντυπώσεων και των ερεθισμάτων που προέρχονται απ’ αυτά, και να αντικαταστήσει την παθητική στάση απέναντι στα αντικείμενα με μια ενεργητική, δυναμική στάση. Ο μαθητής παροτρύνεται να συνειδητοποιήσει πως κάθε φορά που ένας πόθος τον ωθεί προς κάτι, δεν έχει εκείνος τον έλεγχο του εξωτερικού αντικειμένου, αντιθέτως το αντικείμενο ελέγχει τον ίδιο. «Ένας που αρέσκεται σε ένα ποτό, εξαπατά τον εαυτό του νομίζοντας πως εκείνος πίνει το ποτό. Η αλήθεια είναι ότι το ποτό πίνει εκείνον». Συνεπώς, ο στόχος είναι να καταστεί κανείς αποσπασμένος(1), να βρει μέσα του τον αληθινό Κύριο. Η δυτική ηθική των Στωικών(2) δεν απείχε πολύ απ’ αυτό. Ωστόσο, αυτό που προσθέτει το Ζεν σ’ αυτήν την αποστασιοποιημένη στάση είναι το δόγμα της Μαχαγιάνα περί «κενότητας» σύμφωνα με το οποίο όλα τα εξωτερικά αντικείμενα, από μια μεταφυσική οπτική γωνία (sub species aeternitatis)(3), δεν αποτελούν παρά απατηλές προβολές. Αυτές οι προβολές αποκτούν επίφαση πραγματικότητας και ισχύος από τους δικούς μας πόθους.

Στο δεύτερο στάδιο, πρέπει κανείς να υποτάξει το σώμα του και να επικυρώσει την εξουσία του εφ’ όλου του οργανισμού του. Όπως έχει ειπωθεί: «Σκέψου το ίδιο το σώμα σου σαν κάτι ξένο από σένα. Αν κλαίει, κάνε το αμέσως να σωπάσει, όπως κάνει μια αυστηρή μητέρα με το παιδί της. Αν είναι ιδιότροπο, έλεγξέ το όπως κάνει ένας καβαλάρης με το άλογό του, τραβώντας τα γκέμια. Αν είναι άρρωστο, χορήγησέ του φάρμακα, όπως κάνει ένας γιατρός με τους ασθενείς του. Αν σε παρακούει, τιμώρησέ το, όπως κάνει ένας δάσκαλος με τους μαθητές του». Αυτή η αρχή πρέπει να γίνει βίωμα και να μην παραμείνει απλώς θεωρία. Πρέπει να γίνει πράξη. Συχνά, σε αυτό το επίπεδο η πνευματική άσκηση συμπληρώνει τη στρατιωτική εκπαίδευση. Σε παλαιότερες εποχές υπήρχαν «διαγωνισμοί αποφασιστικότητας», που έκριναν ποιοι, απ’ όλους τους μαθητές, γνώριζαν πως να αντέξουν για περισσότερο χρόνο τον χειρότερο καύσωνα το καλοκαίρι και το παγερότερο ψύχος τον χειμώνα.

Γενικά είναι χαρακτηριστικό του Ζεν να θεωρεί διάφορες «πολεμικές» και άλλες τέχνες, ως κάποιου είδους πνευματικό ή ακόμα και μυητικό αντίστοιχο. Το Ζεν θεωρεί ακόμα, τη δεξιοτεχνία σε μια δεδομένη τέχνη ως κάποιου είδους εξωτερικό σημάδι μιας αντίστοιχης εσωτερικής κατανόησης.

Το τρίτο στάδιο συνίσταται στον έλεγχο των παθών και των συναισθημάτων, και την επίτευξη μιας εσωτερικής ισορροπίας. Πρέπει κανείς να συνειδητοποιήσει τον παραλογισμό και τη ματαιότητα όλων των φόβων, των ελπίδων και των συγκινήσεων, και εν τέλει να «θέσει την καρδιά υπό έλεγχο». Υπάρχει σχετικά μια ιστορία για τον O-yo-mei, τον διοικητή ενός στρατού που έδινε μια αποφασιστική μάχη εναντίον μιας απόπειρας σφετερισμού της εξουσίας. Κατά τη διάρκεια της εκστρατείας, δεν παρέλειπε να εξασκείται στο Ζεν μέσα στο διοικητήριό του. Όταν του ανήγγειλαν πως τα στρατεύματά του είχαν κατατροπωθεί, το επιτελείο του πανικοβλήθηκε, αλλά ο O-yo-mei δεν ταράχτηκε, έδωσε μόνο κάποιες σύντομες οδηγίες. Λίγο αργότερα, έφτασε η είδηση ι σε μια επόμενη φάση της μάχης επετεύχθη η νίκη. Ο O-yo-mei παρέμεινε εξίσου ήρεμος όπως πριν και δεν διέκοψε την εξάσκησή του στο Ζεν. Αυτό που πρέπει να υπογραμμιστεί είναι ότι το Ζεν δεν προάγει μια άκαμπτη απάθεια, αλλά ότι προσπαθεί να απομακρύνει κάθε περιττό συναίσθημα και κάθε άχρηστη ανησυχία. Ένα άλλο παράδειγμα αποτελούν οι καμικάζι, οι πιλότοι που εκτελούσαν αποστολές αυτοκτονίας κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτοί οι άνθρωποι – όλοι σχεδόν εκ των οποίων εξασκούνταν στο Ζεν – ήταν ικανοί να τηρούν τα καθήκοντά τους ή ακόμα και να διασκεδάζουν, παρ’ ότι γνώριζαν πως ανά πάσα στιγμή μπορούσε να τους ζητηθεί να πετάξουν σε μια αποστολή χωρίς ελπίδα επιστροφής.

Το τέταρτο στάδιο υποδηλώνει την «απόρριψη του Εγώ». Δεν αρκεί μόνο να πάψει κανείς να αισθάνεται «σημαντικός», πρέπει και να πάψει να πιστεύει ότι η ατομική του ύπαρξη είναι αληθινή. Η προσκόλληση στο Εγώ είναι ο δυσκολότερος δεσμός που πρέπει να σπάσει. Μόνον τότε θα φτάσει στο κατώφλι μιας «φωτισμένης συνειδητότητας», που είναι συνώνυμης μιας κατάστασης υπερ-ατομικότητας και ενεργητικής έλλειψης προσωπικότητας. Στην πραγματικότητα, αυτή η ανώτερη διάσταση – η οποία κατά κάποιο τρόπο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «διαλογισμός» – δεν σχετίζεται με μια ακοινώνητη και μοναστική ζωή, αλλά νοείται ως μια κατάσταση συνειδητότητας η οποία πρέπει να είναι μόνιμη, και, ως εκ τούτου, να διέπει κάθε βίωμα ή δραστηριότητα. Όπως λέει μαι παροιμία: «Το να μην είσαι προσκολλημένος σε οτιδήποτε είναι διαλογισμός. Αν το κατανοήσεις αυτό, δεν θα πάψεις στιγμή να διαλογίζεσαι, ακόμη και την ώρα που προχωράς, στέκεσαι, κάθεσαι ή ξαπλώνεις».

Από μια άλλη οπτική γωνία, διακρίνονται πέντε φάσεις πειθαρχίας, που λέγεται Ko-kun-go-i, δηλαδή «τα πέντε στάδια της αξίας».

Το πρώτο είναι το «στάδιο της μεταστροφής» που αντιστοιχεί στον μαθητή που στρέφεται από τον εξωτερικό στον εσωτερικό κόσμο, ξεφεύγοντας από την εξουσία του πρώτου. Χρησιμοποιείται εδώ μια συγκεκριμένη αλληγορία: ο ανώτερος Εαυτός, στον οποίο προσβλέπει κανείς, παρουσιάζεται ως ηγεμόνας, τον οποίο υπηρετεί ως υποτελής του. Δεύτερο είναι το «στάδιο της υπηρεσίας» που χαρακτηρίζεται από αφοσίωση σε αυτόν τον εσωτερικό Κύριο και από διαρκή «υπηρεσία» που χαρακτηρίζεται από υπακοή, στοργή, φόβο μην τον προσβάλει, ό,τι ακριβώς περιμένει κανείς από τον ακόλουθο ενός βασιλιά. Ακολουθεί το «στάδιο της ανδρείας», η οποία πρέπει να αποδειχθεί στη μάχη, στην κατατρόπωση και την υποδούλωση ενός άτακτου στρατού παθών και ενστίκτων, ο οποίος έχει εξεγερθεί κατά του βασιλιά του. Σε αυτό το στάδιο προάγεται κανείς από ακόλουθο σε στρατηγό. Τέταρτο είναι το «στάδιο της συνεργασίας». Δεν πολεμά απλώς κανείς και «υπερασπίζεται το Κέντρο», αλλά περνά στις τάξεις εκείνων που συμβουλεύουν τον «ηγεμόνα» για τις υποθέσεις του κράτους και την κοινωνική τάξη. Το τελευταίο στάδιο λέγεται «στάδιο της υπερ-αξίας» (Ko-ko) και αποτελεί την κατοικία του ίδιου του ηγεμόνα, με τον οποίο ταυτίζεται πλέον κανείς. Σε αυτή τη φάση, παύουν όλες οι πράξεις και πραγματώνεται επιτέλους η πνευματική κυριαρχία και η κατάσταση συνειδητότητας που χαρακτηρίζεται από μια ανώτερη ελευθερία.

Η συμβολική ή αλληγορική απεικόνιση των διαφόρων σταδίων πνευματικής πειθαρχίας, όπως εφαρμόζεται στο Ζεν, είναι πολύ σημαντική, διότι μπορεί να λειτουργήσει ως σύνδεσμος μεταξύ του εσωτερικού βασιλείου και του εξωτερικού κόσμου. Με άλλα λόγια, δείχνει πως το Ζεν πέτυχε να ενσωματωθεί στην επίσημη σιντοϊστική θρησκεία της Ιαπωνίας, η οποία, όπως προείπα, είχε ως ακρογωνιαίο λίθο της τη λατρεία του Αυτοκράτορα. Μπορεί να ειπωθεί ότι ο Σαμουράι προέβαλλε πάνω στον Αυτοκράτορα το δικό του πνευματικό ιδεώδες. Στον Αυτοκράτορα οι Σαμουράι είδαν τον συμβολικό «ηγεμόνα» που μόλις περιέγραψα στην αλληγορία των πέντε σταδίων της αξίας. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, τουλάχιστον θεωρητικώς, καθιερώθηκε ένας παραλληλισμός μεταξύ της πνευματικής και της πολιτικής πειθαρχίας μιας ελίτ. Αυτός ο παραλληλισμός μπόρεσε να προσδώσει ένα υψηλότερο νόημα σε οτιδήποτε σχετικό με την ενεργό αφοσίωση, την υπηρεσία, τον αγώνα, τη θυσία, τη γνώση και τη σοφία προς όφελος και δύναμη της κοινωνίας, της οποίας την κορυφή αποτελούσε ο Αυτοκράτορας.

_________________

1.μη προσκολλημένος

2.Για τους Στωικούς ο σκοπός του ανθρώπου (τέλος) είναι «η ζωή σύμφωνα με τη φύση» και η αρετή παρεμποδίζεται από τα εξωτερικά αντικείμενα

3.από τη σκοπιά της αιωνιότητας

Julius Evola

Ζεν – Ο Δρόμος των Σαμουράι

Μετάφραση Μανώλης Στρατάκης

Εκδόσεις Θούλη 2013