Σε ένα από τα δοκίμιά του, ο Σερ Τζούλιαν Χάξλεϋ δίνει έναν κατάλογο χαρακτηριστικών που ανήκουν αποκλειστικά στο ανθρώπινο είδος. Αυτό είναι η γλώσσα και η εννοιολογική σκέψη. Η μεταβίβαση της γνώσης με την γραφή. Η χρήση εργαλείων και μηχανημάτων. Η βιολογική υπεροχή απέναντι σε όλα τα άλλα είδη. Η ατομική μεταβλητότητα. Η χρήση του πρόσθιου άκρου αποκλειστικά για τον χειρισμό αντικειμένων. Γονιμότητα όλο τον χρόνο. Τέχνη, χιούμορ, επιστήμες, θρησκεία κ.ο.κ. Αλλά το εντυπωσιακότερο από εξελικτική άποψη χαρακτηριστικό του ανθρώπου δεν συμπεριλαμβάνεται σε αυτόν τον κατάλογο – ούτε και έτυχε να διαβάσω ποτέ καμιά σοβαρή συζήτηση γύρω από αυτό, από κανένα εξέχοντα βιολόγο.
Θα μπορούσαμε να το βαφτίσουμε «το παράδοξο του αζήτητου δώρου», και θα προσπαθήσω να σας το περιγράψω με μια παραβολή. Κάποτε σε ένα Αραβικό παζάρι, υπήρχε ένας αγράμματος μαγαζάτορας που τον έλεγαν Αλή, και που δεν ήξερε να λογαριάζει, με αποτέλεσμα να τον κλέβουν αιωνίως οι πελάτες του – αντί να τους κλέβει αυτός, όπως θάπρεπε. Έτσι, κάθε νύχτα προσευχόταν στον Αλλάχ να του κάνει δώρο έναν άβακα - αυτό το θαυμαστό σύστημα με το οποίο προσθέτεις και αφαιρείς σπρώχνοντας χάντρες πάνω σε σύρματα. Αλλά κάποιο πονηρό τζιν έστειλε την παράκληση του σε κάποιο λάθος τμήμα του Ουράνιου Ταχυδρομείου, κι έτσι, ένα πρωί που έφθασε στο παζάρι ο Αλή βρήκε την παράγκα του μεταμορφωμένη σε ένα πολυόροφο κτίριο, όλο γυαλί και ατσάλι, εξοπλισμένο με τους τελευταίους IBM υπολογιστές, ν’ αναβοσβήνουν, δείκτες, μαγικά μάτια και τα λοιπά, και τα λοιπά. Και ένα βιβλίο οδηγιών αρκετών χιλιάδων σελίδων, που όντας αγράμματος δεν μπορούσε να το διαβάσει. Τέλος πάντων, αφού έχασε ένα σωρό μέρες πιλατεύοντας άκαρπα πότε τον ένα και πότε τον άλλο διακόπτη, στο τέλος τον πιάσανε τα διαόλια του και βάλθηκε να κλωτσάει ένα αστραφτερό, λεπτό ταμπλό. Τα χτυπήματα επηρέασαν ένα από τα εκατομμύρια ηλεκτρονικά κυκλώματα του μηχανισμού, και μετά από λίγο ο Αλή ανακάλυψε με μεγάλη του αγαλλίαση ότι κάθε φορά που κλωτσούσε το ταμπλό πρώτα τρεις ας πούμε φορές και κατόπιν άλλες πέντε, ένας από τους δείκτες φανέρωνε τον αριθμό οκτώ! Ευχαρίστησε τον Αλλάχ που του έστειλε έναν τόσο όμορφο άβακα, και συνέχισε να χρησιμοποιεί το μηχάνημα για να προσθέτει δύο και δύο – αγνοώντας μακάρια ότι ήταν ένα μηχάνημα ικανό να λύνει τις εξισώσεις του Αϊνστάιν ώσπου να πεις κύμινο, ή να προβλέπει τις τροχιές των πλανητών και των άστρων χιλιάδες χρόνια πριν.
Τα παιδιά του Αλή, ύστερα τα εγγόνια του, κληρονόμησαν το μηχάνημα καθώς και το μυστικό να κλωτσάνε το ίδιο πάντα ταμπλό. Αλλά πήρε εκατοντάδες γενιές ώσπου να μάθουν να το χρησιμοποιούν και για τους απλούστερους πολλαπλασιασμούς. Απόγονοι κι εμείς του Αλή, αν και έχομε ανακαλύψει πολλούς άλλους τρόπους για να βάζομε το μηχάνημα μπρος, δεν έχομε μάθει να χρησιμοποιούμε παρά ένα πολύ μικρό κλάσμα από τις δυνατότητες που έχουν οι εκατοντάδες χιλιάδες εκατομμύρια κυκλώματά του. Γιατί το αζήτητο δώρο, όπως θα το μαντέψατε, είναι ο εγκέφαλος του ανθρώπου. Όσο για το βιβλίο με τις οδηγίες – αν υπήρχε ποτέ – έχει χαθεί. Ο Πλάτωνας υποστήριζε πως υπήρξε, αλλά αυτά είναι διαδόσεις.
Η παραβολή δεν είναι τόσο παρατραβηγμένη όσο μπορεί να φαίνεται. Όποια κι αν είναι η κινητήρια δύναμη που κρύβεται πίσω της, η εξέλιξη μεριμνά για τις άμεσες προσαρμοστικές ανάγκες του είδους. Και οι καινοτομίες σε ανατομικές δομές και σε λειτουργίες, ανταποκρίνονται στενά σε αυτές τις προσαρμοστικές ανάγκες. Δεν έχει ξανακουστεί να εξοπλίζει η εξέλιξη ένα είδος με ένα όργανο που να μην ξέρει πως να το μεταχειριστεί, με ένα πολυτελές όργανο, σαν τον υπολογιστή του Αλή, που να ξεπερνάει κατά πολύ τις άμεσες και πρωτόγονες ανάγκες του ιδιοκτήτη του. Ένα όργανο που θα πάρει στο είδος χιλιετηρίδες για να μάθει να το χειρίζεται σωστά – αν το μάθει ποτέ.
Όλες αυτές οι ενδείξεις μαρτυρούν ότι ο πρώτος αντιπρόσωπος του homo sapiens – ο Κρο Μανιόν, που έκανε την εμφάνισή του πριν από κάπου πενήντα με εκατό χιλιάδες χρόνια – ήταν από τότε προικισμένος με έναν εγκέφαλο, που σε σχήμα και μέγεθος ήταν ίδιος με τον δικό μας. Δεν τον χρησιμοποίησε όμως παρά ελάχιστα. Παρέμεινε ένας άνθρωπος των σπηλαίων και ποτέ δεν ξεπέρασε την Λίθινη Εποχή. από την πλευρά των άμεσων αναγκών του, η εκρηκτική ανάπτυξη του νεοεγκέφαλου ξεπέρασε τον στόχο με ένα χρονικό συντελεστή αστρονομικού ύψους. Για αρκετές δεκάδες χιλιάδες χρόνια, οι πρόγονοί μας εξακολούθησαν να κατασκευάζουν βέλη και τόξα και ακόντια, ενώ το όργανο που αύριο θα μας πάει στο φεγγάρι υπήρχε από τότε, έτοιμο να χρησιμοποιηθεί, μέσα στο κρανίο τους.
Όταν λέμε ότι η πνευματική εξέλιξη είναι ένα αποκλειστικό ανθρώπινο χαρακτηριστικό που δεν υπάρχει στα ζώα, κάνομε μια σύγχυση. Το δυναμικό μάθησης του ζώου περιορίζεται αυτόματα από το γεγονός ότι εκμεταλλεύεται πλήρως – ή σχεδόν πλήρως – όλα τα όργανα με τα οποία έχει εξοπλιστεί από τη γέννησή του, στα οποία συμπεριλαμβάνεται και ο εγκέφαλός του. Οι ικανότητες του υπολογιστή που διαθέτουν οι εγκέφαλοι του ερπετού και του θηλαστικού εκμεταλλεύονται και δεν αφήνουν περιθώρια για περισσότερη μάθηση. Αλλά η εξέλιξη του ανθρώπινου εγκέφαλου έχει ξεπεράσει σε τέτοιο σημείο τις άμεσες ανάγκες του ανθρώπου που τον έχει καταδικάσει να τρέχει λαχανισμένος πίσω από τις ανεκμετάλλευτες ανεξερεύνητες δυνατότητές του. Από αυτό το πρίσμα, η ιστορία της επιστήμης και της φιλοσοφίας είναι η αργή διεργασία με την οποία μαθαίνομε να πραγματοποιούμε τις δυνατότητες του εγκέφαλου. Τα νέα σύνορα που θα πρέπει να κατακτήσουμε βρίσκονται, κύρια, μέσα στις έλικες του φλοιού.
Arthur Koestler
Ένα Φάντασμα στη Μηχανή
Μετάφραση Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή
Εκδόσεις Χατζηνικολή 1977
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου