Εντελέχεια – ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΤ. ΚΑΜΠΑΝΗΣ

Κατά τον Αριστοτέλην, η ψυχή πρέπει να ορισθή ως «εντελέχεια»(1), η πρώτη «εντελέχεια» ενός φυσικού σώματος το οποίον έχει τας απαιτουμένας δια την ζωήν δυνατότητας. Λέγων «εντελέχειαν» ο Σταγειρίτης φιλόσοφος, εννοεί μιαν σταθερώς υπάρχουσαν μέσα εις το σώμα αρχήν και αιτίαν, ήτις ενεργούσα παράγει τα ψυχικά και βιολογικά φαινόμενα. Ο άνθρωπος είναι ένα πολυσύνθετον όχι μόνον οργανικόν σύνολον, αποτελούμενον εκ «σώματος φυσικού δυνάμει ζωήν έχοντος αλλά και ψυχής «ζωοποιού του σώματος δυνάμεως και αιτίας της ενεργείας». Η ψυχή σχετίζεται προς το σώμα, ως η μορφή προς την ύλην, διότι αυτή είναι έννοια (λόγος) και συγχρόνως ουσία (το τι ην, είναι), συμπληρούσα την ενέργειάν του δια καθοδηγήσεως εις τους επιδιωκομένους σκοπούς. Με άλλας λέξεις, είναι σκόπιμος ενέργεια του ζώντος σώματος, «διό η ψυχή εστιν εντελέχεια η πρώτη σώματος φυσικού δυνάμει ζωήν έχοντος». Επομένως η ψυχή είναι αρχή ήτις δίδει ζωήν εις το σώμα, δύναμις ήτις θέτει εις ενέργειαν τας συντηρούσας την ζωήν και του εμψύχου βίου λειτουργίας.

«Κατά τον Αριστοτέλην απαντώνται δύο ερμηνείαι περί ψυχής στενώς συνδεδεμέναι και αλληλοεξαρτώμεναι, η μία μεταφυσική και η ετέρα φυσιολογική σχετιζομένη με την θεωρίαν της ύλης και του είδους και έχουσα σφραγίδα νατουραλιστικήν και μηχανικήν. Η ψυχή κατά τον Αριστοτέλην είναι η αρχή της ζωτικής λειτουργίας η εν τω οργανισμώ εντελέχεια, ήτις συντελεί εις την θρέψιν, αύξησιν και την ωρισμένην μορφήν του σώματος, δεν είναι όμως η συνισταμένη της ζωής αλλά η αρχή και η αιτία υπό τας τρεις αριστοτελικάς εννοίας της κινήσεως, της μορφής και του σκοπού. Επειδή δε δια της ψυχής αισθανόμεθα και σκεπτόμεθα, η ψυχή είναι έννοια, μορφή και ουχί ύλη, αλλ' όπως δεν είναι νοητή η ύλη άνευ του είδους, της μορφής, ούτω και η ψυχή δεν είναι νοητή άνευ σώματος».

«Αφορμώμενος από τας διαφοράς ας παρουσιάζουν ως έμψυχα όντα τα φυτά, τα ζώα και ο άνθρωπος, διακρίνει ως κατώτατον είδος την θρεπτικήν ψυχήν, ήτις υπάρχει και εις τα φυτά. Αι κυριώτεραι ικανότητες ταύτης είναι η αυξητική και η γεννητική. Εις υψηλοτέραν βαθμίδα ίσταται το αισθησιακόν είδος της ψυχής εις ο μετέχουν και τα ζώα, την δε υψίστην βαθμίδα κατέχει η νοητική ψυχή ήτις προσιδιάζει μόνον εις τον άνθρωπον. Ο άνθρωπος έχει νοητικήν ψυχήν χωρίς να στερήται και της αισθητικής και θρεπτικής, τα ζώα έχουν αισθητικήν και θρεπτικήν συνάμα ψυχήν, τα δε φυτά μόνον θρεπτικήν. Αντιστοίχως προς τα μνημονευθέντα είδη της ψυχής, υπάρχουν και αι ακόλουθοι ψυχικαί ικανότητες ή “μόρια”, όπως λέγει ο Αριστοτέλης, εις τα φυτά υπάρχει το θρεπτικόν, εις τα ζώα εκτός τούτου και το αισθητικόν, ορεκτικόν και κινητικόν. Εν δε τω ανθρώπω, εκτός όλων των προηγουμένων και ο νους, όστις διακρίνεται εις παθητικόν και ενεργητικόν. Η γνωσιολογική θεωρία του Αριστοτέλους έχει κατοχυρωθεί πλήρως δια της αντιλήψεως ότι ο άνθρωπος έχει εν εαυτώ νουν. Δι' αυτού κατανοεί αμέσως την οντολογικήν υφήν του κόσμου» (Εγκ. Λεξ. Ηλίου. Τομ. 3, λεξ. Αριστοτέλης, σελ. 569).

Αι βιολογικαί και ψυχικαί λειτουργίαι έχουν ως αρχικήν πηγήν αυτήν την δυναμικήν καταβολήν, την οποίαν ονομάζει ψυχήν «και θύραθεν εισερχομένην εις το σώμα». Άρα ευρισκομένη εκτός του σώματος φαίνεται ως να εισέρχεται από κάποιαν θύραν εντός αυτού κατά την γέννησιν και εξέρχεται της θύρας ταύτης κατά τον θάνατον.

Η είσοδος της ψυχής εις το σώμα δεν αμφισβητείται υπό του Αριστοτέλους ως και υπό πολλών άλλων παρ' ότι οι πλείστοι δεν προσδιορίζουν την αναγκαιότητα της τοιαύτης αιτίας περί της οποίας αποφαίνεται ο Αριστοτέλης λέγων, «τούτ' αναγκαίον είναι. Δια γαρ την κοινωνίαν το μεν ποιεί το δε πάσχει και το μεν κινείται το δε κινεί». Το ότι εισέρχεται η ψυχή εις το σώμα καταδεικνύεται και εκ του ότι εξέρχεται εξ αυτού. «τι εστιν ο φθείρεται της ψυχής απολιπούσης; (το σώμα)» και περαιτέρω «εξελθούσης γουν (της ψυχής) διαπνείται και σήπεται (το σώμα)». Δύναται δε να εξέρχεται μόνον παν ό,τι εισέρχεται, διότι κινείται κατά τόπον.

________________________

(1)Εντελέχεια είναι όρος δημιουργηθείς υπό του Αριστοτέλους εκ του «εντελώς έχειν» ή «έχειν το εντελές» και δηλών την συντετελεσμένην πραγματικότητα της μορφής, τον σκοπόν της πραγματώσεώς της, την αυτοπραγμάτωσιν της μορφής όντος τινός, την αυτεπιτέλεσιν του σκοπού. Η εντελέχεια περιέχει τον δι' αυτής ταύτης της ενεργείας πραγματούμενον σκοπόν, συγχρόνως δε είναι ο λόγος του δυνάμει όντος. Πρώτη εντελέχεια είναι η κατάστασις της πραγματώσεως του σκοπού, δευτέρα δε η ενέργεια. Ο Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι υπάρχει κατάστασίς τις εντελεχείας, προς ην τείνει παν το ον. Συχνάκις ταυτίζει την εντελέχειαν προς την ενέργειαν. Πάντως, κατά τον φιλόσοφον τούτον, η ενέργεια είναι κίνησις τις, ενώ η εντελέχεια είναι κατάστασις. Η «ενέργεια συντείνει προς την εντελέχειαν» δηλαδή τείνει προς την τελειότητα. Οι σχολαστικοί ποιούνται χρήσιν του όρου τούτου κατά το πνεύμα του Αριστοτέλους, αλλά παρ' αυτοίς απαντά και η λέξις «ενδελέχεια» δι' ης δηλούται συγχρόνως το συνεχές, το αιώνιον. Το αυτό ακριβώς συμβαίνει και παρά τω Melanchthon. Ο Leibnitz καλεί εντελεχείας τας μονάδας, διότι έχουσιν εν εαυταίς το εντελές, ήτοι την πηγήν των εσωτερικών ενεργειών των και αυτάρκειαν, ήτοι αρκούνται εις εαυτάς. Ο Goethe μεταχειρίζεται τον όρον εντελέχεια προς δήλωσιν της ψυχής. Ως εντελέχειαν θεωρούσι την ψυχήν ο Wundt ο Morgan, και άλλοι. Επ' εσχάτων ο όρος ούτος εισήχθη πάλιν εις την φιλοσοφίαν υπό του Γερμανού φιλοσόφου Driesch αλλ' υπό διάφορον έννοιαν. Ο φιλόσοφος ούτος καλεί εντελέχειαντον βιοτικόν παράγοντα (Vitale Agens), όστις, χωρίς να θίγη τον νόμον της διατηρήσεως της ενεργείας, καθοδηγεί την υλικήν ενέργειαν του οργανισμού ως σταθερόν στοιχείον της ατομικότητος, εφοδιασμένον με ρυθμιστικήν οργανωτικήν δύναμιν. Η εντελέχεια, καίπερ παριστώσα εξατομικευτικόν τινα παράγοντα, εν τούτοις αυτή καθ' εαυτήν είναι υπερατομική. Καίτοι δε δεν είναι υλικής φύσεως, ενεργεί ουχ ήττον εν τω χώρω και κατατέμνεται εις διαφόρους δυνάμεις βιοτικάς. Είναι ο ρυθμιστής της ενότητος του γίγνεσθαι. Κατά τον Driesch η εντελέχεια ενεργεί ασυνειδήτως μεν, αλλά σκοπίμως κατά τρόπον μορφωτικόν και αφομοιωτικόν. Άλλαις λέξεσιν εντελέχεια είναι κατά τον φιλόσοφον τούτον η αρχή της ζωής, η δρώσα οργανωτικώς, μορφωτικώς και ρυθμιστικώς. (Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Δρανδάκη, λέξη Εντελέχεια).

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΤ. ΚΑΜΠΑΝΗΣ

Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΤΩΝ ΑΡΙΘΜΩΝ

ΣΤΟΙΧΕΙΩΣΙΣ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ

ΤΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΡΩΔΙΟΣ