Coincidentia Oppositorum: Η εικόνα του κόσμου

.

Όποιος φοβάται τον θάνατο είναι ήδη νεκρός.
Όποιος θέλει για μια στιγμή η ζωή του να ανήκει μόνο σ' αυτόν, που θέλει για μια στιγμή να είναι πεπεισμένος για όσα κάνει, πρέπει να αδράξει το παρόν.
Πρέπει να αντιμετωπίζει τα πάντα στο παρόν ως τελικά, σαν να ήταν βέβαιο ότι θα ακολουθήσει αμέσως ο θάνατος.
Και πρέπει μετά στο σκοτάδι να δημιουργήσει ζωή. Ζωή μέσα από τον εαυτό του.
Carlo Michelstaedter, La Persuasione e la Rettorica

Κυριακή 14 Απριλίου 2013

Η εικόνα του κόσμου - MIRCEA ELIADE

Οι αρχαϊκές και παραδοσιακές κοινωνίες αντιλαμβάνονται τον κόσμο γύρω τους σαν ένα μικρόκοσμο. Πέρ' απ' τα όρια αυτού του κλειστού κόσμου αρχίζει η περιοχή του αγνώστου, του άμορφου. Από τη μια μεριά το διάστημα, που έχει χαρακτήρα κόσμου, αφού είναι κατοικημένο και οργανωμένο. Κι απ' την άλλη, έξω απ' αυτό το οικείο διάστημα, η άγνωστη και τρομερή έκταση με τους δαίμονες, τα φαντάσματα, τους νεκρούς, τους απόκοσμους, μ' ένα λόγο, το χάος, ο θάνατος, η νύχτα. Αυτή η εικόνα, μικρόκοσμου και κατοικημένου διαστήματος τριγυρισμένου από ερημικές περιοχές εξομοιωμένες με το χάος ή με το βασίλειο των νεκρών, διατηρήθηκε ακόμη και σε πολύ εξελιγμένους πολιτισμούς, όπως της Κίνας, της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου. Έτσι, πολλά κείμενα εξομοιώνουν τους αντιπάλους που ορμούν κατά του εθνικού εδάφους, με φαντάσματα, με δαίμονες και με δυνάμεις του χάους. Τους αντιπάλους του Φαραώ τους θεωρούσαν «γιους της καταστροφής, λύκους, σκυλιά» κλπ. Ο Φαραώ εξομοιωνόταν με το θεό Ρε, νικητή του δράκου Άποφη, ενώ οι εχθροί του ταυτίζονταν μ' αυτόν το μυθικό δράκο.

Οι εχθροί, αφού με την επίθεσή τους απειλούν την ισορροπία, μα και την ίδια τη ζωή στην πόλη ή και σ' όποια άλλη περιοχή κατοικημένη και οργανωμένη, εξομοιώνονται με δαιμονικές δυνάμεις, επειδή προσπαθούν να ξαναφέρουν αυτόν το μικρόκοσμο στη χαοτική κατάσταση, δηλαδή να τον εκμηδενίσουν. Η κατάλυση μιας κατεστημένης τάξης, η καταστροφή μιας αρχέτυπης εικόνας, ισοδυναμούσε με παλινδρόμηση στο χάος, στο προ-μορφικό, στην αδιαφοροποίητη κατάσταση, την πριν απ' την κοσμογονία. Ας σημειωθεί ότι τις ίδιες εικόνες μεταχειριζόμαστε και σήμερα, όταν περιγράφουμε τους κινδύνους που απειλούν ορισμένο πολιτισμό: μιλάμε για «χάος», για «αταξία» και «σκοτάδι», όπου θα βυθιστεί ο «κόσμος μας». Όλες αυτές οι εκφράσεις, το καταλαβαίνουμε βέβαια, σημαίνουν την κατάλυση μιας τάξης, ενός Κόσμου, μιας δομής και καταποντισμό ξανά σε μια κατάσταση ρευστή, άμορφη, δηλαδή χαοτική.

Η ιδέα του αντιπάλου σαν πλάσματος δαιμονικού, σαν αληθινής ενσάρκωσης των δυνάμεων του κακού, διατηρείται επίσης μέχρι σήμερα. Η ψυχαναλυτική μελέτη αυτών των μυθικών εικόνων, που εμπνέουν ακόμη το σύγχρονο κόσμο, ίσως να μας δείξει, ως ποιο σημείο προβάλλουμε πάνω στους «εχθρούς» τις δικές μας καταστρεπτικές διαθέσεις. Αλλ' αυτό το ζήτημα βγαίνει απ' τα όρια της αρμοδιότητάς μας. Εμείς, ένα κυρίως επιθυμούμε να καταδείξουμε, πως για τον αρχαϊκό κόσμο, οι εχθροί, που απειλούσαν το μικρόκοσμο, δεν ήταν επικίνδυνοι σαν ανθρώπινα πλάσματα καθεαυτά, μα επειδή ενσάρκωναν τις εχθρικές και καταστρεπτικές δυνάμεις. Είναι πολύ πιθανό, πως τα οχυρά γύρω στις πόλεις και τις άλλες κατοικημένες περιοχές, φτιάχτηκαν αρχικά σαν μαγικά οχυρώματα. Γιατί αυτά τα οχυρωματικά έργα-τάφροι, λαβύρινθοι, τείχη κλπ. - φτιάχνονταν για να εμποδίσουν μάλλον την εισβολή πνευμάτων κακών παρά την επίθεση ανθρωπίνων όντων. Ακόμη και αρκετά αργά στην ιστορία, όπως στο Μεσαίωνα, τα τείχη των πόλεων καθιερώνονταν τελετουργικά σαν άμυνα κατά του Διαβόλου, της αρρώστιας και του θανάτου. Ο αρχαϊκός συμβολισμός δε δυσκολευόταν καθόλου να εξομοιώνει το εχθρικό ανθρώπινο πλάσμα με το Δαίμονα και το Θάνατο. Άλλωστε το αποτέλεσμα από τις επιθέσεις τους, δαιμονικές ή πολεμικές, είναι πάντα το ίδιο: καταστροφή, διάλυση, θάνατος.

Κάθε μικρόκοσμος, κάθε κατοικημένη περιοχή έχει ένα «Κέντρο», όπως θα μπορούσε κανείς να το ονομάσει, δηλαδή κάποιο κατεξοχήν ιερό μέρος. Εκεί, σ' αυτό το Κέντρο εκδηλώνεται το ιερό με τρόπο καθολικό, είτε με μορφή στοιχειωδών ιεροφανειών, όπως στους «πρωτόγονους» (π.χ. τα τοτεμικά κέντρα, οι σπηλιές όπου έθαβαν τους τσουρίνγκας κλπ) είτε με την πιο εξελιγμένη μορφή της άμεσης επιφάνειας θεών, όπως στους παραδοσιακούς πολιτισμούς. Αλλά το συμβολισμό του Κέντρου δεν πρέπει να τον αντικρίσουμε με της γεωμετρικές συσχετίσεις του δυτικού επιστημονικού πνεύματος. Για καθέναν από κείνους τους μικρόκοσμους μπορεί να υπάρχουν πολλά «κέντρα». Όπως θα δούμε αμέσως πιο κάτω, όλοι οι ανατολικοί πολιτισμοί – Μεσοποταμία, Ινδία, Κίνα κλπ – γνωρίζουν έναν απερίοριστο αριθμό «Κέντρων». Και μάλιστα καθένα απ' αυτά θεωρείται, αλλά και ονομάζεται «Κέντρο του Κόσμου». Πρόκειται για χώρο ιερό, που δόθηκε με μαια ιεροφάνεια ή φτιάχτηκε τελετουργικά και όχι για χώρο βέβηλο, ομοιογενή, γεωμετρικό, ώστε και η πολλαπλότητα τέτοιων «Κέντρων της Γης» μέσα σε μια μόνο κατοικημένη περιοχή δε δημιουργεί καμιά δυσχέρεια. Έχουμε εδώ μια γεωγραφία ιερή και μυθική, τη μόνη αληθινά πραγματική και όχι μια γεωγραφία βέβηλη, «αντικειμενική», με κάποιον τρόπο αφηρημένη και όχι ουσιαστική, θεωρητική κατασκευή ενός διαστήματος και ενός κόσμου, που δεν τον κατοικούμε και συνεπώς δεν τον γνωρίζουμε.

Στη μυθική γεωγραφία, ο ιερός είναι ο κατεξοχήν πραγματικός χώρος, γιατί όπως εξηγήσαμε πρόσφατα, για τον αρχαϊκό κόσμο ο μύθος είναι πραγματικός, αφού μιλάει για τις εκδηλώσεις της αληθινής πραγματικοτητας: για το ιερό. Σ' αυτόν το χώρο προσεγγίζουμε άμεσα το ιερό – είτε με την υλική του υπόσταση σε ορισμένα αντικείμενα (τσουρίνγκας, παραστάσεις της θεότητας κλπ.) είτε με τα ιεροκοσμικά σύμβολα με τα οποία εκδηλώνεται (Στύλος του Κόσμου, Κοσμικό Δέντρο κ.α.). Σε κάθε κουλτούρα, που αναγνωρίζει την ιδέα των τριών κοσμικών ζωνών – Ουρανός, Γη, Άδης – το «κέντρο» - αποτελεί το σημείο διατομής τους. Σ' αυτό είναι εφικτή η ρήξη επιπέδου και ταυτόχρονα η επικοινωνία ανάμεσα στις τρεις ζώνες. Έχουμε λόγους να πιστεύουμε πως η εικόνα των τριών κοσμικών επιπέδων είναι αρκετά αρχαία. Τη συναντάμε, για παράδειγμα, στους Πυγμαίους Σεμάνγκ της Μαλαϊκής χερσονήσου: στο κέντρο του κόσμου ορθώνεται ένας τεράστιος βράχος, ο Μπατού-Ριμπν. Κάτω απ' αυτόν βρίσκεται ο Άδης. Άλλοτε, από τον Μπατού-Ριμπν υψωνόταν κατά τον ουρανό ένας κορμός δέντρου. Η κόλαση, το κέντρο της γης και η «πύλη» του ουρανού, βρίσκονται λοιπόν στον ίδιο άξονα και απ' αυτόν τον άξονα γινόταν το πέρασμα από τη μια κοσμική ζώνη στην άλλη. Θα διστάζαμε να δεχτούμε για αυθεντική αυτή την κοσμολογική θεωρία των Σεμάνγκ, αν δεν είχαμε κιόλας παραδεχτεί τη θεμελιωμένη άποψη ότι της ίδιας θεωρίας κάποιες σκιαγραγήσεις υπήρχαν απ' την προϊστορική εποχή. Οι Σεμάνγκ λένε πως άλλοτε ένας κορμός δέντρου ένωνε την κορφή του Κοσμικού Όρους, το Κέντρο του Κόσμου, με τον Ουρανό. Πρόκειται για αναφορά σε μυθικό θέμα εξαιρετικά διαδομένο: άλλοτε η επικοινωνία με τον ουρανό και οι σχέσεις με τη θεότητα ήταν εύκολες και «φυσικές». Μα ύστερ' από κάποιο λατρευτικό σφάλμα, η επικοινωνία κόπηκε και οι θεοί αποτραβήχτηκαν ακόμη πιο ψηλά στα ουράνια. Μόνο οι άνθρωποι-γιατροί, οι σαμάν, οι ιερείς και οι ήρωες ή οι ηγεμόνες καταφέρνουν προσωρινά και μόνο για δική τους χρήση, να αποκαθιστούν την επικοινωνία με τον Ουρανό. Ο μύθος για ένα αρχέγονο παράδεισο, που χάθηκε ύστερ' από κάποιο σφάλμα, είν' εξαιρετικά σπουδαίος, αλλά δεν μπορούμε να τον πραγματευθούμε τώρα, αν και σχετίζεται κάπως με το θέμα μας.