Coincidentia Oppositorum: Μεταξύ αγρύπνιας και ύπνου

.

Όποιος φοβάται τον θάνατο είναι ήδη νεκρός.
Όποιος θέλει για μια στιγμή η ζωή του να ανήκει μόνο σ' αυτόν, που θέλει για μια στιγμή να είναι πεπεισμένος για όσα κάνει, πρέπει να αδράξει το παρόν.
Πρέπει να αντιμετωπίζει τα πάντα στο παρόν ως τελικά, σαν να ήταν βέβαιο ότι θα ακολουθήσει αμέσως ο θάνατος.
Και πρέπει μετά στο σκοτάδι να δημιουργήσει ζωή. Ζωή μέσα από τον εαυτό του.
Carlo Michelstaedter, La Persuasione e la Rettorica

Παρασκευή 19 Ιανουαρίου 2018

Μεταξύ αγρύπνιας και ύπνου – Edgar Allan Poe

Κάποιος Γάλλος – μάλλον ο Μονταίνιος – λέει: «Οι άνθρωποι μιλούν για τη σκέψη, αλλά σ' ό,τι αφορά εμένα δεν σκέφτομαι ποτέ, εκτός από την περίπτωση που κάθομαι να γράψω». Είναι αυτό το δεν σκεφτόμαστε ποτέ, εκτός από την περίπτωση που καθόμαστε να γράψουμε, που είναι η αιτία τόσων συνθέσεων χωρίς ενδιαφέρον. Ίσως όμως να υπάρχει κάτι πιο περίπλοκο στην παρατήρηση του Γάλλου, απ' ό,τι διαβάζει το μάτι. Είναι βέβαιο πως απλώς και μόνον η πράξη της σύνταξης ενός κειμένου, συντείνει, σε μεγάλο βαθμό, στη λογικοποίηση της σκέψης. Κάθε φορά που λόγω της ασάφειάς της, είμαι δυσαρεστημένος με μια σκέψη του μυαλού, καταφεύγω αμέσως στην πένα, σκοπεύοντας να πετύχω με τη βοήθειά της την αναγκαία μορφή, τη συνέπεια και την ακρίβεια της σκέψης.

Πόσο πολύ συχνά ακούμε να παρατηρούν ότι αυτές κι αυτές οι σκέψεις είναι πέρα από την επικράτεια των λέξεων! Δεν πιστεύω πως κάθε σκέψη, που αξίζει να λέγεται έτσι, είναι απρόσιτη από τη γλώσσα. Μάλλον υποθέτω ότι όπου είναι αποδεδειγμένη η δυσκολία στην έκφραση, υπάρχει, στη νόηση που δοκιμάζει κάτι τέτοιο, μια απουσία μεθόδου ή περίσκεψης. Σ' ό,τι αφορά εμένα, ουδέποτε είχα μια ιδέα που δεν μπορούσα να την αποδώσω με λέξεις, με ακόμη μεγαλύτερη σαφήνεια απ' ό,τι τη συνέλαβα: καθώς παρατήρησα προηγουμένως, η σκέψη λογικοποιείται μέσω της προσπάθειας να εκφραστεί γραπτώς.

Υπάρχει, εντούτοις, μια κατηγορία φαντασιώσεων εξαιρετικής ευαισθησίας, που δεν είναι σκέψεις και προς τις οποίες ως τώρα είδα πως είναι απολύτως αδύνατο να προσαρμόσω τη γλώσσα. Χρησιμοποιώ τη λέξη φαντασίωση τυχαία και μόνον επειδή πρέπει να χρησιμοποιήσω κάποια λέξη. Όμως η ιδέα που κοινώς συνδέεται με τον όρο δεν είναι ούτε στο ελάχιστο εφαρμόσιμη σ' αυτή τη φευγαλέα έννοια για την οποία μιλούμε. Μου φαίνεται περισσότερο ότι αναφέρεται στην ψυχή παρά στη νόηση. Εκδηλώνεται στην ψυχή (αλίμονο, πόσο σπάνια!), μόνο στις περιόδους της πιο έντονης ηρεμίας – όταν η σωματική και η διανοητική υγεία είναι σε τέλεια κατάσταση – και σ' εκείνες τις μοναδικές στιγμές όπου τα όρια του εν εγρηγόρσει κόσμου αναμιγνύονται μ' εκείνα του κόσμου των ονείρων. Αντιλαμβάνομαι αυτές τις «φαντασιώσεις» μόνο όταν είμαι έτοιμος να κοιμηθώ, με την επίγνωση ότι βρίσκομαι μεταξύ ύπνου και ξύπνου. Ικανοποιήθηκα όταν κατάλαβα ότι αυτή η κατάσταση υπάρχει, αλλά για μια ανεπαίσθητη χρονική στιγμή – που, ωστόσο, είναι γεμάτη από αυτές τις «φευγαλέες σκιές». Και για μια απόλυτη σκέψη απαιτείται εδώ χρονική διάρκεια.

Οι «φαντασιώσεις» αυτές περικλείουν μια απολαυστική έκσταση που είναι τόσο πέρα από την πιο απολαυστική έκσταση του κόσμου της αγρύπνιας ή των ονείρων, όσο ο Ουρανός της θεολογίας του Νόρτον* είναι πέρα από την Κόλασή της. Ατενίζω τα οράματα, ακόμα κι όταν παρουσιάζονται, μ' ένα δέος, που ως ένα βαθμό μετριάζει ή ηρεμεί την έκσταση – τα ατενίζω λοιπόν με μια πεποίθηση (που μοιάζει να είναι μέρος της ίδιας της έκστασης), ότι αυτή η έκσταση, αυτή καθαυτή έχει ένα χαρακτήρα θείο σε σχέση με την Ανθρώπινη Φύση – είναι ένα αστραπιαίο κοίταγμα του πέρα από το πνεύμα κόσμου. Και φτάνω σ' αυτό το συμπέρασμα – αν αυτός ο όρος είναι καθόλου εφαρμόσιμος στη στιγμιαία ενόραση – με την αντίληψη ότι η τέρψη που βιώθηκε έχει ως στοιχείο της μόνο την απολυτότητα του καινοφανούς. Λέω «απολυτότητα», διότι σ' αυτές τις φαντασιώσεις – επιτρέψτε μου να τις ορίσω τώρα ως ψυχικές εντυπώσεις – δεν υπάρχει πραγματικά τίποτε που, έστω και κατά προσέγγιση, να θυμίζει τις εντυπώσεις που συνήθως αποκτούμε. Είναι σαν οι πέντε αισθήσεις να έχουν αντικατασταθεί από πέντε μυριάδες άλλες, ξένες ως προς τον θνητό άνθρωπο.

Τώρα, είναι τόσο ολοκληρωτική η πίστη μου για τη δύναμη των λέξεων, ώστε κατά καιρούς πιστεύω πως είναι δυνατό να κάνω χειροπιαστή ακόμα και την εξαφάνιση των φαντασιώσεων, έτσι όπως επιχείρησα να τις περιγράψω. Σε πειράματα προς αυτό το σκοπό, έχω φτάσει ακόμα κι ως το σημείο, πρώτ' απ' όλα, να ελέγχω (όταν η σωματική και διανοητική υγεία είναι σε καλή κατάσταση), την ύπαρξη αυτής της κατάστασης: με άλλα λόγια, μπορώ τώρα (εκτός και αν είμαι άρρωστος), να είμαι βέβαιος ότι η κατάσταση θα προκύψει, αν το θελήσω τόσο πολύ, στο χρονικό σημείο που ήδη περιέγραψα. Για τον ερχομό αυτής της κατάστασης ποτέ δεν μπορούσα, ως πρόσφατα ακόμα, να είμαι βέβαιος, ακόμα και κάτω από τις ευνοϊκότερες συνθήκες. Θέλω να πω, κυρίως, ότι τώρα μπορώ να είμαι βέβαιος, όταν όλες οι συνθήκες είναι ευνοϊκές, για τον ερχομό αυτής της κατάστασης, και να νιώθω ακόμα πως έχω τη δύναμη να την προκαλώ ή να την επιβάλω. Οι ευνοϊκές συνθήκες, πάντως, δεν είναι οι λιγότερο σπάνιες – αλλιώς θα είχα ήδη εξαναγκάσει τον Ουρανό να έρθει στη Γη.

Κατά δεύτερο λόγο, προχώρησα τόσο πολύ ώστε να μπορώ να εμποδίσω την παρέκκλιση από το σημείο για το οποίο μίλησα – το σημείο όπου συγχέονται η αγρύπνια με τον ύπνο και να εμποδίζω κατά τη θέλησή μου το πέρασμα από αυτό το μεταίχμιο στην κυριαρχία του ύπνου. Όχι ότι μπορώ να δώσω διάρκεια στην κατάσταση αυτή, όχι ότι μπορώ να κάνω το χρονικό αυτό σημείο κάτι περισσότερο από χρονικό σημείο, αλλά ότι μπορώ να μετακινηθώ από το σημείο αυτό προς την εγρήγορση κι έτσι να μεταφέρω αυτό το ίδιο το σημείο στη σφαίρα της Μνήμης, μεταβιβάζοντας τις εντυπώσεις του ή, πιο σωστά, τις ενθυμήσεις του, σε μια κατάσταση όπου (μολονότι ακόμα για μια πολύ σύντομη χρονική περίοδο), μπορώ να τις παρατηρώ μ' ένα εξεταστικό και αναλυτικό μάτι.

Γι' αυτούς τους λόγους, δηλαδή επειδή στάθηκα ικανός να καταφέρω μόνο τόσα, δεν παύω να ελπίζω ολότελα ότι θα ενσωματώσω σε λέξεις, τουλάχιστον, αρκετές από τις φαντασιώσεις που όπως είπα μεταφέρω, σε ορισμένες κατηγορίες νόησης, τη σκιώδη σύλληψη του χαρακτήρα τους.

Λέγοντάς τα αυτά δεν θα πρέπει να σας κάνω να υποθέσετε ότι οι φαντασιώσεις ή οι ψυχικές εντυπώσεις, στις οποίες αναφέρομαι, είναι περιορισμένες στο ατομικό μου είναι. Δεν είναι, με μια λέξη, κοινές σ' όλους τους ανθρώπους, γιατί, στο σημείο αυτό, είναι μάλλον αδύνατο ότι θα μπορούσα να διαμορφώσω μια σταθερή γνώμη. Τίποτα όμως δεν μπορεί να είναι περισσότερο βέβαιο από το ότι και μια επί μέρους ακόμα καταγραφή των εντυπώσεων θα τρόμαζε την κοινή λογική των ανθρώπων, λόγω της υπεροχής του καινοφανούς του υλικού που χρησιμοποιήθηκε και λόγω των παρεπόμενων προτάσεων. Συνοπτικά, αν ποτέ μου γράψω κάτι πάνω σ' αυτό το θέμα, ο κόσμος θα αναγκαστεί να αναγνωρίσει ότι, τουλάχιστον, έχω κάνει κάτι το πρωτότυπο.

____________________________

* Ο Πόε αναφέρεται μάλλον στον Τόμας Νόρτον (1532-1584), Άγγλο δραματουργό που έγραψε την πρώτη αγγλική τραγωδία (Σ.τ.Μ)