Σώμα, ουσία και προσωπικότητα – G. I. Gurdjieff

Όταν γεννιέται ένας άνθρωπος, γεννιούνται μαζί του τρεις χωριστές μηχανές, που συνεχίζουν να διαμορφώνονται μέχρι τον θάνατο του. Αυτές οι μηχανές δεν έχουν τίποτα το κοινό μεταξύ τους. Είναι το σώμα, η ουσία μας και η προσωπικότητά μας. Ο σχηματισμός τους δεν εξαρτάται κατά κανένα τρόπο από μας. Η μελλοντική ανάπτυξή τους, η ανάπτυξη της καθεμιάς ξεχωριστά, εξαρτάται από τα στοιχεία που διαθέτει ο άνθρωπος κι από τα στοιχεία που είναι γύρω του, όπως το περιβάλλον, οι περιστάσεις, οι γεωγραφικές συνθήκες και τα λοιπά.

Για το σώμα, τα στοιχεία αυτά είναι η κληρονομικότητα, οι γεωγραφικές συνθήκες, η τροφή και η κίνηση. Δεν επηρεάζουν την προσωπικότητα.

Η προσωπικότητα σχηματίζεται κατά τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου αποκλειστικά και μόνο, από όσα αυτός ακούει και διαβάζει.

Η ουσία είναι καθαρά συγκινησιακή. Αποτελείται από ό,τι παίρνει ο άνθρωπος με την κληρονομικότητα πριν από το σχηματισμό της προσωπικότητας, και αργότερα, από εκείνα μόνο τα συναισθήματα και τις αισθήσεις μέσα στα οποία ζει ο άνθρωπος. Αυτό που επακολουθεί εξαρτάται μόνο από τη μεταβολή.

Το σώμα λοιπόν αρχίζει να αναπτύσσεται σε κάθε άνθρωπο υποκειμενικά. Η ανάπτυξη και για τα τρία μέρη αρχίζει από τις πρώτες μέρες της ζωής του ανθρώπου. Και τα τρία αναπτύσσονται ανεξάρτητα το ένα από το άλλο. Έτσι μπορεί να συμβεί, λόγου χάρη το σώμα να αρχίζει τη ζωή του σε ευνοϊκές συνθήκες, σε υγιεινό έδαφος, με αποτέλεσμα να είναι γενναίο. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι η ουσία του ανθρώπου θα έχει αναγκαστικά τον ίδιο χαρακτήρα. Κάτω από τις ίδιες συνθήκες, η ουσία μπορεί να είναι δειλή και αδύνατη. Ένας άνθρωπος μπορεί να έχει ένα γενναίο σώμα και συγχρόνως η ουσία του να είναι δειλή. Δεν είναι απαραίτητο η ουσία να αναπτυχθεί παράλληλα με το σώμα. Ένας άνθρωπος μπορεί να είναι πολύ δυνατός και υγιής και ταυτόχρονα ντροπαλός σαν κουνέλι.

Το κέντρο βάρους του σώματος, η ψυχή του, είναι το κινητικό κέντρο. Το κέντρο βάρους της ουσίας είναι το συγκινησιακό κέντρο, και το κέντρο βάρους της προσωπικότητας είναι το κέντρο της σκέψης. Η ψυχή της ουσίας είναι το συγκινησιακό κέντρο. Ακριβώς όπως ένας άνθρωπος μπορεί να έχει ένα υγιές σώμα και μια ουσία δειλή, έτσι και η προσωπικότητα μπορεί να είναι τολμηρή, ενώ η ουσία ντροπαλή. Πάρτε για παράδειγμα έναν άνθρωπο με κοινή λογική. Έχει μελετήσει και γνωρίζει, ότι μπορεί να του δημιουργηθούν παραισθήσεις. Ξέρει ότι δεν μπορεί να είναι πραγματικές. Έτσι η προσωπικότητά του δεν τις φοβάται, αλλά η ουσία του φοβάται. Όταν βλέπει η ουσία του ένα τέτοιο φαινόμενο, δεν μπορεί ν’ αποφύγει τον φόβο. Η ανάπτυξη του ενός κέντρου δεν εξαρτάται από την ανάπτυξη ενός άλλου, και ένα κέντρο δεν μπορεί να μεταφέρει τα αποτελέσματά του στο άλλο.

Είναι αδύνατο να πούμε θετικά ότι ένας άνθρωπος είναι τέτοιος ή αλλιώτικος. Το ένα κέντρο του μπορεί να είναι δυνατό, το άλλο δειλό. Το ένα καλό, το άλλο κακό. Το ένα μπορεί να είναι ευαίσθητο, το άλλο πολύ χονδροειδές. Το ένα δίνει εύκολα, το άλλο δεν δίνει εύκολα ή είναι τελείως ανίκανο να δώσει. Έτσι είναι αδύνατο να πούμε: καλός, γενναίος, δυνατός ή κακός.

Όπως έχουμε πει, κάθε μια από τις τρεις μηχανές αντιπροσωπεύει με τον τρόπο της την αλυσίδα ολόκληρη, το σύστημα ολόκληρο στη σχέση του με την πρώτη, τη δεύτερη και την τρίτη. Κάθε μηχανή είναι πολύ πολύπλοκη, αλλά μπαίνει σε κίνηση με πολύ απλό τρόπο. Όσο πιο περίπλοκα είναι τα μέρη της μηχανής, τόσο λιγότεροι μοχλοί υπάρχουν. Κάθε ανθρώπινη μηχανή είναι πολύπλοκη, αλλά ο αριθμός των μοχλών σε κάθε μια ξεχωριστά μπορεί να διαφέρει – άλλες έχουν πολλούς μοχλούς άλλες λιγότερους.

Στη διάρκεια της ζωής, μια μηχανή μπορεί να σχηματίσει πολλούς μοχλούς για να μπαίνει σε κίνηση, ενώ κάποια άλλη, μπαίνει σε κίνηση με λιγότερους. Ο χρόνος για το σχηματισμό των μοχλών είναι περιορισμένος. Κι αυτός ο χρόνος με τη σειρά του εξαρτάται από την κληρονομικότητα και τις γεωγραφικές συνθήκες. Κατά μέσο όρο νέοι μοχλοί σχηματίζονται μέχρι την ηλικία των 7 ή 8 ετών αργότερα μέχρι την ηλικία 14 ή 15 είναι δυνατό ν’ αλλάξουν μετά όμως την ηλικία των 16 ή 17 ετών οι μοχλοί ούτε σχηματίζονται ούτε αλλάζουν. Έτσι αργότερα στη ζωή ενεργούν μόνο οι μοχλοί που έχουν ήδη σχηματιστεί. Έτσι είναι τα πράγματα στη συνηθισμένη κανονική ζωή, είτε το θέλουμε είτε όχι. Αυτό ισχύει ακόμα και για την ικανότητα μάθησης του ανθρώπου. Μπορούμε να μάθουμε νέα πράγματα μόνο μέχρι την ηλικία των 17 ετών. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε αργότερα είναι να μάθουμε σε εισαγωγικά, δηλαδή να ξανανακατέψουμε τα παλιά. Στην αρχή αυτό φαίνεται δύσκολο να το καταλάβει κανείς.

Το κάθε άτομο με τους μοχλούς του εξαρτάται από την κληρονομικότητά του και τη θέση, τον κοινωνικό κύκλο και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες γεννήθηκε και μεγάλωσε. Οι διεργασίες και των τριών κέντρων, ή ψυχών, είναι όμοιες. Η κατασκευή τους είναι διαφορετική, αλλά οι εκδηλώσεις τους είναι οι ίδιες.

Ας πάρουμε το παράδειγμα του σώματος, τη μηχανή που μας είναι πιο προσιτή.

Όταν ο άνθρωπος γεννιέται το μυαλό του είναι παρθένο. Είναι σαν άγραφος δίσκος γραμμοφώνου. Έχει την ικανότητα να εγγράψει το καθετί. Στην αρχή και μέχρι τους τρεις μήνες, είναι πολύ ευαίσθητος. Μετά τους τρεις μήνες είναι λιγότερο. Μετά από ένα χρόνο είναι ακόμα λιγότερο. Στην αρχή μπορεί να γίνει αντιληπτός ακόμα και ο ήχος μιας αναπνοής. Μια εβδομάδα αργότερα είναι ζήτημα ακόμα και αν μπορούμε να ακούσουμε ένα ψιθύρισμα. Το ίδιο συμβαίνει και με τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Στην αρχή είναι πολύ δεκτικός και κάθε νέα κίνηση καταγράφεται. Το τελικό αποτέλεσμα είναι ότι ένας άνθρωπος μπορεί να έχει πολλές στάσεις, κάποιος άλλος λιγότερες. Για παράδειγμα ένας άνθρωπος μπορεί ν’ αποκτήσει 55 στάσεις ενόσω διαρκεί η δυνατότητα καταγραφής τους, ενώ ένας άλλος, που ζει με τις ίδιες συνθήκες, μπορεί ν’ αποκτήσει 250. Αυτοί οι μοχλοί, αυτές οι στάσεις, σχηματίζονται σε κάθε κέντρο σύμφωνα με τους ίδιους νόμους και παραμένουν εκεί για όλη τη ζωή του ανθρώπου. Η διαφορά ανάμεσα σε αυτές τις στάσεις είναι μόνο στον τρόπο που έχουν καταγραφεί. Πάρτε για παράδειγμα τις στάσεις του κινητικού κέντρου. Στον κάθε άνθρωπο σχηματίζονται στάσεις μέχρι κάποιο ορισμένο χρόνο. Μετά σταματά ο σχηματισμός τους, αλλά αυτές που έχουν σχηματιστεί παραμένουν μέχρι τον θάνατό του. Ο αριθμός τους είναι περιορισμένος, έτσι οτιδήποτε κάνει ο άνθρωπος, θα χρησιμοποιήσει αυτές τις ίδιες στάσεις. Αν επιθυμεί να παίξει τον έναν ή τον άλλο ρόλο, θα χρησιμοποιήσει ένα συνδυασμό στάσεων που έχει ήδη, γιατί δεν πρόκειται ποτέ να αποκτήσει άλλες. Στην καθημερινή ζωή δεν μπορεί να υπάρξουν νέες στάσεις, ακόμα κι αν κανείς επιθυμεί να κάνει τον ηθοποιό, η θέση του θα είναι από την άποψη αυτή η ίδια.

Η διαφορά ανάμεσα στον ύπνο και στον ξύπνιο του σώματος, είναι ότι ένα εξωτερικό ερέθισμα την ώρα του ύπνου δε διεγείρει, δεν παράγει συνειρμούς στον αντίστοιχο εγκέφαλο.

Ας πούμε ότι ένας άνθρωπος είναι κουρασμένος. Δίνεται ο πρώτος ερεθισμός. Κάποιος μοχλός αρχίζει να κινείται μηχανικά. Εξίσου μηχανικά ακουμπά έναν άλλο μοχλό και τον θέτει σε κίνηση. Αυτός ο μοχλός σπρώχνει έναν τρίτο, ο τρίτος έναν τέταρτο κ.ο.κ. Αυτό είναι που ονομάζουμε συνειρμούς του σώματος. Οι άλλες μηχανές έχουν επίσης στάσεις και μπαίνουν σε κίνηση κατά τον ίδιο τρόπο.

Εκτός από τις κεντρικές μηχανές, που εργάζονται ανεξάρτητα – σώμα, προσωπικότητα και ουσία – έχουμε επίσης εκδηλώσεις άψυχες, που συμβαίνουν έξω από τα κέντρα. Για να το καταλάβουμε αυτό, είναι πολύ σημαντικό να σημειώσουμε ότι χωρίζουμε τις στάσεις του σώματος και του συναισθήματος σε δύο είδη: 1) άμεσες εκδηλώσεις από οποιοδήποτε κέντρο και 2) καθαρά μηχανικές εκδηλώσεις που δημιουργούνται έξω από τα κέντρα. Για παράδειγμα, η κίνηση για να σηκώσω το χέρι μου αρχίζει από το κέντρο. Σε κάποιον άλλο άνθρωπο όμως, μπορεί να αρχίσει έξω απ’ το κέντρο. Ας υποθέσουμε ότι μια παρόμοια διαδικασία συμβαίνει στο συγκινησιακό κέντρο, όπως χαρά, λύπη, ενόχληση, ζήλια. Κάποτε μια ισχυρή στάση, μπορεί να συνέπεσε με μια απ’ αυτές τις συγκινησιακές στάσεις και οι δύο στάσεις μαζί δημιούργησαν έτσι μια νέα μηχανική στάση. Αυτό συμβαίνει ανεξάρτητα από τα κέντρα, μηχανικά.

Όταν μίλησα για μηχανές, ονόμασα φυσιολογική εργασία την εκδήλωση ενός ανθρώπου που συμπεριλαμβάνει και τα τρία κέντρα μαζί. Αυτό είναι η εκδήλωση ενός ανθρώπου. Εξαιτίας όμως της ανώμαλης ζωής, μερικοί άνθρωποι έχουν άλλους μοχλούς, που σχηματίστηκαν έξω από τα κέντρα και οι οποίοι προκαλούν κίνηση ανεξάρτητα απ’ την ψυχή. Η κίνηση αυτή μπορεί να είναι στη σάρκα, στους μυς, οπουδήποτε.

Οι κινήσεις, οι εκδηλώσεις, οι αντιλήψεις των διαφόρων κέντρων είναι εκδηλώσεις των κέντρων αλλά όχι του ανθρώπου, αν λάβουμε υπόψη μας ότι ο άνθρωπος αποτελείται από τρία κέντρα. Η δυνατότητα να αισθανθεί χαρά, λύπη, κρύο, ζέστη, πείνα, κούραση βρίσκεται σε κάθε κέντρο. Αυτές οι στάσεις υπάρχουν σε κάθε κέντρο και μπορεί να είναι μικρές ή μεγάλες και διαφορετικές σε ποιότητα. Θα μιλήσουμε αργότερα για το πώς συμβαίνει αυτό χωριστά σε κάθε κέντρο και πώς να αναγνωρίζουμε σε ποιο κέντρο ανήκει η κάθε μία. Για την ώρα πρέπει να λάβετε υπόψη σας και να συνειδητοποιήσετε ένα πράγμα: Θα πρέπει να μάθετε να διακρίνετε τις εκδηλώσεις του ανθρώπου, από τις εκδηλώσεις των κέντρων. Όταν ο κόσμος μιλά για κάποιον, λέει ότι αυτός είναι ο Γιάννης ή ο Κίμωνας. Είμαστε συνηθισμένοι να λέμε «αυτός». Θα πρέπει όμως να συνηθίσουμε να λέμε «αυτός», με την έννοια αυτός σαν σώμα, αυτός σαν ουσία, αυτός σαν προσωπικότητα.

Ας υποθέσουμε ότι σε μια δεδομένη περίπτωση εκφράζουν την ουσία σαν 3 μονάδες – το 3 αντιπροσωπεύει τον αριθμό των στάσεων. Στην περίπτωση του σώματος αυτού του ανθρώπου ο αριθμός είναι 4. Το κεφάλι αντιπροσωπεύεται με το β. Έτσι όταν μιλάμε για το 6 δεν αναφερόμαστε σε όλο τον άνθρωπο. Πρέπει να τον αξιολογήσουμε με 13, γιατί οι εκδηλώσεις του, η αντίληψή του είναι 13. Όταν είναι μόνο το κεφάλι θα ήταν 6. Αυτό που έχει σημασία είναι να αξιολογηθεί σαν σύνολο με το 13 και όχι μόνο με το 6. Το σύνολο είναι εκείνο που τον καθορίζει. Ένας άνθρωπος θα πρέπει να είναι ικανός να δώσει ένα σύνολο 30 για όλα μαζί. Αυτός ο αριθμός μπορεί να επιτευχθεί μόνο αν το κάθε κέντρο μπορεί να δώσει έναν ορισμένο αριθμό αντίστοιχα π.χ. 12+10+8. Ας υποθέσουμε ότι αυτός ο αριθμός 30 παριστάνει την εκδήλωση ενός ανθρώπου, ενός οικογενειάρχη. Αν βρούμε ότι ένα κέντρο πρέπει να δώσει αναγκαστικά 12, θα πρέπει να περιέχει ορισμένες αντίστοιχες στάσεις που θα παράγουν το 12. Αν λείπει μια μονάδα και δίνει μόνο 11, δεν είναι δυνατό να επιτευχθεί το 30. Αν υπάρχει ένα σύνολο 29 μόνο, τότε δεν πρόκειται για άνθρωπο, αν αποκαλέσουμε άνθρωπο αυτόν που έχει σύνολο 30.

Όταν μιλήσαμε για τα κέντρα και για την αρμονική ανάπτυξη των κέντρων, εννοούσαμε ότι για να γίνει κανείς τέτοιος άνθρωπος, να μπορεί να παράγει αυτό που λέγαμε, είναι απαραίτητα τα ακόλουθα. Στην αρχή είπαμε ότι τα κέντρα μας σχηματίζονται ανεξάρτητα το ένα απ’ το άλλο και δεν έχουν τίποτα κοινό μεταξύ τους. Θα πρέπει όμως να υπάρχει ένας συσχετισμός μεταξύ τους, γιατί το άθροισμα των εκδηλώσεων μπορεί να επιτευχθεί μόνο απ’ τα τρία μαζί, κι όχι μόνο από το ένα. Αν το 30 είναι στα σωστά μια αληθινή εκδήλωση του ανθρώπου και αυτό το 30 παράγεται από τρία κέντρα σε έναν αντίστοιχο συσχετισμό, τότε είναι επιτακτικό να είναι τα κέντρα συσχετισμένα. Θα έπρεπε να είναι έτσι, αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι. Το κάθε κέντρο είναι χωριστό (μιλώ για τους παρόντες), δεν έχουν μεταξύ τους την κατάλληλη σχέση, κι έτσι δεν είναι εναρμονισμένα.

Ο ένας έχει πολλές στάσεις στο ένα κέντρο, ο άλλος στο άλλο. Αν πάρουμε κάθε τύπο χωριστά το σύνολο του καθενός θα είναι διαφορετικό. Αν θα έπρεπε, σύμφωνα με την αρχή να είναι 12, 10 και 8, αλλά εκεί υπάρχει μόνο 10 και 8 και αντί για το 12 έχουμε 0, το αποτέλεσμα είναι 18 και όχι 30.

Ας πάρουμε κάτι χειροπιαστό, ας πούμε το ψωμί. Απαιτεί μια ορισμένη αναλογία από αλεύρι νερό και φωτιά. Είναι ψωμί μόνο όταν τα συστατικά είναι στη σωστή αναλογία. Κατά τον ίδιο τρόπο ο άνθρωπος, για να πετύχει τον αριθμό 30, η κάθε πηγή πρέπει να συνεισφέρει μια αντίστοιχη ποιότητα και ποσότητα. Αν ο Ζ. έχει πολύ αλεύρι, δηλαδή φυσικές στάσεις, αλλά δεν έχει νερό ή φωτιά τότε είναι απλώς αλεύρι και όχι ένα άτομο, όχι ψωμί. Η Ο. παράγει νερό (συναίσθημα) και έχει πολλές στάσεις. Ψωμί όμως δε γίνεται απ’ το νερό – πάλι δεν αξίζει τίποτα. Η θάλασσα είναι γεμάτη νερό. Ο Α. έχει πολύ φωτιά αλλά δεν έχει αλεύρι ή νερό και πάλι δεν αξίζει τίποτα. Αν μπορούσαν να μπουν μαζί, το αποτέλεσμα θα ήταν 30 – ένα άτομο. Όπως είναι, είναι μόνο κομμάτια κρέας. Τα τρία όμως κομμάτια μαζί, θα έδιναν σαν εκδήλωση το 30. Θα μπορούσε αυτή να πει «Εγώ»; Θα έπρεπε να πει «Εμείς» και όχι «Εγώ». Αυτή παράγει νερό, κι όμως λέει «Εγώ». Κάθε μια απ’ αυτές τις τρεις μηχανές είναι σαν να ήταν ένας άνθρωπος. Κι οι τρεις ταιριάζουν η μια μέσα στην άλλη. Ο άνθρωπος αποτελείται από τρεις ανθρώπους. Ο καθένας έχει ένα διαφορετικό χαρακτήρα, διαφορετική φύση και υποφέρει από έλλειψη επικοινωνίας με τους άλλους. Ο σκοπός μας είναι να τους οργανώσουμε και πριν σκεφτούμε για μια εκδήλωση που να αξίζει 30, ας σταματήσουμε για να δούμε συνειδητά ότι αυτές οι τρεις μηχανές μας πραγματικά δεν είναι εναρμονισμένες. Δε γνωρίζονται μεταξύ τους. Όχι μόνο δεν ακούει η μία την άλλη, αλλά αν η μια απ’ αυτές ικετεύει και παρακαλεί την άλλη να κάνει κάτι, κάτι που ξέρει πως πρέπει να γίνει, η άλλη είτε δεν μπορεί είτε δε θέλει να το κάνει.

Επειδή είναι αργά, θα πρέπει να αφήσουμε τα υπόλοιπα για κάποια άλλη φορά. Μέχρι τότε ίσως μάθετε να ενεργείτε!

ΑΜΕΡΙΚΗ, 29 ΜΑΡΤΙΟΥ 1924

G. I. Gurdjieff

Ο ΓΚΟΥΡΤΖΙΕΦ ΜΙΛΑ ΣΤΟΥΣ ΜΑΘΗΤΕΣ ΤΟΥ

(ΑΠΌΨΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΟΥ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥ)

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΙΔΡΥΜΑ ΓΚΟΥΡΤΖΙΕΦ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΥΡΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ 1985

Η ΙΝΔΟΥΙΣΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ – TITUS BURCKHARDT

Η Ινδουιστική αρχιτεκτονική έχει την τάση να αναπτύσσει τους κάθετους άξονες σε συμπαγείς μάζες με λεπτομερή περιγράμματα. Από την άλλη πλευρά δίνει έμφαση στις οριζόντιες γραμμές, καθώς τις χειρίζεται με τρόπο που να ανακαλούν την εικόνα μιας υδάτινης επιφάνειας. Αυτό συμβαίνει γιατί η κάθετος αντιστοιχεί στην οντολογική ενότητα, την ουσία, η οποία είναι εσώτερη και υπερβατική, ενώ αντίθετα η οριζόντια συμβολίζει το επίπεδο της ύπαρξης. Η επανάληψη της οριζόντιας, με τη βοήθεια μιας ογκώδους κατασκευής που τη συνθέτουν διαδοχικά στρώματα, υποδεικνύει την απροσδιόριστη πολλαπλότητα των βαθμίδων της Ύπαρξης, μια πολλαπλότητα η οποία, κατά μία έννοια, απεικονίζει τη Θεία Απειρότητα. Ο Ινδουισμός είναι θα λέγαμε στοιχειωμένος από τη νοσταλγία του Απείρου, το οποίο συλλαμβάνει τόσο απολύτως, στη διάστασή του ως αδιαφοροποίητη πληρότητα, όσο και σχετικώς, ως τον ανεξάντλητο πλούτο των δυνατοτήτων που έχει για να εκδηλωθεί. Αυτή είναι η πνευματική θεμελίωση της ποικιλίας των μορφών η οποία προσδίδει στην Ινδουιστική τέχνη, παρά την απλότητα των βασικών της θεμάτων, κάτι από την υπεράφθονη φύση του παρθένου δάσους.

Ο ίδιος πλουραλισμός μορφών χαρακτηρίζει έντονα και τον γλυπτό διάκοσμο. Γίνεται εμφανής στα αγάλματα των ντέβας με τα πολλαπλά μέλη, στους συνδυασμούς ανθρωπόμορφων και ζωόμορφων σχημάτων, σε όλο τον πρωτογενή πλούτο που – στα μάτια της Δύσης – κυμαίνεται μεταξύ της ομορφιάς και της τερατωδίας. Στην πραγματικότητα, μια τέτοια μεταμόρφωση του ανθρωπίνου σώματος, το οποίο μοιάζει σχεδόν με έναν πολύμορφο οργανισμό όπως ένα φυτό ή ένα θαλάσσιο κήτος, έχει σκοπό τη «διάλυση» κάθε επιβεβαίωσης του εγώ σε έναν παγκόσμιο και απροσδιόριστο ρυθμό. Αυτός ο ρυθμός είναι το παιχνίδι (Λίλα) του Απείρου, το οποίο εκδηλώνεται μέσω της ανεξάντλητης δύναμης της Μάγυα του.

Η Μάγυα αντιπροσωπεύει την παραγωγική ή μητρική διάσταση του Απείρου, και η δύναμη της είναι γενναιόδωρη, καθώς φέρνει στη ζωή τα εφήμερα όντα και τα προστατεύει, θεραπεύοντας συνάμα κάθε ανισορροπία μέσα στην άμερτρη ευρύτητά της. Όμως είναι ανηλεής στη μαγική της διάσταση, η οποία οδηγεί τα όντα στον αδυσώπητο κύκλο της ύπαρξης. Η διττή φύση της συμβολίζεται στην εικονογραφία του Ινδουιστικού ναού από την πρωτεϊκή μάσκα της Κάλα-μούκα ή Κίρτι-μούκα, η οποία στεφανώνει τα αψιδώματα των θυρών και των κοιλωμάτων στους τοίχους. Η μάσκα αυτή είναι ένας συνδυασμός λιονταριού και θαλασσίου τέρατος. Δεν έχει κάτω σαγόνι, δίνοντας έτσι την εντύπωση κρανίου κρεμασμένου σαν τρόπαιο, όμως τα χαρακτηριστικά της τα διαπνέει μιά ισχυρή ένταση. Τα ρουθούνια της φυσάνε άγρια, ενώ από το στόμα της βγαίνουν δελφίνια (μακάρας) και γιρλάντες οι οποίες κρέμονται μεταξύ των στηριγμάτων των αψίδων. Είναι το «ένδοξο» και φρικαλέο πρόσωπο της Θεότητας, θεωρουμένης ως πηγής της ζωής και του θανάτου. Το θείο αίνιγμα, η αιτία αυτού του αληθινού και συνάμα απατηλού κόσμου, κρύβεται πίσω από τη μάσκα της Γοργόνας: το Απόλυτο, φέρνοντας τον κόσμο αυτό στο φως, αποκαλύπτεται και συγχρόνως κρύβεται. Εμφυσά στα όντα την ύπαρξη, όμως συγχρόνως τους στερεί τη δυνατότητα να Το αντικρύσουν.(1)

Σε άλλους χώρους οι δύο διαστάσεις της θεϊκής Μάγυα παριστάνονται χωριστά: οι λέαινες και οι λεόγριφοι που πηδούν γύρω από τις κολώνες και τις κόγχες συμβολίζουν την καταστρεπτική της διάσταση, ενώ οι νέες γυναίκες με την ουράνια ομορφιά ενσαρκώνουν την ευεργετική της διάσταση.

Η Ινδουιστική τέχνη ξεπερνά την Ελληνική όσον αφορά στον εκθειασμό της γυναικείας ομορφιάς. Το πνευματικό ιδεώδες της Ελληνικής τέχνης, το οποίο σταδιακά τείνει να εκλάβει έναν καθαρά ανθρώπινο χαρακτήρα, είναι ο κόσμος όπως αντιτίθεται στην αοριστία του χάους, και ως εκ τούτου ταυτίζεται με την ομορφιά του αρσενικού σώματος με τις σαφώς αρθρωμένες αναλογίες του. Η ρέουσα και ενιαία ομορφιά του θηλυκού σώματος, ο πλούτος που αλλού αχνοφαίνεται κι αλλού βγαίνει σε όλη του την πολυμορφία, όπως ο πλούτος της θάλασσας, όλα αυτά λείπουν από την Ελληνική τέχνη, τουλάχιστον στο επίπεδο της διάνοιας. Ο Ελληνισμός αρκείται στο να δεχθεί το Άπειρο, το οποίο συγχέει με το απροσδιόριστο. Καθόσον δεν προχωρά στη σύλληψη της Υπερβατικής Απειρότητας, του διαφεύγει το επίπεδο της Πρακρίτι, ο ανεξάντλητος ωκεανός των μορφών. Μόνο κατά την περίοδο της παρακμής της αρχίζει η Ελληνική τέχνη να ανοίγεται στην «ά-λογη» ομορφιά του θηλυκού σώματος, απομακρυνόμενη έτσι από το έθος της. Αντίθετα, στην Ινδουιστική τέχνη το θηλυκό σώμα εμφανίζεται σαν μια αθώα και αυθόρμητη εκδήλωση του παγκόσμιου ρυθμού, σαν κύμα του πρωταρχικού ωκεανού ή σαν λουλούδι του δέντρου του κόσμου.

Αυτή η αθώα ομορφιά περιβάλλει επίσης τις παραστάσεις σεξουαλικής ένωσης που κοσμούν του Ινδουιστικούς ναούς. Στην πιο βαθιά τους σημασία εκφράζουν την κατάσταση της πνευματικής ένωσης, την έκσταση μέσα στην οποία αίρονται τα όρια μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου, εσωτερικού και εξωτερικού. Συγχρόνως συμβολίζουν τη συμπληρωματικότητα των κοσμικών πόλων, του ενεργητικού και του παθητικού.

Η Ινδουιστική γλυπτική αφομοιώνει χωρίς προσπάθεια και χωρίς να χάσει την πνευματική της ενότητα, μέσα τα οποία αλλού θα μπορούσαν να οδηγήσουν στον νατουραλισμό. Μεταμορφώνει και τη φιληδονία ακόμη, ικανοποιώντας την με πνευματική γνώση, όπως αυτή εκφράζεται με την πλαστική ένταση των επιφανειών οι οποίες, σαν τις επιφάνειες της καμπάνας, μοιάζουν να σχεδιάζονται έτσι ώστε να βγάζουν διαυγείς ήχους. Αυτή η ποιότητα του έργου είναι καρπός μιας τελετουργικής μεθόδου κατά την οποία ο γλύπτης αγγίζει το δικό του σώμα, από το κεφάλι μέχρι τα πόδια, με σκοπό να διευρύνει τη συνείδησή του ως τα έσχατα όρια της ψυχο-σωματικής ζωής, με απώτερο στόχο την ένωση με το πνεύμα.(2)

Από την άλλη πλευρά, η σωματική συνείδηση, η οποία απεικονίζεται στον γλυπτό διάκοσμο, μεταλλάσεται από τον ιερό χορό. Ο Ινδουιστής γλύπτης γνωρίζει τους νόμους του τελετουργικού χορού, για τον λόγο ότι αποτελεί την πρώτη από τις παραστατικές τέχνες, καθώς με τον χορό λειτουργεί ο ίδιος ο άνθρωπος. Έτσι η γλυπτική σχετίζεται με δύο ριζικά διαφορετικές τέχνες: ως τεχνουργία, μέσω της τεχνικής της σχετίζεται με την αρχιτεκτονική, η οποία είναι ουσιαστικά στατική και μετασχηματίζει τον χρόνο σε χώρο, ενώ αντίθετα ο χορός μετασχηματίζει τον χώρο σε χρόνο, καθώς τον απορροφά στη συνέχεια του ρυθμού. Έτσι δεν προκαλεί έκπληξη ότι αυτοί οι δύο πόλοι της Ινδουιστικής τέχνης, η γλυπτική και ο χορός, έχουν γεννήσει από κοινού τον τελειότερο ίσως καρπό της Ινδουιστικής τέχνης, την εικόνα που παριστάνει τον Σίβα να χορεύει.

Ο χορός του Σίβα εκφράζει συγχρόνως τη γένεση, τη διατήρηση και την καταστροφή του κόσμου, θεωρούμενες ως φάσεις της μόνιμης δραστηριότητας του Θεού. Ο Σίβα είναι ο «Κύριος του Χορού» (Ναταράγια). Ο ίδιος αποκάλυψε τις αρχές του ιερού χορού στον σοφό Μπαραταμούνι, ο οποίος τις κωδικοποίησε στη Μπαράτα-Νάτυα-Σάστρα.(3)

Οι στατικοί νόμοι της γλυπτικής και του ρυθμού του χορού συνδυάζονται τέλεια στο κλασσικό άγαλμα του Σίβα που χορεύει. Η κίνηση συλλαμβάνεται ως περιστροφή γύρω από έναν ακίνητο άξονα. Με τη διάσπασή της σε τέσσερις τυπικές φιγούρες, οι οποίες ακολουθούν η μιά την άλλη με τη μορφή φάσεων, αναπαύεται θα λέγαμε στην ευρύτητά της. Σε καμμιά περίπτωση δεν θα τη χαρακτηρίζαμε αυστηρή, όμως ο ρυθμός της ακολουθεί μια στατική φόρμουλα, όπως οι κυματισμοί ενός υγρού μέσα σε δοχείο. Ο χρόνος ενσωματώνεται στο άχρονο. Τα μέλη του θεού διευθετούνται με τέτοιο τρόπο ώστε ο προσκυνητής που αντικρύζει μετωπικά το άγαλμα συλλαμβάνει όλες τις μορφές με μια ματιά: εμπεριέχονται στο επίπεδο του διάπυρο κύκλου, συμβόλου της Πρακρίτι, χωρίς να βλάπτεται καθόλου η δυναμική των λεπτομερειών τους. Αντιθέτως, από όποια πλευρά κι αν αντικρύζει κανείς το άγαλμα, η στατική του ισορροπία παραμένει τέλεια, όπως αυτή του δέντρου που απλώνεται στον χώρο. Η πλαστική ακρίβεια της λεπτομέρειας συνάδει με την απρόσκοπτη συνέχεια των χειρονομιών.

Ο Σίβα χορεύει πάνω στον τιθασευμένο δαίμονα της χαοτικής ύλης. Στο δεξί ακραίο χέρι κρατά το τύμπανο, το χτύπημα του οποίου αντιστοιχεί στη δημιουργική πράξη. Με τη χειρονομία του υπερυψωμένου αριστερού χεριού του αναγγέλει την ειρήνη, προστατεύοντας ό,τι έχει δημιουργήσει. Το χαμηλότερο χέρι δείχνει το πόδι το οποίο υψώνεται από το έδαφος, δείγμα της αποδέσμευσης. Στο ακραίο αριστερό χέρι φέρει τη φλόγα η οποία θα καταστρέψει τον κόσμο.(4)

Οι εικόνες του Σίβα που χορεύει, άλλοτε δείχνουν τις ιδιότητες ενός Θεού, άλλοτε ενός ασκητή και άλλοτε τις ιδιότητες και των δύο, γιατί ο Θεός υφίσταται πέρα από κάθε μορφή. Παίρνει μορφή μόνο όταν πρόκειται να γίνει το θύμα του ίδιου Του του Εαυτού.

_________________________

1. Η Κάλα-μούκα είναι επίσης το πρόσωπο του Ραού, του δαίμονα της έκλειψης. Βλ. Ananda Coomaraswamy, The Face of Glory, (SwayamatrinnaQ Janua Coeli, στο Zalmoxsis, II, 1939)

2. Αυτό δεν είναι άσχετο με το νόημα της «στερέωσης» στην αλχημεία.

3. Η «ουράνια»προέλευση του Ινδουιστικού χορού αποδεικνύεται εμμέσως από την εξάπλωση του ανά τους αιώνες. Με μια μορφή προσαρμοσμένη στον Βουδισμό επηρέασε το χορογραφικό ύφος του Θιβέτ και όλης της Άπω Ανατολής, της Ιαπωνίας συμπεριλαμβανομένης. Στην Ιάβα επιβίωσε και μετά από τον προσηλυτισμό του νησιού στο Ισλάμ. Και μέσω του τσιγγάνικου χορού φαίνεται πως έχει βάλει τη σφραγίδα του ακόμα και στον Ισπανικό χορό.

4. Βλ. Ananda Coomaraswamy, The Dance of Shiva, London, Peter Owen, 1958

Titus Bucckhardt

Η Ιερή Τέχνη σε Ανατολή & Δύση

Αρχές και Μέθοδοι

Μετάφραση: Παναγιώτης Σουλτάνης

Εκδόσεις Πεμπτουσία 1991

ΞΕΠΟΥΛΗΜΑ - Arthur Rimbaud

Για πούλημα αυτό που οι Εβραίοι δεν έχουν πουλήσει, αυτό που ούτε η αρετή ούτε το έγκλημα το έχουν δοκιμάσει, αυτό που το αγνοούν ο καταραμένος έρωτας και η σατανική αγαθότητα των μαζών, αυτό που ούτε ο χρόνος ούτε η επιστήμη το έχουν αναγνωρίσει.

Οι φωνές που ξαναϊδρύονται, η αδελφική έγερση όλων των ενεργειών χορικών και ορχηστρικών και οι ακαριαίες τους εφαρμογές, η ευκαιρία, μοναδική, να ελευθερώσουμε τις αισθήσεις μας!

Για πούλημα τα κορμιά χωρίς τιμή, απ’ όλες τι ράτσες, απ’ όλο τον κόσμο, από κάθε φύλο, από κάθε καταγωγή! Τα πλούτη αναβλύζουν σε κάθε βάδισμα! Ξεπούλημα των διαμαντιών χωρίς εξέταση!

Για πούλημα η αναρχία για τις μάζες, η ακατάβλητη ευχαρίστηση για τους ανώτερους ερασιτέχνες, ο αποτρόπαιος θάνατος για τους πιστούς και για τους εραστές!

Για πούλημα οι κατοικίες και οι μεταναστεύσεις, σπορ, μαγείες και άριστες ανέσεις, και ο θόρυβος, η κίνηση και το μέλλον που φτιάχνουν!

Για πούλημα οι εφαρμογές των υπολογισμών και τα πρωτοφανή άλματα της αρμονίας. Τα ευρήματα και οι φιλύποπτες εκφράσεις, άμεση παράδοση.

Εξόρμηση παράλογη κι απέραντη στις αφανείς λαμπρότητες, στις ανεπαίσθητες τέρψεις, - και τα παλαβά της μυστικά για κάθε βίτσιο - και η τρομαχτική της ευθυμία για το πλήθος.

Για πούλημα τα Κορμιά, οι φωνές, ο απέραντος ασυζήτητος πλούτος, αυτό που ποτέ δε θα πουλήσουμε. 

Οι πωλητές δεν έχουν τελειώσει ακόμα το ξεπούλημα! 

Οι ταξιδιώτες δε χρειάζεται να δώσουν την παραγγελία τους τόσο νωρίς.

Arthur Rimbaud

ILLUMINATIONS

Μετάφραση Κώστας Ριτσώνης

ΠΕΡΙΜΕΝΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ – PAPUS / LOUISE MICHEL

Θα δώσουμε εδώ την αφήγηση των εντυπώσεων μιας νεκραναστημένης, που γράφτηκαν από μια διάσημη υλίστρια την Louise Michel.

Papus

«Είναι γνωστό πως όταν πλησιάζει ο θάνατός μας, ο καθένας μας συναισθάνεται κάποιο μέρος του εαυτού του.

Θα σας διηγηθώ τι πέρασα εγώ, σε παρόμοιες συνθήκες.

Το Φεβρουάριο του 1904 ξεκινήσαμε για μια σειρά διαλέξεων με το συνεργάτη μου Girault. Η περιοδεία θα περιελάμβανε 30 περίπου πόλεις της Γαλλίας, της Κορσικής και της Αλγερίας. Στο Καλαί, Ρουμπαί και Λιανκούρ έκανα τις πρώτες μου διαλέξεις, αφού ερχόμουν από την Αγγλία.

Μια χιονοθύελλα, όμως, μας υποχρέωσε να σταματήσουμε στη Λιανκούρτ, όπου μ’ έπιασε μια φοβερή γρίππη.

Στην Τρουά, όπου πέρασα μερικές μέρες, ο γιατρός και οι συνεργάτες μου δεν με άφηναν να πάω στη Σωμόν για διάλεξη, και παρ’ ότι αντιστεκόμουν, η θέλησή μου γινόταν όλο και πιο ανίσχυρη και λύγιζε όπως το ατσάλι του ξίφους. Νόμιζα παντως πως πηγαίνοντας στη Σωμόν θα θεραπευόμουν, γιατί εκεί σπούδασα και η Σωμόν μαζί με το Παρίσι ήταν οι μόνες πόλεις που είχα δει πριν από το ταξίδι μου στην Καληδονία.

Όταν πήγα στη διάλεξη της Τουλόν είχα την εντύπωση πως ξεπεράστηκε η γρίππη. Έκανα όμως λάθος. Στο ξενοδοχείο, όπου θα έμενα για μια-δυό μέρες να ξεκουραστώ, κατάλαβα ότι είχα νικηθεί από τη γρίππη. Είχε καταλήξει σε πνευμονία.

Γρήγορα έγινα ένα ανθρώπινο ράκος, το σώμα μου είχε γίνει κουρέλι, η σκέψη εξωτερικευόταν και κοιτόυσε το σώμα, όπως ο,τιδήποτε άλλο.

Καθώς πλησιάζεις το θάνατο, τα πάντα γίνονται αίσθηση: στην αρχή, σε συνθήκες που μοιάζουν με τη βελόνα της πυξίδας, που ψάχνει το Βορρά στη διάρκεια κυκλώνων, οι αισθήσεις μπορούν να χρησιμοποιούνται η μια αντί για την άλλη και στη συνέχεια φαίνεται ότι ενώνονται όλες σε μια.

Νόμιζα ότι διάβαζα τα τηλεγραφήματα που κρατούσε η φίλη μου Charlotte στα χέρια της, μέσα από τα δάκτυλά της.

Η επιθανάτια αγωνία περιέχει περισσότερο σύγχιση παρά πόνο. Αισθάνεσαι να γλιστράς στα στοιχεία έχοντας δύο εντυπώσεις: η μία είναι ότι κυλάς επάνω σε νερό, η άλλη ότι διασκορπίζονται στο διάστημα τα μόρια που αποσυντίθενται, και ένα άρωμα διαχέεται στον αέρα ή κάποιο πολύχρωμο υλικό διαλύεται σ’ ένα υγρό. Αυτή η αίσθηση πάντως είναι πολύ γλυκειά, και νομίζεις ότι θα μπορούσε να κρατήσει για πολύ.

Η σκέψη υλοποιείται σε σύμβολα, σε πίνακες και με αυτή τη μορφή γίνεται εντονότερη και ανώτερη.

Οι αναμνήσεις συνοδεύονται και από τις εντυπώσεις που είχαν προκαλέσει και οι οποίες γίνονται ακόμη πιο ισχυρές. Έτσι οι εντυπώσεις του παρελθόντος ήταν πιο ισχυρές από του παρόντος.

Στην Καληδονία, εξ αιτίας ενός τυφώνα, ο ουρανός, η γη, ο ωκεανός είχαν γίνει όλα μια μαυρίλα, όπου μούγκριζαν τα απελευθερωμένα στοιχεία της φύσεως, ενώ χείμαρροι νερού έπεφταν στα κύματα, που ολοένα και ανέβαιναν, προσπαθώντας να σκαρφαλώσουν στις όχθες της παραλίας με τα κάτασπρα από τον αφρό νύχια τους. Έβλεπα τον εαυτό μου να κολλάει στους βράχους για να αντισταθεί στα ουρλιαχτά της αβύσσου που με τραβούσε στο βάθος της. Πιστεύοντας δε, ότι στην απαρχή των αιώνων είχαμε ζήσει μέσα στα στοιχεία, είχα την εντύπωση, αλλά και τη βεβαιότητα, ενώ γλυστρούσα προς το άπειρο, πως ο θάνατος είναι επστροφή στα στοιχεία.

Είχα και κάποια άλλη αίσθηση του απείρου, διαφορετικής όμως μορφής. Ένας από τους φίλους μας, ο κ. Huot, έπαιζε μια μέρα στο βιολί του ένα κομμάτι κάποιου υλιστή, που δεν ήξερε το όνομά του. Ξαναείχα λοιπόν την αίσθηση που είχα και τότε, δηλαδή του χάους που στις υγρές και στενές πλευρές χτυπάς τους ώμους σου. Και εκεί ακόμη, άκουγα τα στοιχεία, όπως και στον κυκλώνα, αυτή όμως τη φορά τραγουδούσαν.

Όταν έγινε πλέον δύσκολο να μιλάω και η φωνή μου δεν ήταν παρά ένας συριγμός. Όταν δεν μπορούσα πια να προκαλέσω την παραμικρή δόνηση στο λαιμό, απ’ όπου η δίψα είχε εξαφανισθεί, και ενώ τα μέλη του σώματος είχαν γίνει βαριά σα μάρμαρο, τότε με κατέλαβε μια γλυκειά ηρεμία. Τα πράγματα άρχισαν να φαίνονται εντελώς φυσικά. Μπορούσα να κοιτώ από ψηλά τον εαυτό μου και το σώμα να είναι ξαπλωμένο κάτω. Τότε, δεν αναρωτιέσαι αν θα ζήσεις ή θα πεθάνεις, κοιτάς, αυτό είναι όλο. Κοιτάς εδώ και εκεί, ο κόσμος φαίνεται ότι έχει γίνει τόσο μικρός, ώστε η ανθρώπινη φυλή να μην αξίζει να είναι παρά ένας μόνο λαός.

Βλέπεις από κοντά και από μακριά ζωντανούς και νεκρούς και όπως γύρω από μια πέτρα που ρίχτηκε στο νερό, σχηματίζονται γύρω από σας ομόκεντροι κύκλοι, και αυτά τα κύματα, κύματα ηλεκτρισμού χωρίς αμφιβολία, πάνε μακριά, πολύ μακριά...

Ο χρόνος σε βαραίνει όπως ένας σωρός από πράγματα, το παρελθόν μοιάζει να είναι το τώρα, το μέλλον έχει ήδη συμβεί, η προσωπικότητα έχει εξαφανισθεί και εξακολουθείς ακόμη να κοιτάς: έχεις γίνει εσύ ο ίδιος ένα βλέμμα.

Μπροστά από τα μάτια εκτείνεται ένα νέφος, όπως κατά τη διάρκεια μιας βαριάς ομίχλης. Στο δωμάτιο, δεν διέκρινα πλέον τα άτομα παρά από το σχήμα, την κορμοστασιά, λες και ήταν μεγάλες κινέζικες σκιές.

Μακριά μου, η σκέψη υλοποιείται πάντα μέσω εικόνων. Ο πόλεμος μοιάζει σαν μια τεράστια κηλίδα αίματος, με τους νεκρούς του, τους ετοιμοθάνατους, τα άλογα χωρίς καβαλλάρη, τρίχες από τις ουρές τους εδώ και κει, και πιο μακριά, η μεγάλη συμφορά: οι μητέρες, τα μικρά, οι εγκαταλειμμένοι γέροι.

Οι φωτιές φωτίζουν τα συντρίμια, η πείνα και η πανώλη μαστίζουν την ανθρωπότητα. Η ανθρωπότητα έφτασε στην πρώτη νεότητα της φυλής. Το παλιό κρησφύγετο κακοποιών στοιχείων καταλαμβάνεται σιγά-σιγά, από το φως, την επιστήμη την αλήθεια, όπως άλλωστε τα καταφύγια των άγριων ζώων, μετά από την ανακάλυψη της φωτιάς, καταλήφθηκαν από τις ανθρώπινες οικογένειες που κρατούσαν δαυλούς στα χέρια.

Δεν γνωρίζω πως ξαναγύρισα από εκεί, πάντως ο πόνος είναι φοβερός και πραγματικός. Τα μόρια που διασκορπίσθηκαν ή ήταν έτοιμα να το κάνουν, υποχρεώνονται να ξαναενωθούν, προκειμένου να ξαναμπώ στο ρεύμα της ζωής και σβησμένη φωνή ξαναπερνά από τα μέχρι τώρα ακίνητα χείλη.

Είναι άραγε το ρεύμα συμπάθειας που ήρθε από παντού προς εμένα, και συνέτεινε στην αποκατάσταση της υγείας μου, μαζί με τις φροντίδες του γιατρού και της Σαρλότ; Ένα πράγμα μου έκανε πάντως μεγάλη εντύπωση: ότι πρέπει να προσπαθήσω να γίνω άξια της τόσο μεγάλης συμπάθειας που εκδηλώθηκε προς ένα μόνο ον, ενώ τόσα άλλα πεθαίνουν ξεχασμένα από όλους.

Ξεγελάστηκα όμως στη μελέτη μου, στην εκτίμηση του χρόνου. Παρ’ όλες τις περιπέτειες της υγείας μου, μου φάνηκε πολύ σύντομος.

Όταν άρχισα να αισθάνομαι καλύτερα, νόμισα ότι ήμουν άρρωστη γύρω στις 8 ημέρες, ενώ στην πραγματικότητα αυτό κράτησε 4 εβδομάδες. Θυμήθηκα τότε τους μύθους, όπου ύπνος μερικών ωρών, φάνηκε ότι είχε κρατήσει εκατό χρόνια.

Η αδελφοσύνη μεταξύ των λαών στεριώνει πάνω σε τόσο πολύ χυμένο αίμα, ώστε η έφοδος των τυράννων και των ασυνείδητων ποιμνίων τους να μην μπορεί να τη διαλύσει.

Όσον αφορά τους πολέμους και τις καταστροφές, θα είχαμε να πούμε, πως εάν τα μαθήματα, που δόθηκαν στην ανθρωπότητα από όλους τους μεγάλους σφαγείς, δεν έγιναν κατανοητά, θα πρέπει να πιστέψουμε ότι οι άνθρωποι είναι πιο βλάκες από τα ζώα. Βλέπουμε όμως, πως με τη νεολαία του 20ου αιώνα, μια νέα εποχή αρχίζει, εποχή επιστήμης και ειρήνης, όπου ο καθένας θα χρησιμοποιεί προς όφελός του, αλλά και των άλλων τις επιστήμες, τις τέχνες και τις ανακαλύψεις που θα βοηθήσουν στη διεύρυνση της καρδιάς και του μυαλού».

PAPUS

ΜΕΤΕΝΣΑΡΚΩΣΗ

Η ΦΥΣΙΚΗ, ΨΥΧΙΚΗ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ

ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΡΕΑ ΜΑΖΑΡΑΚΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΕΤΡΑΚΤΥΣ 2004