Ο ΜΥΣΤΗΣ Ο ΜΑΓΟΣ ΚΑΙ Η ΩΡΑΙΑ ΕΛΕΝΗ – ΔΗΜΗΤΡΗΣ Ι. ΚΥΡΤΑΤΑΣ

Θα ήταν πολύ ενδιαφέρον να ξέραμε τι ακριβώς ισχυρίζονταν οι σιμωνιανοί για την ωραία Ελένη. Η θρησκευτική αυτή ομάδα, όπως και πολλές άλλες, εξελίχθηκε παράλληλα με το χριστιανισμό. Θεμελιωτής της ήταν, σύμφωνα με την παράδοση, ο Σίμων από τη Σαμάρεια, τον οποίο μνημονεύουν οι Πράξεις των Αποστόλων (8:9-24). Ο θρησκευτικός αυτός ηγέτης είχε ήδη πλούσια δράση στον τόπο του και πολλούς οπαδούς πριν να διασταυρωθεί με τους μαθητές του Ιησού. Κάποια στιγμή δέχτηκε, μαζί με την ομάδα του, το χριστιανικό βάπτισμα αλλά οι φιλοδοξίες του τον ώθησαν, καθώς φαίνεται, να ακολουθήσει και πάλι τον δικό του, ξεχωριστό δρόμο.

Ο Σίμων, σύμφωνα με χριστιανικές μαρτυρίες του δεύτερου αιώνα, υπήρξε ιδιαιτέρως δημοφιλής στον τόπο της καταγωγής του. Στα δόγματά του όμως μυήθηκαν και ορισμένοι αλλοεθνείς – προφανώς Έλληνες και Ρωμαίοι. Το θρησκευτικό κίνημα του οποίου ηγήθηκε σημείωσε αρκετές επιτυχίες και μετά το θάνατό του. Από νωρίς βρέθηκε σε μεγάλη σύγκρουση με το χριστιανισμό. Η αναμέτρηση των σιμωνιανών με τους χριστιανούς είναι γνωστή από διάφορες πηγές, κυρίως όμως μέσα από μιαν ευφάνταστη μυθολογία που προσέλαβε, κάποια στιγμή, παντελώς εξωπραγματικές διαστάσεις. Η μυθολογία θέλει ως επίκεντρο της σύγκρουσης τη Ρώμη και εμφανίζει ως κύριο αντίπαλο του Σίμωνα τον απόστολο Πέτρο.

Στο μέσον του τρίτου αιώνα, η μάχη είχε μάλλον κριθεί. Ο Ωριγένης υποστήριζε ότι στην εποχή του οι οπαδοί του Σίμωνα δεν ήταν περισσότεροι από τριάντα σε όλη την οικουμένη – και αυτοί σχεδόν όλοι συγκεντρωμένοι γύρω από την Παλαιστίνη. Ο ισχυρισμός αυτός ήταν ίσως υπερβολικός. Στην αρχή του τέταρτου αιώνα υπήρχαν ακόμα αρκετοί σιμωνιανοί ώστε να δημιουργούν προβλήματα στους ορθόδοξους χριστιανούς. Η ιστορική τους πορεία είχε πάντως φτάσει στο τέλος της.

Η ανάμνηση του Σίμωνα δεν έσβησε εύκολα. Οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς που ασχολήθηκαν με ζητήματα δόγματος, συνέχισαν τη σκιαμαχία για αρκετούς αιώνες. Μνημονεύουν συνήθως των Σίμωνα ως Πατέρα όλων των αιρέσεων, και του αποδίδουν διαστροφή της ορθής διδασκαλίας, ανηθικότητα και μαγγανεία. Πάντως, παρά τους ισχυρισμούς τους, από τις πληροφορίες που παραθέτουν προκύπτει σαφώς ότι οι σιμωνιανοί δεν ήταν ακριβώς χριστιανική αίρεση αλλά ανεξάρτητη θρησκευτική ομάδα. Αυτό το κατανόησε πλήρως ο Ωριγένης. Οι σιμωνιανοί δεν αναγνώριζαν τον Ιησού ως υιό θεού. Ο Σίμων κατά συνέπεια δεν ήταν αιρετικός. Ήταν ένας μύστης.

Όλες οι πληροφορίες για τον Σίμωνα προέρχονται από χριστιανούς που ήταν δηλωμένοι εχθροί του. Ανεξάρτητες μαρτυρίες από οπαδούς δικούς του ή ουδέτερους παρατηρητές δεν έχουν σωθεί. Ορισμένοι μελετητές προσπαθούν κατά καιρούς να διακρίνουν πίσω από τις περιγραφές των αντιπάλων του την πραγματική του διδασκαλία. Φαίνεται πολύ πιθανό ότι η διδαχή του διέθετε βάθος και συνοχή. Είναι όμως σχεδόν αδύνατο να αποκατασταθεί πλέον επαρκώς και να γίνει κατανοητή στο σύνολό της. Οι αντίπαλοί του προτίμησαν να συκοφαντήσουν το πρόσωπο παρά να αντιπαρατεθούν στη διδασκαλία. Από ό,τι φαίνεται άλλωστε, ούτε οι ίδιοι γνώριζαν πολλά για το περιεχόμενό της, μολονότι κυκλοφορούσαν βιβλία των οπαδών του. Στην ιστορία ο Σίμων δεν παραδόθηκε ως μύστης αλλά ούτε και ως αξιόλογος αιρετικός. Παραδόθηκε ως μάγος.

Οι αντιαιρετικοί συγγραφείς επέμεναν ότι ο Σίμων συνοδευόταν στις περιοδείες του από την Ελένη. Επρόκειτο, καθώς υπογράμμιζαν, για μια κοινή πόρνη από την Τύρο της Φοινίκης. Την είχε εξαγοράσει ο Σίμων και την εμφάνιζε ως το πρόβατον το απολωλός, αλλά και ως πνεύμα άγιον. Στην προσπάθειά τους να την δυσφημίσουν, ορισμένοι συγγραφείς την παρουσιάζουν, εκτός από πόρνη, και ως κρυφή ερωμένη του Σίμωνα. Το πολεμικό ύφος και η ποικιλία των παραλλαγών συσκοτίζουν τη σχετική διδασκαλία των σιμωνιανών. Αφήνουν πάντως να διαφανεί, κάπως, η σημασία την οποία οι οπαδοί του Σίμωνα απέδιδαν στο μύθο της Ελένης.

Σύμφωνα με βάσιμες μαρτυρίες, οι σιμωνιανοί είχαν κατασκευάσει και προσκυνούσαν εικόνες του Σίμωνα και της Ελένης. Στον Σίμωνα έδιναν τη μορφή του Δία και στην Ελένη τη μορφή της Αθηνάς. Οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς θεωρούσαν την πρακτική αυτή ειδωλολατρική. Την ίδια εποχή ωστόσο, διάφορες χριστιανικές ομάδες είχαν ήδη αρχίσει να κατασκευάζουν εικόνες του Ιησού, του Πέτρου, του Παύλου, και του Ιωάννη.

Μια εκδοχή θέλει την Ελένη και τον Σίμωνα να ξεκινούν τη σταδιοδρομία τους ως μαθητές του Ιωάννη του Βαπτιστή. Παραδοξότερη πάντως, και ίσως για αυτό πιο ενδιαφέρουσα, είναι η συνηθέστερη εκδοχή που θέλει την Ελένη να ταυτίζεται με τη θρυλική ηρωίδα του Τρωικού πολέμου. Οι χριστιανοί συγγραφείς που επαναλαμβάνουν τον ισχυρισμό δηλώνουν ότι τον παρέλαβαν από τους σιμωνιανούς. Με δεδομένο ότι δεν τους χρησίμευε ιδιαιτέρως στην πολεμική τους, μπορούμε να δεχτούμε ότι πράγματι δεν τον επινόησαν οι ίδιοι.

Ο σιμωνιανός μύθος για την ωραία Ελένη είναι συγκεχυμένος. Κοινό στοιχείο στις διάφορες παραλλαγές είναι η αναφορά στο κάλλος της γυναίκας και ο ρόλος της στη σύγκρουση Ελλήνων και Τρώων – αλλά και γενικότερα, των Ελλήνων με τους βαρβάρους. Μέσα από διαδοχικές «μετενσωματώσεις» ή μεταμορφώσεις, η Ελένη κινήθηκε από τον υψηλότερο ουρανό σε άλλους ουρανούς, και τέλος έφτασε στη γη. Πήρε τη μορφή της ωραίας βασίλισσας και προκάλεσε τον γνωστό πόλεμο. Την ίδια στιγμή πάντως που οι Έλληνες τη διεκδικούσαν έξω από τα τείχη της Τροίας, οι Τρώες κατείχαν μόνο την εικόνα της. Η πραγματική Ελένη κατοικούσε με τον ύψιστο Θεό. Στο τέλος, οι δυνάμεις του κόσμου την υποδούλωσαν και την εγκατέστησαν δέσμια στο πορνείο της Τύρου. Για την απολύτρωσή της κατέβηκε από τους ουρανούς ο Σίμων, εξασφαλίζοντας έτσι τη σωτηρία όλων των ανθρώπων.

Υπάρχει ένας διάφανος συμβολισμός στον σιμωνιανό μύθο. Η Ελένη εκπροσωπούσε το κάλλος του ελληνικού πολιτισμού. Η γοητεια της αντιπροσώπευε την ακαταμάχητη έλξη της ελληνικής σοφίας. Κάθε ομορφιά ενέχει ωστόσο κινδύνους. Οι Τρώες είχαν κάποτε καταστραφεί για να κατακτήσουν ένα αδειανό πουκάμισο. Ο Σίμων ισχυριζόταν ότι μπορούσε να απελευθερώσει τη σοφία των Ελλήνων για χάρη της ανθρωπότητας. Με τις ιουδαϊκές του καταβολές ήταν σε θέση να διακρίνει το ζωογόνο πνεύμα της από το γοητευτικό της ένδυμα, και να οδηγήσει τους οπαδούς του στις μακρινές, πανανθρώπινες ρίζες. Οι φιλοσοφικές επεξεργασίες των μετενσαρκώσεων του πρόσφεραν τα εννοιολογικά εφόδια. Η δική του επίγεια και εφήμερη παρουσία ήταν έκφανση μιας προαιώνιας, ανολοκλήρωτης κοσμογονίας.

Ορισμένοι εκκλησιαστικοί συγγραφείς δίνουν την εντύπωση ότι κατανόησαν το συμβολισμό. Στη διδαχή του Σίμωνα και άλλων αιρετικών έβλεπαν ωστόσο την απόλυτη πλάνη. Πίστευαν ότι η Ελένη είχε ασκήσει τη γοητεία της και ότι είχε μετατρέψει τους θαυμαστές της σε μαθητευόμενους μάγους. Εκκινώντας από τη σοφία των βαρβάρων, τους οποίους εκπροσωπούσαν οι Ιουδαίοι, οι αιρετικοί είχαν υποδουλωθεί στη σοφία των Ελλήνων. Το κάλλος της Ελένης τους είχε ξεγελάσει. Επρόκειτο για μια κοινή πόρνη και δεν χρειαζόταν ένας πόλεμος γαι να κατακτηθεί. Αρκούσε να πληρώσει κανείς λίγα νομίσματα στον προαγωγό της.

Οι δάσκαλοι του ορθόδοξου χριστιανισμου ήταν βιαιότατοι στην κριτική τους επειδή απειλούνταν και οι ίδιοι από την σοφία των Ελλήνων. Ήταν και αυτοί μαγνητισμένοι από το κάλλος της Ελένης. Για να προφυλαχθούν, λοιπόν, εμφανίζονταν εχθρικότεροι έναντι των Ελλήνων από ό,τι πράγματι ήταν. Όπως και ο ίδιος ο Σίμων, οι μεγάλοι εκκλησιαστικοί πατέρες είχαν πάντα τη βεβαιότητα ότι μπορούσαν να αντλήσουν από τη σοφία του ελληνισμού χωρίς να κάνουν παραχωρήσεις στα δόγματά τους. Τις υπερβολές τις έβλεπαν πάντα στους Έλληνες.

Στο μύθο των σιμωνιανών, οι χριστιανοί απάντησαν με έναν άλλο μύθο. Κατασκεύασαν μια ιστορία αναμέτρησης του Σίμωνα του Μάγου με τον συνονόματό του Σίμωνα Πέτρο. Το σκηνικό στήθηκε στη Ρώμη. Τριγύρω συνέρρεαν τα πλήθη. Η σύγκρουση δύο γιγάντων είχε ως τραγική κατάληξη την πανωλεθρία του μάγου. Από τον ουρανό όπου πετούσε με τη συνεργία δαιμόνων, ο Σίμων τσακίστηκε στη γη. Ζήτησε από τους φίλους του να τον θάψουν και υποσχέθηκε να αναστηθεί σε τρεις μέρες. Αλλά κανείς δεν τον ξανάδε. Ορισμένοι ισχυρίζονταν ότι αυτοκτόνησε.

Κάποιος χριστιανός συγγραφέας σκέφτηκε να δώσει στο μύθο του Σίμωνα πιο ολοκληρωμένη μορφή. Έγραψε ένα εκτενές μυθιστόρημα, με αναζητήσεις και περιπέτειες, όπως απαιτούσαν οι συμβάσεις της εποχής. Ήρωας του μυθιστορήματος ήταν ο Κλήμης, μαθητής του αποστόλου Πέτρου. Μέσα στο αφήγημα εμφανίζεται και ο πατέρας του Κλήμη, ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Φαύστος, καθώς και τα αδέλφια του, ο Φαυστίνος και ο Φαυστινιανός.

Η σύγκρουση ανάμεσα στους δύο συνονόματους συνεχιζόταν χωρίς σαφή κατάληξη. Διαπιστώνοντας το αδιέξοδο, ο Πέτρος αποφάσισε να καταδώσει τον Σίμωνα στις ρωμαϊκές αρχές ως μάγο. Η μαγεία καταδικαζόταν με θάνατο και έτσι η επικίνδυνη διδασκαλία θα τερματιζόταν με τη φυσική εξόντωση του εισηγητή της. Περιπλανώμενος και παραπλανημένος, ο Σίμων αντιλήφθηκε την παγίδα. Για να διαφύγει έλαβε με τις μαγγανείες του τη μορφή του Φαύστου, δίνοντας στο γέρο τη δική του. Ο Πέτρος κατάφερε πάντως να αξιοποιήσει το τέχνασμα και να δυσφημίσει τον αντίπαλό του. Η αναμέτρηση κατακυρώθηκε υπέρ του αποστόλου.

Στην πραγματικότηταο μάγος δεν χάθηκε από το πρόσωπο της γης, όπως ισχυρίζονταν οι αντίπαλοί του. Οι ορθόδοξοι χριστιανοί δεν τον είδαν βεβαίως να εμφανίζεται ξανά, τον είδαν όμως οι οπαδοί του. Πως αλλιώς να ερμηνεύσουμε το γεγονός της επιβίωσης των σιμωνιανών τουλάχιστον έως τον τέταρτο αιώνα;

Ο Σίμων εκμεταλλεύτηκε πάντως και άλλες ευκαιρίες ή μετενσαρκώσεις. Στο τέλος του μυθιστορήματος είχε ακόμα τη μορφή του μελαγχολικού αριστοκράτη Φαύστου και σκέφτηκε, καθώς φαίνεται, ότι μπορούσε να συνεχίσει τον ανήσυχο δρόμο του. Ο γιος του Φαύστου, ο Κλήμης, έχοντας σπουδάσει τα ελληνικά γράμματα, περιπλανήθηκε στη Μεσόγειο, αναζητώντας τον Θεό και την αλήθεια. Κάποια στιγμή φλερτάρισε με την ιδέα της νεκρομαντείας και οδηγήθηκε στην Αίγυπτο. Ύστερα πήγε στην Παλαιστίνη όπου γνώρισε τον Πέτρο, πριν καταλήξει τοπικός ηγέτης στη χριστιανική κοινότητα της Ρώμης. Θεωρώντας πιθανότατα τον εαυτό του γνήσιο συνεχιστή της οικογένειας, ο Σίμων, όπως μπορούμε να υποθέσουμε, στράφηκε και αυτός στις σπουδές και τις έρευνες, μελετώντας αστρονομία, μεταφυσική και μαγεία.

Τον 16ο αιώνα πίστεψε πως είχε έρθει η στιγμή να κάνει πάλι την εμφάνισή του. Λίγα χρόνια αργότερα, το1587 εκδόθηκε στα γερμανικά ένα νέο μυθιστόρημα που προσπαθούσε να αφηγηθεί την ιστορία του. Το διάβασε ο Βρετανός δραματουργός Μάρλοου και το απαθανάτισε σχεδόν αμέσως στο γνωστό θεατρικό του έργο Δόκτωρ Φάουστους. Από μια λαϊκή εκδοχή του θεατρικού έργου που παιζόταν με μαριονέτες, την υπόθεση πληροφορήθηκε και ο Γκαίτε, ο οποίος ξεκίνησε το 1773 την δική του αναμέτρηση με το θρύλο.

Παρά τα πολλά χρόνια που είχαν μεσολαβήσει, ο ήρωας διατηρούσε ακόμα βασικά χαρακτηριστικά του αρχαίου μάγου. Ανάμεσα σε άλλα, μεταχειριζόταν κάθε μέσον, πετούσε στους ουρανούς και αναζητούσε την ομορφιά και την αλήθεια. Τόσο στην εκδοχή του Μάρλοου όσο και του Γκαίτε διατηρεί τον πόθο του για την ωραία Ελένη. Δεν ξέρω γιατί αλλά στην εκδοχή του Τόμας Μανν η ωραία Ελένη παραμένει ανώνυμη – ο ήρωας του μυθιστορήματος την αποκαλεί Εσμεράλδα. Εξακολουθεί να είναι πάντως μια σαγηνευτική και επικίνδυνη πόρνη. Ταυτοχρόνως πηγή μοναδικής ή μάλλον δαιμονικής έμπνευσης.

Το εντυπωσιακό είναι ότι ο Τόμας Μάνν εμφανίζει τον ήρωά του, μετά την ερωτική του εμπειρία με την Εσμεράλδα, να αναφωνεί Δεήθητε υμείς υπέρ εμού – και μάλιστα στα παλαιά γερμανικά του Λούθηρου. Με τα ίδια ακριβώς λόγια ολοκληρώνει την εμφάνισή του ο Σίμων στις Πράξεις των Αποστόλων (8:24). Αν κρίνουμε από την τροπή που πήραν τα πράγματα, ο Πέτρος δεν είχε προσευχηθεί για τον αντίπαλό του. Τον άφησε να περιπλανιέται από αιώνα σε αιώνα και από τη μία μετενσάρκωση στην άλλη.

___________________

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Πληροφορίες για τον Σίμωνα, μετά από τις Πράξεις, δίνει πρώτος ο Ιουστίνος στην πρώτη Απολογία του. Ο Ιουστίνος πάντως δεν ισχυρίζεται ότι ο Σίμων πήγε ποτέ στη Ρώμη, μολονότι μπορεί να έδωσε την εντύπωση αυτή που αποτέλεσε τη βάση όλης της μεταγενέστερης μυθολογίας. Στη Ρώμη πρωτοεμφανίζεται ο Σίμων στις απόκρυφες Πράξεις Πέτρου. Ο Ωριγένης αναφέρεται στους σιμωνιανούς σταο σύγγραμμά του Κατά Κέλσου 1.57, 5.62, 6.11. Τον τέταρτο αιώνα ο Ευσέβιος δίνει την εντύπωση ότι υπήρχαν ακόμα σιμωνιανοί (Εκκλησιαστική ιστορία 2.1, 13). Για εικόνες του Σίμωνα και της Ελένης πρώτος κάνει λόγο προς το τέλος του δεύτερου αιώνα ο Ειρηναίος στο πρώτο βιβλίο του συγγράμματός του Έλεγχος και ανατροπή της ψευδωνύμου γνώσεως. Ο μόνος εκκλησιαστικός συγγραφέας που γνώριζε το περιεχόμενο ενός σιμωνιανού βιβλίου με τίτλο Μεγάλη Απόφασις, είναι ο Ιππόλυτος. Το αναφέρει στο έκτο βιβλίο του έργου του. Έλεγχος κατά πασών αιρέσεων. Συμπληρωματικές πληροφορίες δίνει ο Επιφάνιος στο Πανάριον 21-2 και άλλοι. Ο Σίμων εμφανίζεται ως μαθητής του Βαπτιστή στο μυθιστορηματικό σύγγραμμα Κλήμεντος των Πέτρου επιδημιών κηρυγμάτων επιτομή, γνωστό στη σύγχρονη φιλολογία ως Κλήμεντος, Ομιλίαι. Η ίδια ιστορία διασώζεται και σε λατινική παραλλαγή που είναι γνωστή ως Recognitiones.

Μεταξύ άλλων μια σύνθεση της διδασκαλίας του Σίμωνα με σχολαστική έρευνα των πηγών επιχείρησε από θεοσοφική σκοπιά ο G.R.S. Mead το 1892. Την πρώιμη χρήση εικόνων στις χριστιανικές κοινότητες εξετάζω στο άρθρο μου «Η πρώιμη χριστιανική εικονογραφία και τα πορτραίτα Φαγιούμ» στο Φ.Ι. Κακριδής, Ι. Τουλουμάκος, Ο. Τσαγκαράκης, Γ. Μ. Σηφάκης (επιμέλεια), Κτερίσματα: Φιλολογικά μελετήματα αφιερωμένα στον Ιωάννη Σ. Καμπίτση (1938-1990) Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2000. Τις εκδόσεις και το περιεχόμενο των λεγόμενων Κλημεντίων συγγραμμάτων παρουσιάζω στον β’ τόμο των Αποκρύφων χριστιανικών κειμένων που πρόκειται να εκδώσει σύντομα ο Ιωάννης Καραβιδόπουλος. Με τη σύγκρουση Σίμωνα και Πέτρου ασχολούμαι στο άρθρο μου «The holy man and the sorcerer or How to distinguish between good and evil in early Christianity» που πρόκειται να δημοσιευθεί στα Πρακτικά Συμποσίου του Ελληνικού Ινστιτούτου της Βενετίας. Για τον Δόκτορα Φάουστους του Christopher Marlowe ο αναγνώστης μπορεί να συμβουλευτεί τη μετάφραση του Κλείτου Κύρου, εκδ. Αγρα, 1990. και για τον Φάουστ του Γκαίτε τη μετάφραση του Πέτρου Μάρκαρη εκδ. Γαβριηλίδη 2001.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ Ι. ΚΥΡΤΑΤΑΣ

ΑΠΟΚΡΥΦΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ

ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΘΡΥΛΟΙ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ

ΤΩΝ ΠΡΩΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ 2002