Συναρπαστική είναι η μελέτη της ιστορίας
ενός συμβολισμού, αλλά και πλήρως
δικαιολογημένη, αφού αποτελεί την
καλύτερη εισαγωγή σ’ ό,τι ονομάστηκε
φιλοσοφία της κουλτούρας. Οι Εικόνες,
τα αρχέτυπα, τα σύμβολα έχουν με
διαφορετικούς τρόπους βιωθεί και
αξιοποιηθεί απ’ αυτές τις πολλαπλές
επανενεργοποιήσεις έχει προέλθει ο
ρυθμός, το ύφος έκφρασης της μιας ή της
άλλης κουλτούρας. Στο Σεράμ, στα νησιά
Μολούκες και στην Ελευσίνα, βρίσκουμε
τις μυθικές περιπέτειες μιας αρχέγονης
νέας κοπέλας: της Χαινουγουέλε και της
Κόρης Περσεφόνης. Από την άποψη της
δομής οι μύθοι μοιάζουν. Αλλά πόση
διαφορά υπάρχει ανάμεσα στην ελληνική
και τη σεραμική κουλτούρα! Η μορφολογία
της κουλτούρας και η φιλοσοφία του ύφους
έκφρασης θα ενδιαφερθούν προπαντός για
την ιδιαίτερη μορφή που πήρε η Εικόνα
της Νέας στην Ελλάδα και στις Μολούκες.
Όμως οι δύο αυτές κουλτούρες, μ’ όλο
που δεν υπάρχει περίπτωση ανταλλαγών
ανάμεσά τους, αφού σαν ιστορικοί
σχηματισμοί έχουν πια συγκροτηθεί με
το δικό της καθεμιά ύφος έκφρασης, είναι
δυνατόν να συγκριθούν στο επίπεδο των
Εικόνων και των συμβόλων. Αυτή ακριβώς
η αιωνιότητα και η παγκοσμιότητα «σώζουν»
τελικά τις κουλτούρες, μα καθιστούν
κιόλας εφικτή μια φιλοσοφία της κουλτούρας
που να είναι κάτι περισσότερο από απλή
μορφολογία ή ιστορία των ρυθμών έκφρασης.
Κάθε κουλτούρα είναι ένα «συμβάν μες
στην ιστορία». Και γι’ αυτό έχει τα όριά
της. Ας μη γελαστούμε απ’ την ασύγκριτη
ομορφιά, την ευγένεια και την τελειότητα
της ελληνικής κουλτούρας. Ούτε αυτή
έχει παγκόσμιο κύρος σαν ιστορικό
φαινόμενο. Δοκιμάστε,
για παράδειγμα, να αποκαλύψετε την
ελληνική κουλτούρα σ’ έναν Αφρικανό ή
σ’ έναν Ινδονήσιο. Το μήνυμα δε θα τους
το μεταβιβάσει η θαυμαστή, ελληνική
έντεχνη έκφραση, ο ελληνικός «ρυθμός»,
μα οι Εικόνες που εκείνοι θα τις βρουν
και στα αγάλματα και στα αριστουργήματα
της ελληνικής κλασικής λογοτεχνίας.
Ό,τι για έναν Δυτικό είναι ωραίο
και αληθινό στις
ιστορικές εκδηλώσεις
της αρχαίας κουλτούρας, δεν έχει αξία
για έναν ιθαγενή της Ωκεανίας. Γιατί
κάθε κουλτούρα, αφού εκδηλώθηκε με δομές
και ρυθμούς έκφρασης προσδιορισμένους
από τις ιστορικές συνθήκες, έχει
οριοθετηθεί. Ενώ οι Εικόνες, που
προηγούνται απ’ τις κουλτούρες και τις
μορφοποιούν, μένουν πάντα ζωντανές και
καθολικά αποδεκτές. Ένας Ευρωπαίος
δύσκολα θα δεχτεί πως η γενικά ανθρώπινη
πνευματική αξία και το βαθύ μήνυμα ενός
ελληνικού αριστουργήματος, όπως της
Αφροδίτης της Μήλου, για παράδειγμα,
δεν εδρεύει, για τα τρία τέταρτα της
ανθρωπότητας, στη μορφική τελειότητα
του αγάλματος, αλλά στην Εικόνα της
Γυναίκας που αποκαλύπτει. Μολαταύτα,
αν δεν καταφέρουμε να συνειδητοποιήσουμε
αυτήν την απλή αλήθεια, δεν υπάρχει
καμιά ελπίδα για ένα χρήσιμο διάλογο
με κάποιο μη-Ευρωπαίο.
Μ’ ένα λόγο, η παρουσία
των Εικόνων και των συμβόλων διατηρεί
«ανοιχτές» τις κουλτούρες, σε οποιαδήποτε
κουλτούρα, είτε αυστραλιανή είτε
αθηναϊκή, οι οριακές καταστάσεις του
ανθρώπου έχουν τέλεια εκφραστεί χάρη
στα σύμβολα, που αποτελούν το έρεισμά
της. Αν παραμεληθεί αυτό το μοναδικό,
πνευματικό θεμέλιο των διαφόρων
πολιτισμικών ρυθμών έκφρασης, η φιλοσοφία
της κουλτούρας θα καταδικαστεί να μείνει
μια μορφολογική και ιστορική μελέτη,
χωρίς καμιά αξία για την καθαυτό ανθρώπινη
κατάσταση. Αν οι Εικόνες δεν ήταν
συγχρόνως και ένα «άνοιγμα» προς την
υπέρβαση, θα ασφυκτιούσαμε τελικά μέσα
σ’ οποιαδήποτε κουλτούρα, όσο μεγάλη
και θαυμαστή κι αν τη φανταστούμε.
Ξεκινώντας από κάθε πνευματική δημιουργία
υφολογικά και ιστορικά προσδιορισμένη
απ’ τις συνθήκες, μπορούμε να φτάσουμε
στο αρχέτυπο: η Κόρη Περσεφόνη και η
Χαινουγουέλε, μας αποκαλύπτουν την ίδια
δραματική, μα γόνιμη μοίρα της Νέας
Γυναίκας.
Οι Εικόνες αποτελούν
«ανοίγματα» προς έναν κόσμο διιστορικό.
Και δεν είναι ασήμαντο αυτό: χάρη στις
Εικόνες μπορούν
και επικοινωνούν οι διάφορες «ιστορίες».
Πολύς λόγος έγινε για την ενοποίηση της
Ευρώπης από το χριστιανισμό στο μεσαίωνα.
Αυτό αληθεύει κυρίως, αν ληφθεί υπόψη
η αμοιβαία προσέγγιση των λαϊκοθρησκευτικών
παραδόσεων. Η αναγωγή σε «κοινό
παρανομαστή» των τοπικών λατρειών –
απ’ τη Θράκη ως τη Σκανδιναβία κι απ’
τον Τάγο μέχρι τον Δνείπερο –
πραγματοποιήθηκε με την αγιογραφία. Οι
θεοί και οι τόποι λατρείας σ’ όλη την
Ευρώπη, εξαιτίας του εκχριστιανισμού
τους, όχι μόνο πήραν κοινά ονόματα, μα
ξαναβρήκαν ως ένα σημείο τα ιδιαίτερά
τους αρχέτυπα και κατά συνέπεια την
παγκόσμια ισχύ τους: μια πηγή στη Γαλατία,
που απ’ τους προϊστορικούς χρόνους
είχε θεωρηθεί ιερή από την παρουσία
κάποιας θεότητας τοπικής ή επαρχιακής,
αναγνωρίστηκε σαν ιερή από ολόκληρη
τη χριστιανοσύνη
μετά την αφιέρωσή της στην Παρθένο
Μαρία. Όλοι οι δρακοντοκτόνοι εξομοιώθηκαν
με τον Άγιο Γεώργιο ή με άλλο χριστιανό
ήρωα κι όλοι οι θεοί της θύελλας με τον
Προφήτη Ηλία. Η λαϊκή μυθολογία από
περιφερειακή και επαρχιώτικη έγινε
οικουμενική. Σημαντικό εκπολιτιστικό
ρόλο απόκτησε ο χριστιανισμός κυρίως
με τη δημιουργία κοινής μυθολογικής
γλώσσας για τους πληθυσμούς, που όντας
δεσμευμένοι με τη γη τους κινδύνευαν
περισσότερο να απομονωθούν βυθισμένοι
στις προγονικές τους παραδόσεις. Γιατί,
όχι μόνο εξάγνισε την αρχαία, ευρωπαϊκή
θρησκευτική κληρονομιά εκχριστιανίζοντάς
την, αλλά βοήθησε να περάσουν στην νέα
πνευματική φάση της ανθρωπότητας όλα,
όσα άξιζαν να «σωθούν» απ’ τις
παλιές πρακτικές, δοξασίες και ελπίδες
του προχριστιανικού ανθρώπου. Σήμερα
στο λαϊκό χριστιανισμό επιβιώνουν
ιεροτελεστίες και δοξασίες της νεολιθικής
περίοδου: όπως το βραστό στάρι προς
τιμήν των νεκρών (η coliva [κόλυβα] της
ανατολής Ευρώπης και του Αιγαίου). Ο
εκχριστιανισμός των λαϊκών στρωμάτων
στην Ευρώπη πραγματοποιήθηκε προπαντός
στις Εικόνες: τις ξανάβρισκαν παντού,
δε χρειαζόταν παρά να τις αξιολογήσουν
πάλι, να τις αποκαταστήσουν και να τους
δώσουν καινούρια ονόματα.
Ας μη φτάσει κανείς
στο σημείο να ελπίσει πως ανάλογο
φαινόμενο θα ξαναγίνει αύριο κιόλας σ’
ολόκληρο τον πλανήτη. Αντίθετα, σαν
αντίκτυπος από την είσοδο των εξωτικών
λαών στην ιστορία, θα εμφανιστεί παντού
αύξηση του κύρους της αυτόχθονης
θρησκείας. Όπως είπαμε, η Δύση πιέζεται
σκληρά σήμερα για ένα διάλογο με τις
άλλες κουλτούρες, τις «εξωτικές» και
«πρωτόγονες». Θα είναι λυπηρό να τον
αρχίσει χωρίς να έχει καθόλου διδαχτεί
απ’ όλες τις αποκαλύψεις που παρέχει
η μελέτη των συμβολισμών.
Mircea Eliade
Εικόνες και Σύμβολα
Δοκίμια στον μαγικό-θρησκευτικό
συμβολισμό
Μετάφραση Άγγελος Νίκας
Εκδόσεις Αρσενίδη 1994
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου