Όποιος φοβάται τον θάνατο είναι ήδη νεκρός. Όποιος θέλει για μια στιγμή η ζωή του να ανήκει μόνο σ' αυτόν, που θέλει για μια στιγμή να είναι πεπεισμένος για όσα κάνει, πρέπει να αδράξει το παρόν. Πρέπει να αντιμετωπίζει τα πάντα στο παρόν ως τελικά, σαν να ήταν βέβαιο ότι θα ακολουθήσει αμέσως ο θάνατος. Και πρέπει μετά στο σκοτάδι να δημιουργήσει ζωή. Ζωή μέσα από τον εαυτό του. Carlo Michelstaedter, La Persuasione e la Rettorica
Ήταν ένα μικροκαμωμένο παιδί. Το χλωμό του προσωπάκι –το τόσο δα στρογγύλο προσωπάκι του με την ανασηκωμένη μυτίτσα–, το κορμάκι του, όλα του, έπρεπε να τον δείχνουν μικρότερο όμως δε δεχόταν τέτοια υποχώρηση και κατόρθωνε να σε πείθει πως ήταν κι αυτός σαν τ’ άλλα παιδιά δώδεκα χρονών. Τι σημασία είχε αν ήταν πιο μεγαλόσωμα και πιο δυνατά; Είμαστε όλοι το ίδιο δώδεκα χρονών.
Στην «Ιδιωτική» ήρθε να εγγραφεί είκοσι τόσες μέρες μετά την έναρξη των μαθημάτων. Κι ήρθε μονάχος, χωρίς κηδεμόνα. Εγώ δίδασκα την εποχή εκείνη Εγγλέζικα –μη ρωτάτε πώς συνέβαινε να διδάσκω Εγγλέζικα σε μια αγροτική κωμόπολη.
Μπήκε ίσα στο Γραφείο του Διευθυντή με τα χονδρά του παπούτσια –δυσανάλογα χονδρά με τα ποδαράκια του (Κι έκαναν ένα κρότο στο ξύλινο δάπεδο!). Έριξε μια ματιά σ’ όλους μας εκεί μέσα, βρήκε σε ποιον έπρεπε να αποταθεί, περπάτηξε τακ-τακ-τακ και στάθηκε μπροστά στον Διευθυντή.
Είπε πως ήθελε να εγγραφεί στη Σχολή. Έδειξε κι ένα σημείωμα του δασκάλου του χωριού του πως είχε τη συγκατάθεση του πατέρα του. Ο Διευθυντής τού απάντησε πως άργησε πολύ.
Το ήξερε μα είχαν κάτι οργώματα να τελειώσουν.
– Ναι μα οι άλλοι προχώρησαν. Θα μπορέσεις να παρακολουθήσεις;
– Μάλιστα.
Επενέβηκα εγώ. Είχε διδαχθεί καθόλου εγγλέζικα στο δημοτικό;
– Όχι.
Λοιπόν; Κανονικά έπρεπε να ’ρχόταν κανένα μήνα πριν αρχίσουν τα μαθήματα για να του γίνει μια προπαρασκευή γιατί τα Εγγλέζικα ήταν το κύριο μάθημα της Σχολής κι όχι τώρα.
Με κοίταξε λιγάκι θυμωμένα, λιγάκι περιφρονητικά και ξαναγύρισε στον Διευθυντή:
– Θα μπορέσω και στα Εγγλέζικα.
Ο Διευθυντής σκέφτηκε λιγάκι. Στις Ιδιωτικές Σχολές λογαριάζεται να χάσεις ένα μαθητή. Συνεννοήθηκε μ’ ένα βλέμμα και με άλλους καθηγητές.
Ας δοκιμάσει, μού ’πε.
Και τον έγραψε: Γεώργιος Νεοφύτου απ’ την Αγία Μαρίνα, δώδεκα χρονών (-Μάλιστα, δώδεκα χρονών).
– Πατρός;
– Γεωργού. Είναι στο απολυτήριο.
– Α, ναι.
Γράφτηκε χωρίς αμφιβολίες και δισταγμούς μολονότι όπως είδα έπειτα δε μπορούσε να βασιστεί στις πνευματικές του ικανότητες. Κάθισε αγέρωχα στο θρανίο πλάι στους άλλους, έσκυψε στο βιβλίο τους κι ετοιμάστηκε να μάθει το ίδιο μάθημα.
Μού ’κανε εντύπωση το ύφος του όμως ήμουνα δυστυχώς σχεδόν βέβαιος πως δεν θα τα κατάφερνε. Και πραγματικά δεν τα κατάφερνε. Μια εβδομάδα, δυο, τρεις ολάκερες εβδομάδες δεν τα κατάφερνε. Μετά το μάθημα τον κρατούσα λιγάκι και τον βοηθούσα. Έμενε κι έκανε το καλύτερό του μα ήταν πάντα ήσυχος κι ατάραχος. Κι εκείνη η αταραξία του ενώ μ’ εξενεύριζε μ’ έκανε συγχρόνως να τον προσέξω ιδιαίτερα και τελικά να τον αγαπήσω.
Στο μάθημα γελούσαν μαζί του οι άλλοι μαθητές μ’ αυτός δεν τους έδινε καθόλου σημασία όπως δεν έδινε ούτε σ’ εμένα. Καμιά φορά που καθώς τον έβλεπα ν’ αγωνίζεται ξεχνιόμουνα και χαμογελούσα με κοίταζε μ’ ένα παράξενο επιτιμητικό βλέμμα που μ’ έκανε περισσότερο να τον αγαπώ. Να τον αγαπώ κι όμως να μου αρέσει να τον βλέπω ν’ ανασκουμπώνεται και να ιδρώνει να φτάξει τους άλλους χωρίς να μπορεί.
Στην πρώτη τάξη ήταν κι ένας άλλος μαθητής π’ αγαπούσα. Ήταν ο καλύτερος στα μαθήματα μα δεν ήταν γι’ αυτό που τον αγαπούσα. Τον αγαπούσα για την πρώιμη σοβαρότητά του και –μη σας φαίνεται παράξενο– για τον τρόπο που διάβαζε. Πώς διαβάζει, πώς βάζει τα γυαλιά του και διαβάζει κάνας υπουργός, κάνας πρωθυπουργός, κάνας τραπεζίτης, κάνας πολύ μεγάλος τελοσπάντων άνθρωπος ένα σοβαρό έγγραφο; Πώς διαβάζει ο ψάλτης του χωριού στην εκκλησία τον Απόστολο; Με τον ίδιο τρόπο διάβαζε κι ο μαθητής που σας λέω, ο Αντώνιος Νικολάου. Λιγάκι αψηλά το κεφάλι, τα φρύδια ν’ ανεβαίνουν, να κατεβαίνουν μια γρήγορη στιγμή και πάλι ν’ ανεβαίνουν σα να προσπαθούν να ξεφύγουν απ’ το επίγειο εκείνο πρόσωπο, το στόμα να στρογγυλαίνει και να γεμίζει λαρυγγώδη φωνήεντα, τα μάτια καρφωμένα στο βιβλίο μ’ έναν τρόπο σα νά ’ναι απασχολημένα στη σοβαρότερη δουλειά που γνώρισε ώς τώρα ο άνθρωπος μα κι έτσι που να δείχνουν όλη τους την περιφρόνηση για τα όμορφα αραδιαστά γράμματα που έχουν υποτάξει.
Δε φορούσε, βέβαια, γυαλιά ο Αντώνιος Νικολάου μα εγώ τον έβλεπα με γυαλιά.
Κι είν’ αυτά τα γυαλιά πού ’βανε για να δει τον καινούργιο συμμαθητή του όταν βρέθηκε μπροστά σ’ εκείνη όλη την αυτοπεποίθηση και την επιμονή. Γύρισε και τον κοίταξε καλά, προσεχτικά (-Όποιος και νά ’σαι!).
Μονάχα που ο καινούργιος –ο Γεώργιος Νεοφύτου απ’ την Αγία Μαρίνα– δεν τ’ ανεχόταν αυτά και του ανταπέδωσε στο πολλαπλάσιο την περιφρόνηση (Τού ’βγανε αργά-αργά τα γυαλιά και του τά ’δωσε πίσω.
– Γύρνα μπροστά σου να διαβάσεις τον Απόστολο).
Το περίεργο ήταν που ο Καινούργιος δε ζητούσε από κανένα συμμαθητή του να τον βοηθήσει. Δεν ξέρω πώς τό ’παιρνε, αν δεν καταδεχόταν. Καμιά φορά απορούσα:
– Γιατί δε ρωτάς;
Έσκυβε το κεφάλι και δεν αποκρινόταν είτε γιατί δεν ήξερε τι ν’ αποκριθεί είτε γιατί δεν ήθελε ν’ αποκριθεί. Έπρεπε, βέβαια, να θυμώσω μ’ αυτό το πείσμα μα ήταν τόσο που δεν μπορούσα.
Ωστόσο φαίνεται πως κάποια τύχη θα θύμωσε για το πείσμα του. Ίσως να μην τό ’βρισκε τόσο μεγάλο όσο εγώ ή ίσως αντιθέτως να πεισμωνόταν κι η ίδια στις περιπτώσεις όπως του Γεώργιου Νεοφύτου. Και πριν περάσει ένας μήνας ο μαθητάκος αρρώστησε. Ήρθε ο πατέρας του και τον πήρε στο χωριό.
– Νομίζω θα ’χει μαλάρια, μας είπε η σπιτονοικοκυρά του που μας έφερε την είδηση.
Κι ο «Απόστολος» έκανε ένα μορφασμό (-Ακόμα δεν ήρθε καλά-καλά κι αρρώστησε!).
Και τα μαθήματα προχωρούσαν. Πέρασαν τέσσερις εβδομάδες κι ο Καινούργιος δε φαινόταν. Καμιά φορά τον θυμόμαστε στην τάξη.
Μα τι έγινε, πέθανε; αστειευόμουνα.
Πρέπει να πέθανε, αστειευόντουσαν και τα παιδιά.
Όλα τα παιδιά εχτός απ’ τον Απόστολο. Τον Απόστολο τον καταλάβαινα πως δεν του άρεζε αυτό το αστείο. Μας κοιτούσε που γελούσαμε σοβαρός κι επιπληκτικός. Πώς καθόμαστε και χάναμε την ώρα μας; Αν πέθανε, πέθανε.
Μα ο Καινούργιος δεν πέθανε, βέβαια. Ξανάρθε έτσι ξαφνικά κι ακριβώς όταν αρχίσαμε να τον ξεχνάμε. Ήρθε με το ίδιο στρογγύλο προσωπάκι, λιγάκι πιο χλωμό τώρα, την ίδια ανασηκωμένη μυτίτσα.
Μας χαιρέτησε γελαστός και μας εντυπωσίασε γιατί σπάνια γελούσε. Του είπα:
– Ήσουνα άρρωστος, έ;
– Μάλιστα, ήμουνα άρρωστος.
– Τι είχες;
– Ήμουνα άρρωστος.
Καμιά επεξήγηση.
– Καλά, μα θα μπορέσεις τώρα να παρακολουθήσεις;
– Μάλιστα, θα μπορέσω.
Κλειστό το θέμα.
Έβγανε τα βιβλία του να του δείξουν ώς που είχαμε φτάξει. Δε θα του άρεσε η ερώτησή μου (-Θυμόσαστε που όταν πρωτοήρθα μου κάνατε την ίδια ερώτηση; Τι άνθρωπος είσαστε επιτέλους!).
Είχε καθίσει ήσυχα στο θρανίο σα να μην είχε απουσιάσει περισσότερο από μια-δυο μέρες.
Ο Απόστολος θά ’βανε διπλά, τριπλά γυαλιά για να δει καλύτερα.
Ναι μα φαίνεται πως η ίδια κακή τύχη ήταν πολύ θυμωμένη με τον Καινούργιο. Δεν πρόφταξε κι αυτή τη φορά να παρακολουθήσει περισσότερες από είκοσι, εικοσιπέντε μέρες και χάθηκε πάλι ένα πρωί.
Πέρασαν μια εβδομάδα, δυο κι ο Καινούργιος δε φαινόταν.
– Αυτή τη φορά δίχως άλλο θα πέθανε, αστείευαν πάλι τα παιδιά. Κι ο Απόστολος μας το ξανάδειξε πως δεν του άρεζαν αυτά τ’ αστεία.
Ήμαστε όλοι ανόητοι. Ο Γεώργιος Νεοφύτου όχι μονάχα δεν πέθανε μα ούτε καν ήταν άρρωστος. Ο πατέρας του ήταν άρρωστος, για τον πατέρα του είχε απουσιάσει. Και ξανάρθε ένα πρωί και ξανακάθισε στο θρανίο μ’ ένα νευρικό, όμως, τώρα τρόπο σαν άνθρωπος που δεν τον αφήνουν ήσυχο να κάνει τη δουλειά του.
Οπωσδήποτε αυτή τη φορά ούτ’ εγώ χαμογέλασα ούτε ο Απόστολος έβανε τα γυαλιά του να κοιτάξει τον Καινούργιο. Ίσως διαισθανόμαστε πως έφτανε το κακό τέλος. Και πραγματικά είχε φτάξει.
Την άλλη Δευτέρα ο Καινούργιος ήρθε να μας αποχαιρετήσει.
Θά ’φευγε;
Ναι, θά ’φευγε.
Ήταν η πρώτη φορά που μας αποχαιρετούσε πριν φύγει. Έκλαιε. Έκλαιε όπως κλαιν όλα τα παιδιά. Δε θα ξαναγύριζε στη Σχολή. Ο πατέρας του είχε πεθάνει.
Τη στιγμή εκείνη κάποιος μαθητής πού ’φταξε τρεχτός και που δεν ήξερε τι συνέβαινε φώναξε κοροϊδευτικά:
– Μήπως μας φεύγει πάλι;
Του απάντησε ο Απόστολος. Σήκωσε το χέρι του και τού ’δωσε ένα χαστούκι. Ήταν ένα τρομερό χαστούκι. Τον κοίταξα κατάπληκτος. Δε φανταζόμουνα πως ήταν δυνατό να δώσει ένα χαστούκι ο Απόστολος και μάλιστα μπροστά μου. Τον κοίταξε και ο Καινούργιος.
Είπα στον Καινούργιο (Τι διαφορετικός Καινούργιος ήταν αυτός εδώ πού ’κλαιε!):
– Αν ήταν για τα δίδαχτρα…
Όχι, δεν ήταν για τα δίδαχτρα. Ούτε για τ’ άλλα έξοδα. Δε μπορούσε να μείνει στη Σχολή.
Έπρεπε να γυρίσει στα χωράφια.
Κι έφυγε. Έφυγε με τα χονδρά παπούτσια του. Τακ-τακ-τακ. Πώς αντήχησε το τακ-τακτακ του Γεωργίου Νεοφύτου απ’ την Αγία Μαρίνα! Αντήχησε στις τάξεις, στον ηλιακό, στο προαύλιο. Κι αντηχούσε κι όταν εκείνος είχε φύγει πια.
Ήταν μηχανικός ειδών σχεδίου και κάθε πένα ιχνογραφίας που έβγαινε από το σβέλτο και πεπειραμένο του χέρι, μ' ένα απαστράπτον ασημί μέσα στο γαλάζιο βελούδο τής θήκης της, ήταν ένα έργο τέχνης, ήταν τέλεια στο απαλό, ελαστικό και παρ' όλα αυτά σταθερό σχεδίασμα, ήταν τέλεια στην αξιοπιστία με την οποία συγκρατούσε ως την τελευταία σταγόνα τη σινική μελάνη, χωρίς ποτέ να φοβάσαι μήπως αφήσει κάπου μια κηλίδα. Παντού, όπου το τεχνικό σχέδιο εξασκείτο ακόμα ως τέχνη ήξεραν το όνομά του και τα προϊόντα του και ανάμεσα στους δυο χιλιάδες σπουδαστές του Πολυτεχνείου του Μεγάλου Δουκός, κοντά στο οποίο είχε το εργαστήριο και το κατάστημά του, είχε αποκτήσει μια σταθερή πελατεία. Το εισόδημά του φαινόταν εξασφαλισμένο και φαινόταν επίσης πως οι αυξανόμενες οικονομίες του υπόσχονταν επαρκής κατοχύρωση για ήσυχα γηρατειά. Βέβαια μέχρι τότε θα περνούσε ακόμα αρκετός καιρός. Τότε ζούσε ακόμα η γυναίκα του, και όσον καιρό ζούσε ακόμα εκείνη - ω θύμηση, που δεν θα τον άφηνες ποτέ πια - πήγαινε καθημερινά μετά το τέλος της δουλειάς του στο χωριό, όπου αυτή είχε κληρονομήσει από τον πατέρα της, έναν οικοδόμο χωρικό, ένα μικρό σπίτι. Τα απογεύματα και τις Κυριακές ασχολούνταν εκεί με τη μελισσοκομία, την οποία αγαπούσαν και οι δυο. Ήταν χαρούμενοι κι οι δυο τους και συχνά τραγουδούσαν πρίμο-σιγόντο ενόσω δούλευαν μαζί. Και για να συμπληρωθεί η ευτυχία τους, ήταν καθ' οδόν ένα παιδί. Τότε όμως συνέβη το φοβερό. Μετά από μια τελείως εύκολη εγκυμοσύνη, το παιδί γεννήθηκε νεκρό, πράγμα που κόστισε τη ζωή και στη νεαρή μητέρα. Χτυπημένος απ' αυτό το πλήγμα δεν ήθελε να δει άλλο ούτε το σπίτι ούτε τα μελίσσια. Πούλησε την περιουσία και μετακόμισε στην πόλη. Η επανάληψη τής άλλοτε ευτυχισμένης ζωής τού φαινόταν ακατόρθωτη, όλο και πιο πολύ, όσο περνούσαν τα χρόνια κι έτσι έμεινε χήρος, αντέχοντας το παρελθόν και το παρόν μαζί. Εντούτοις, όσο κι αν επέλεξε και θέλησε ο ίδιος τη μοναξιά του, όσο περνούσαν τα χρόνια, αυτή γινόταν όλο και πιο δύσκολη. Μια μέρα πήγε στο βρεφοκομείο και πήρε ένα νεογέννητο κοριτσάκι για δικό του παιδί. Πιστός στην παλιά του ευτυχία και χωρίς να ξεχάσει τη μελισσοκομική που ήταν ένα τμήμα εκείνης της ευτυχίας, βάφτισε τη μικρή Μελίττα, και καθώς τώρα είχε αποκτήσει μια λευκή γενειάδα, την έμαθε να τον φωνάζει παππού. Και για χάρη του παιδιού άρχισε τώρα ξανά να τραγουδά. Θα τραγουδούσε και για έναν γιό το ίδιο ευχάριστα; Ίσως όχι. Κι έτσι αποκαλύφθηκε αυτός ως ένας από τους λόγους για τους οποίους πήρε την απόφαση για κάποιο κορίτσι, χωρίς να λάβει υπόψη του την επιθυμία να έχει απόγονο, όπως θα ανέτρεφε το γιό του. Όμως ποιος θα μπορούσε να εγγυηθεί ότι αυτός θα έκανε στ' αλήθεια για την τέχνη τού μηχανικού ειδών σχεδίου;
Όπως και να 'χει αυτές οι σκέψεις ήσαν περιττές, τόσο πιο περιττές, όσο σύντομα αποδείχθηκε - ο καταστροφικός πόλεμος της Γερμανίας κατά της Αντάντ ήταν ακόμα απώτερο μέλλον - πως είχε αρχίσει μια καινούργια εποχή, μια εχθρική προς τους χειροτέχνες εποχή, μια εποχή εχθρική προς την ποιότητα που δεν της χρησίμευαν πια ούτε τα χειροποίητα εργαλεία σχεδίου. Είδη σχεδίου επωλούντο τώρα πλέον σε όλα τα χαρτοπωλεία, άχαρα βιομηχανικά προϊόντα, κοφτερές, ανελαστικές, άγαρμπες πάνω στο χαρτί γραφίδες, διαβήτες με λάθος κέντρο βάρους με τους οποίους ακόμα κι ένα επιδέξιο χέρι δεν θα μπορούσε να διαγράψει έναν σωστό κύκλο, αντικείμενα με είτε πολύ δύσκαμπτες, είτε πολύ χαλαρές αρθρώσεις, συναρμολογημένες με μια πολλή χοντρή ή μια πολλή λεπτή βίδα. Ποιος θα ήθελε να διαλέξει λοιπόν αυτό το επάγγελμα; Το παράτησε κι έκλεισε το εργαστήρι και το κατάστημα. Και μήπως ήσαν αυτά τα σύνεργα φθηνότερα από τα δικά του; Θα μπορούσε να είχε το δίχως άλλο διατηρήσει τις τιμές που είχε, αλλά δεν του έδινε πλέον η δουλειά χαρά. Η νέα γενιά δεν ήταν άλλο σε θέση να ξεχωρίσει τη μια πένα από την άλλη· κανένας δεν ήξερε πια να κάμει ένα σωστό διάγραμμα με παράλληλες γραμμές, κανένας δεν έμπαινε πια σ' αυτόν τον κόπο, αντίθετα αρκούνταν όλοι σ' ένα φτηνό μουντζούρωμα από νερομπογιές, το οποίο πέρναγαν στο περίπου πάνω στο χαρτί σαν να ήσαν μπογιατζήδες. Το να θέλεις να φτιάξεις για τη δουλειά αυτή λεπτά εργαλεία, σήμαινε το να εξευτελίζεις τον εαυτό σου. Στην περίπτωση αυτή καλύτερα να ήσουν κάπου ένας απλός ανειδίκευτος εργάτης! Κι έτσι ακριβώς έκανε. Παρ' όλο το προχωρημένο της ηλικίας του, έπιασε αμέσως μετά το ξέσπασμα του πολέμου δουλειά ως εργάτης σε μια μεγάλη βιομηχανία λεπτών μηχανικών εργαλείων. Βέβαια, αρχικά το θεώρησε ως εκπλήρωση ενός χρέους του προς την πατρίδα, αργότερα όμως αποδείχτηκε πως ήταν σκληρή ανάγκη, γιατί χωρίς την πρόσθετη βοήθεια τού μέρα με τη μέρα πιο εμφανούς, ξεδιάντροπου και ολοένα και πιο ακριβού λαθρεμπορίου δεν θα μπορούσε ένα παιδί - η Μελίττα ήταν στην αρχή του πολέμου εννέα χρόνων - να έχει να φάει όσο έπρεπε. Όμως το παιδί τού έδινε χαρά, το να το τρέφει του έδινε χαρά και κατά συνέπειαν και η δουλειά του έδινε πιο πολλή χαρά, ακόμα και για το ότι αυτός, πανύψηλος στο ανάστημα και παρ' όλα τα λευκά του μαλλιά, συνέχιζε να δουλεύει και να πληρώνεται ανάλογα, ώστε τώρα, μετά από μια κρίσιμη άμπωτη - και δεδομένου ότι το μάρκο συνέχιζε να είναι μάρκο έπαιζαν ρόλο μόνο οι αριθμοί - οι οικονομίες του άρχισαν πάλι κατά τα φαινόμενα να αυξάνονται. Μετά τη συνθηκολόγηση σκόπευε να ξεκουραστεί.
Εννοείται πως δεν μπόρεσε να το κάμει. Η ακρίβεια συνεχίστηκε και μετά τή συνθηκολόγηση, κι ακόμα χειρότερα πήρε να γίνεται όλο και πιο μεγάλη, κι όταν στο τέλος αποδείχθηκε καλπάζων πληθωρισμός, τότε οι οικονομίες του σε χαρτονομίσματα εξανεμίστηκαν. Έτσι καίτοι ηλικιωμένος συνέχισε να δουλεύει στη βιομηχανία και σίγουρα δεν θα σταματούσε εάν στο τέλος δεν τον απέλυαν λόγω της μεγάλης του ηλικίας· οι πιο νέοι, κάτω από την απειλή τού να απολυθούν και οι ίδιοι, απαιτούσαν τα δικαιώματά τους και δεν ήθελαν να τον ανέχονται άλλο. Ευτυχώς που η Μελίττα ήταν τώρα αρκετά μεγάλη για να γίνει δεκτή σε σχολείο και ήταν επομένως σε θέση να συμβάλει στα έξοδα. Άρχισε να δουλεύει ως βοηθός σ' ένα πλυντήριο. Όπως και να το κάνουμε αυτό ήταν κάποια ανακούφιση, και ο γέρος είχε τώρα λιγάκι άνεση ώστε να ψάξει για καινούργια δουλειά. Όσο ήταν παντρεμένος διατηρούσε επαφές με την κρατική σχολή μελισσοκομίας στην κοντινή κωμόπολη. Ακολουθώντας κάποια ξαφνική έμπνευση πήγε εκεί και ανέλαβε, μιας και ο πολύ γνωστός του διευθυντής ήταν ακόμα στην υπηρεσία, τη θέση ενός επισκέπτη καθηγητή.
Μολονότι πληρωνόταν μάλλον άσχημα, η θέση τού άφηνε κάποια προοπτική πρόσθετων απολαβών από τους χωρικούς· προπάντων όμως του δινόταν η ευκαιρία να γυροφέρνει από τη μια άκρη στην άλλη την περιοχή και αυτό ακριβώς του άρεσε να κάνει κι ο ίδιος.
Ο πληθωρισμός του φαινόταν τώρα σαν θείο δώρο. Η προσκόλληση στα χρήματα, η προσκόλληση στην εξασφάλιση της ζωής του, εξαιτίας των οποίων η ψυχή τού ανθρώπου γίνεται πιο στενάχωρη και ανασφαλής, του φαίνονταν τώρα σαν μια όλο και πιο αφύσικη εικόνα. Κι αν εξακολουθούσε τώρα να αγαπάει όπως πρώτα τις μέλισσες, αν συνέχιζε να θαυμάζει όλο και πιο έκπληκτος την λαμπρά καλλιεργημένη ακρίβεια των τεχνικών και κοινωνικών τους μηχανισμών κι αν όπως παλιά συνέχιζε να απολαμβάνει το να διεισδύει με το επιδέξιο χέρι του σ' αυτόν το μηχανισμό ακριβείας ώστε τα μικρά τούτα όντα να μην τρομάξουν, αλλά αντίθετα να προσαρμόσει τη δραστηριότητά του στη δική τους, όμως ανακατευόταν παρ' όλα αυτά σ' αυτήν την αγάπη ένα είδος περιφρονητικού οίκτου για τον μελισσοκόμο, για τούτο το σύμβολο της αστικής προνοητικότητας, του αστικού αγώνα για την εξασφάλιση, της αστικής πειθαρχίας, του αστικού αποταμιεύειν, και του φαινόταν, όπως άλλωστε και για κάθε οικόσιτο ζώο, πως το
αφύσικο είχε εισβάλει μέσα στο φυσικό. Όμοια αισθήματα έτρεφε και απέναντι στους χωρικούς, με τους οποίους ερχόταν σε επαφή και των οποίων η άπληστη τάση να κατέχουν τον γέμιζε με αποστροφή, ανεξάρτητα από την εκτίμησή του για την αγροτική ζωή. Συχνά σκεφτόταν πως μόνο ο τεχνίτης, όπως ένιωθε τον εαυτό του, ήταν στ' αλήθεια απελευθερωμένος από τη φιλοκτημοσύνη, πως ούτε καν ο δεμένος με τη γη αγρότης και πολύ περισσότερο ο ασχολούμενος με το εμπόριο αστός ή ακόμα κι ο εξορισμένος στα εργοστάσια εργάτης δεν θα μπορούσε να εξυψωθεί έως την αποδέσμευση της φυσικής δραστηριότητας, επειδή μόνο αυτός, συνεχίζοντας κατά κάποιον τρόπο το έργο του Θεού, φτιάχνει με τα χέρια του το καινούργιο, για να μπορέσει την έκτη μέρα να το κρίνει ως καλό, και πως ως εκ τούτου μόνον ο τεχνίτης είναι στ' αλήθεια ικανός να δεχθεί τη φύση του Θεού και να τη δοξάσει.
Και μερικές φορές συλλογιζόταν πως ο Θεός έστελνε τον πληθωρισμό για να εξολοθρεύσει τα εργοστάσια και το εμπόριο, να τα εξαλείψει από προσώπου γης, ώστε να ανταποκριθεί στη βούληση του δημιουργού ένας απελευθερωμένος από το χρήμα κόσμος από τεχνίτες και ολιγαρκείς αγρότες, από του νυν και έως του αιώνος. Ασφαλώς δεν πίστευε κάτι τέτοιο, όμως του άρεσε να το φαντάζεται έτσι.
Με τον τρόπο αυτό έγινε προϊούσης της ηλικίας όχι περισσότερο πιστός, τουλάχιστον όχι πιο πιστός όπως το αντιλαμβάνεται η εκκλησία, πλην όμως στράφηκε περισσότερο στο Θεό. Και τα μάτια του άνοιγαν κι έβλεπαν όλο και πιο πολύ τον απέραντο κόσμο του Δημιουργού. Όταν περπατούσε με τις ώρες πέρα στα χωράφια, τραγουδούσε. Δεν τραγουδούσε άλλο τα λαϊκά τραγούδια που κάποτε έλεγε με τη γυναίκα του, κι ακόμα λιγότερο τραγουδούσε πασίγνωστες άριες ή ας πούμε τραγούδια της μόδας και κούφια κομμάτια της τζαζ, που τώρα λέγονταν απ' όλα τα στόματα ακόμα και από εκείνα των κοριτσιών του χωριού. Μόνο οι τυφλοί τραγουδούν τα τραγούδια που έχουν μάθει. Όμως αυτός που βλέπει (ακόμα κι αν απ' τα πολλά που βλέπει τυφλωθεί στο τέλος, ιδίως τότε) τραγουδά ό,τι είναι αντικείμενο της όρασης, τραγουδά τα διαρκώς ανανεούμενα φαινόμενα της ζωής, τραγουδά το καινούργιο, και για το λόγο αυτό τραγουδά τον ίδιο του τον εαυτό. Μόνο αυτός που βλέπει πραγματικά, τραγουδά πραγματικά. Κι ο,τιδήποτε ακούγεται στο τραγούδι του οδοιπόρου, ο βόμβος των μελισσών έως κάτω στο ζουζούνισμα του μπούρμπουλα κι ως πάνω στους απαλούς, μεταλλικούς αλαλαγμούς χαράς του κορυδαλλού, δεν είναι ποτέ μια απομίμηση ήχων, αλλά είναι αντίθετα τα ιδωμένα σμάρια των μελισσών, τα ιδωμένα ύψη των κορυδαλλών και ακόμα πιο πέρα: είναι το αόρατο στο ορατό που έγινε ήχος. Αυτό ήταν το τραγούδι του γέρου. Ο ίδιος ήταν αυτό το τραγούδι, γιατί τραγουδούσε ο,τιδήποτε έβλεπε κι ό,τι είχε ως τότε δει.
Με το αόρατο δηλαδή, ο άνθρωπος κατορθώνει να φτάσει στο έσχατο όριο της ικανότητάς του να βλέπει: σ' αυτό του έχει δοθεί να νιώθει το ζωντανό στο άψυχο, το ζωντανό στη δήθεν νεκρή ύλη, μια όραση που νιώθει. Το χέρι τού τεχνίτη καθοδηγείται από ευαίσθητη παρατήρηση όταν δίνει στο υλικό του μια ζώσα μορφή, ώστε η ζωή του να γίνει πραγματικά ορατή στο μάτι. Αυτή είναι η εξομοίωση τού τεχνίτη με το Θεό, και λιγότερο, αλλά ίσως και ακόμα πιο προφανής αυτή του καλλιτέχνη, πιο προφανής επειδή η εκ μέρους του παρατήρηση τής μυστικά στο άψυχο επενεργούσας ζωής είναι περισσότερο εκτενής και - με μια σχεδόν ανεπαίσθητη ένταση - έχει κυριεύσει ολόκληρο το είναι του, ολόκληρη την προσωπικότητά του. Και για το λόγο ακριβώς αυτόν το τραγούδι, η μουσική, μπορεί να πάει ακόμα πιο πέρα, μπορεί και πρέπει να δεχθεί το ήδη ορατό, το ήδη φανερωμένο και μορφοποιημένο για να του αφαιρέσει τα τελευταία κατάλοιπα της νέκρας και να συνθέσει απ' αυτό μια σφύζουσα ζωή, ένα τραγούδι ορατό πέρα από ο,τιδήποτε ακούνε τ' αυτιά. Ω, μάτι του ανθρώπου, ζωή αφ' εαυτής, καρπέ δημιουργίας, ζωή μεστωμένη! Είναι στο μάτι που η δημιουργία απέχει το πιο πολύ από το άψυχο κι ωστόσο ζωηφόρο χώμα, από το οποίο πήρε τη μορφή του είναι το μάτι που βρίσκεται το πιο κοντά με την πράξη τής δημιουργίας, στην οποία οφείλει την ύπαρξή του, που την έκτη μέρα κρίθηκε ως «καλόν» και εφοδιάστηκε το ίδιο με τη δωρεά της δημιουργίας, ώστε να κρίνει και το ίδιο το έργο του ως «καλόν», το μάτι στο οποίο ανατέθηκε η αδέκαστη κρίση πάνω σε κάθε ανθρώπινη γνώση, ανατέθηκε η απόφαση για τις δικές του πράξεις δημιουργίας, είτε αυτές των αριθμών, είτε αυτές της τέχνης, η λυδία λίθος και των δύο· στο μάτι συμπυκνώνεται το ανθρώπινο του ανθρώπου, κι εδώ έγκειται η ανάπαυσή του αφού με την ικανότητα του ματιού να γνωρίζει, έγινε αυτός δημιουργός. Αγιοσύνη του ματιού, κι ωστόσο μόνο μια αγιοσύνη – ηχώ! Επειδή η πράξη δημιουργίας του ανθρώπου λειτουργεί σαν ηχώ, μόνο με την εικόνα αποδίδει τη ζωή που αισθάνεται, και ο άνθρωπος, γνωρίζοντας τον εαυτό του στο μάτι, κρίνοντας με το μάτι τον εαυτό του και τα έργα του ως «καλά» αντιποιείται μιαν αμεσότητα που δεν διαθέτει. Γίνεται στο μάτι ματαιόδοξος και επιστρέφει στη νέκρα, χάνει τη δωρεά τού να νιώθει τη ζωή και οι πράξεις του καταντούν μια απλή ανασκαφή της νεκρής ύλης, γίνεται ένα κακέκτυπο, μια κενή κακότητα. Η κίβδηλη απομίμηση του Θεού, η κενότητα και κακότητά της, αυτός είναι ο κίνδυνος του καλλιτέχνη κι όχι τόσο, καθόλου τόσο πολύ αυτός του τεχνίτη, του οποίου η αίσθηση της ζωής παραμένει περιορισμένη στο έργο των χεριών του και σχεδόν συμβαίνει ο καλλιτέχνης, όσο πιο πολύ γίνεται δημιουργός, τόσο πιο πολύ να πρέπει να επιστρέψει στο περισσότερο σεμνό πεδίο της χειροτεχνίας ώστε να επιτύχει κάποτε το μεγάλο του έργο.
Και τούτο ακριβώς έμαθε κι αυτός, που μ' όλο του το ύψος κι όλο του το τραγούδι διέσχιζε την περιοχή πέρα δώθε κι απολάμβανε τον άνεμο.
Παλιά ναι, παλιά έμπαινε συχνά μέσα σε μια εκκλησία, όταν ακουγόταν από την ανοιχτή της πόρτα ο ήχος του εκκλησιαστικού οργάνου, κι αυτός τραγουδούσε μαζί του δυνατά όταν του άρεσε το τροπάριο. Αλλιώς σιωπούσε. Παρατηρούσε και τις εικόνες πάνω από την Αγία Τράπεζα και αν του άρεσε κάποια ήταν ικανός να κάθεται να την κοιτάζει ώρα πολλή· τις κακότεχνες ούτε που τις πρόσεχε. Κι αν ήταν να πάει σε συναυλίες ή σε μουσεία ή στο θέατρο δεν θα είχε φερθεί διαφορετικά. Όπως ακριβώς ήξερε για κάθε γραφίδα αν επρόκειτο για σωστή δουλειά ή ήταν ένα απλώς προορισμένο για το εμπόριο προϊόν εργοστασίου, έτσι ήξερε και τώρα με την πρώτη ματιά να ξεχωρίζει το καλό και το γνήσιο και ν' απορρίπτει τ' άχρηστα κακέκτυπα. Ο χωρικός, μολονότι είναι κάποτε ικανός να φτιάξει ένα έργο τέχνης, δεν έχει αυτή την ευχέρεια του να ξεχωρίζει, και μάλιστα δείχνει μια κάποια προτίμηση για το γλυκανάλατο και το κιτς, και ο αστός έμπορος έχει ανάγκη τον ειδικό, ο οποίος κατά κανόνα, με μεγαλύτερη ή μικρότερη αποτυχία, του μαθαίνει να βλέπει το καλλιτέχνημα, ενώ αυτός που κατέχει με το μυαλό και τα χέρια του το φυσικό αισθητήριο για τη χειροτεχνία, είναι σχεδόν ο μόνος που έχει άμεση πρόσβαση στη ζωντάνια του καλλιτεχνήματος και μπορεί χωρίς πολλή σκέψη να το απολαμβάνει. Έτσι έγινε κάποτε και μ' αυτόν, όμως αυτά πέρασαν τώρα του είχαν γίνει αδιάφορα και του γίνονταν όλο και πιο αδιάφορα. Κανένα εκκλησιαστικό όργανο δεν κατάφερνε πια να τον δελεάσει στην εκκλησία, τίποτα απ' αυτά δεν τον προσήλκυε στο να ακούσει ή να προσέξει, και μάλιστα απέφευγε να βλέπει ή να ακούει, επειδή είχε αντιληφθεί πως ο ρόλος της τέχνης είναι να αποτελεί απλώς την ηχώ και την ενδιάμεση αυτή λειτουργία δεν τη δεχόταν αυτός δεν είχε ανάγκη κάποιου διαμεσολαβητή. Απορρίπτοντας όλα αυτά από τη ζωή του, φτώχαινε, για να γίνεται πιο πλούσιος. Και πλησιάζοντας καθημερινά την αμεσότητα της ζωής, πλησίαζε και τη γνώση για το θάνατο, ο οποίος γίνεται περισσότερο αισθητός μόνο στο πιο άμεσο. Για το λόγο αυτό τραγουδούσε, τραγουδούσε στη μοναξιά μόνο για τον εαυτό του, ποτέ μπροστά σε άλλους, ποτέ για χάρη των άλλων: κάθε τρίτος θα άκουγε το τραγούδι της ζωής, μόνο το έμμεσο δηλαδή και όχι την έσχατη πραγματικότητα, τη στιγμή που αυτός, βαθειά μέσα του, άκουγε το σιγοντάρισμα του θανάτου, ένα μυστικό που δεν του επιτρεπόταν να απεμπολήσει. Αν είχε την ικανότητα να κάνει το τραγούδι του νότες, ίσως θα το είχε κάνει στα παλιότερα, νεανικά του χρόνια, τώρα ασφαλώς όχι πλέον. Αυτός είχε ζήσει στη χειροτεχνία και πάντοτε - για τον ίδιο σχεδόν απαρατήρητο - στο κατώφλι των καλών τεχνών. Τώρα τα είχε ξεπεράσει και τα δυο - κι αυτό το παραπέρα το ένιωθε. Και μαζί τους είχε ξεπεράσει την έπαρση του τεχνίτη και την κενοδοξία του καλλιτέχνη. Κάποτε ήταν υπερήφανος για τις πένες του, για τους ακριβέστατους διαβήτες του, τα γωνιόμετρα, τους χάρακες με τις πολλές κλίμακες μέτρησης. Το καινούργιο του Είναι όμως, η καινούργια του γνώση ήταν πιο πέρα απ' αυτά, ήταν μονάχα φυσικότητα. Ήταν επισκέπτης καθηγητής που μάθαινε στους άλλους τη μελισσοκομία, την κατασκευή και την συντήρηση των κυψελών, τη χρήση τεχνητών και φυσικών κηρήθρων, τη μεταφορά των σμηνών, την τοποθέτηση βασιλισσών, τη συγκέντρωση ενός χαμένου σμήνους, την επίδραση των φυτευμάτων των κήπων και των χωραφιών πάνω στα διαφορετικά είδη και στην ποιότητα του μελιού, και μάλιστα λόγω του ότι τα κατάλληλα φυτεύματα αν δεν εμποδίζουν, τουλάχιστον όμως περιορίζουν την εξαφάνιση των σμηνών. Για να τα διδάξει αυτά πήγαινε από κτήμα σε κτήμα, έτρωγε μαζί με τους χωρικούς, καθόταν τα βράδια στην αυλή μαζί τους κάτω απ' τη φλαμουριά και τους έλεγε ιστορίες για περιπέτειες με μέλισσες. Τους έλεγε για διαιρέσεις και μάχες ανάμεσα σε σμήνη, τους διηγόταν για την υπεράσπιση της μικρής οπής εισόδου στην κυψέλη, για τη γαμήλια πτήση της βασίλισσας και την εκτέλεση των κηφήνων, τους έλεγε για τη μυστική γλώσσα των μελισσών, με την οποία μεταδίδεται στο σμήνος η εντολή για την αναζήτηση των ευνοϊκών τοποθεσιών με τροφή, ώστε να τις φτάσουν πετώντας με ακρίβεια στη σωστή κατεύθυνση και από τον συντομότερο δρόμο, και τους έλεγε για την αυτοθυσία και την μέχρι θανάτου αυταπάρνηση των μελισσών.
Τα παιδιά τον αποκαλούσαν παππού, ο παππούς με τις μέλισσες. Κι αυτός τους έδειχνε μια μέλισσα να περπατά πάνω στο χέρι του, χωρίς να τον τσιμπά. Αυτή ήταν η δουλειά που έκανε, έτσι ήταν η κάθε του μέρα, αυτός ήταν ο ίδιος, χωρίς να θέλει να είναι άλλο. Αλλά για τα παιδιά, που του ήταν αφοσιωμένα και έσπευδαν να τον προϋπαντήσουν όταν εμφανιζόταν στο χωριό φορτωμένος στην πλάτη τον γυλιό του με τα εργαλεία της δουλειάς του και τα συμπράγκαλά του, για τα παιδιά ήταν κάτι παραπάνω, κάτι περισσότερο από ένας απλός μάγος των μελισσών. Όσο κι αν ξαφνιάζονταν για το ότι οι μέλισσες δεν του έκαναν κακό, ήξεραν παρ' όλα αυτά ταυτόχρονα πως δεν υπήρχε πια απολύτως τίποτα που να μπορούσε να τον βλάψει. Ήταν άτρωτος απέναντι στις μέλισσες κι απέναντι στον κόσμο και ίσως ήταν κιόλας άτρωτος απέναντι στο θάνατο. Αυτό το διαισθάνονταν, το ήξεραν. Μάλιστα άρχισαν να το αντιλαμβάνονται ακόμα και οι μεγάλοι, έστω και πιο αργά απ' ό,τι τα παιδιά και μάλλον έχοντάς το κολλήσει από τα παιδιά. Εάν ο γέρος, που δεν ήθελε να έρθει σε σύγκρουση με το γιατρό και τον κτηνίατρο, δεν το είχε από σύνεση αρνηθεί, θα τον φώναζαν στο χωριό για κάθε ζώο και για κάθε άνθρωπο που θ' αρρώσταινε και ίσως να θεράπευε και τα μεν και τους δε. Επειδή η δύναμη της αρρώστειας, προερχόμενη από το βασίλειο του θανάτου θραύεται από τον οποιονδήποτε που με τη δύναμη του τραγουδιού του απέκτησε εξοικείωση με το θάνατο κι έγινε ένας καλός γείτονας του θανάτου, ώστε ο ίσκιος του, ο ίσκιος της κυριαρχίας του επί του θανάτου να φτάνει από εκεί ως εδώ πέρα, ως τη γη των ανθρώπων, των παιδιών και των ζώων. Τον έβλεπαν σαν κάποιον που έρχεται από την άλλη όχθη, τον έβλεπαν σαν ένα τμήμα του δάσους, των ποταμών, των λόφων, σαν ένα κομμάτι της φύσης, σαν ένα κομμάτι του θανάτου, ο ίδιος κιόλας μια ιαματική φύση, ο ίδιος κιόλας ένας ιαματικός θάνατος. Σε λίγο δεν τον ρώταγε κανείς πια από πού ερχόταν δίσταζαν να ρωτήσουν, δίσταζαν εξαιτίας της μεγάλης απόστασης που τον περιέβαλε. Τους απέφευγε κι αυτός. Τους μίλαγε για το χτεσινό, το προχθεσινό του κατάλυμα, τους έλεγε για το γειτονικό χωριό, πώς ήρθε από εκεί.
Παρ' όλα αυτά δεν μπορούσε να αποκρύψει την απόστασή του. Του επιβαλλόταν εξαιτίας και της δυσθυμίας που τον καταλάμβανε όταν σκεφτόταν την επιστροφή του στο σπίτι. Τα χρονικά διαστήματα της παραμονής του μακριά από το σπίτι γίνονταν ολοένα και πιο μακρά κι όλο βραχύτερα τα διαλείμματα ξεκούρασης που περνούσε στην αστική κατοικία, την οποία είχε ξεμάθει. Ίσως να φοβόταν και να ανησυχήσει τη Μελίττα την αγαπούσε σαν παιδί του, όμως δεν ήταν σάρκα και αίμα του και αυτή τώρα ήταν μια σχεδόν ώριμη νέα γυναίκα. Όμως πολύ περισσότερο φοβόταν πως ο αλλόκοτος χαρακτήρας του θα μπορούσε να στρέψει τη ζωή μιας τόσο νεαράς κι ακόμη ανασφαλούς ύπαρξης επίσης στο παράδοξο, ένας κίνδυνος τον οποίον έπρεπε ν' αποτρέψει. Όταν ετοιμαζόταν, μετά από σύντομη παραμονή του να ξαναφύγει, κι αυτή τον παρακαλούσε να μην βιάζεται έτσι πάντοτε, αυτός γελούσε:
«Το γέρικο βόδι και το νεαρό μοσχαράκι δεν κάνουν χωριό μαζί», και εν ριπή οφθαλμού της έδινε δυο δυνατά φιλιά στο μάγουλο και έβγαινε από την πόρτα. Αργότερα δεν επέτρεπε καν να φθάσουν σ' έναν τέτοιον αποχαιρετισμό, αλλά απλώς εξαφανιζόταν στέλνοντας με το ταχυδρομείο τον χαιρετισμό του. Όμως όταν βρισκόταν μετά από λίγο έξω από την πόλη, τότε ανέπνεε με ανακούφιση. Το σπίτι του δεν ήταν πια εκεί, δεν είχε κανένα σπίτι, καμιά στέγη πια: δεν υπήρχε άλλη λύση κι όταν έκανε άσχημο καιρό, έπρεπε τότε να διανυκτερεύσει σ' αυτό ή σ' εκείνο το χωριό, σε τούτον ή στον άλλον χωρικό. Ωστόσο, όταν αυτό αποδεικνυόταν έστω και ελάχιστα εφικτό, τότε κοιμόταν στο ύπαιθρο, ξαπλωμένος πάνω στη διαπλοκή της ζωής με το θάνατο, που εισχωρούσε μέσα στον ύπνο του. Κι όταν άφηνε μέσα στο σκοτάδι της νύχτας ή στα χαράματα ελεύθερο το θαυμασμό της ψυχής του να εκτείνεται ως το στερέωμα του ουρανού ή να πιάνει τα μηνύματα της ήρεμης γης, τότε γινόταν ο ίδιος ουράνια και ήρεμη αίσθηση του παντός, ο ίδιος γινόταν το παν που πληροί τον κόσμο και πληρούται απ' αυτόν: τα πετρώματα κάτω από τα πόδια του και τα οστά στο σώμα του γίνονταν ένα με το ψυχρό φέγγος των άστρων. Συνδέονταν μαζί του, συνδέονταν με την ετοιμότητα για ζωή της άψυχης ύλης, ενόσω η πολυμορφία των όντων τριγύρω και μαζι της και αυτή του εαυτού του, της δικής του ζωντανής σάρκας, της δικής του ζωντανής καρδιάς μαζί με τους παλμούς της, φανέρωνε την ετοιμότητά τους να επιστρέψουν στο άψυχο, κι αυτή η ατέλειωτα έντονη ανταλλαγή ανάμεσα στους πόλους του ζωντανού και του άψυχου αποδεικνυόταν ως το Άμεσο κατ εξοχήν, ως το βαθύτερο φαινόμενο παλίρροιας και αμπώτιδος του παντός, ως η αμεσολάβητη ιερότητα της διάρκειας που πηγάζει από την ατέλειωτη εναλλαγή θανάτου και ζωής, ως η ιερότητα της αμεσολάβητης απόστασης που δέχεται εντός της τους ανθρώπους, όταν αυτοί τής υποτάσσονται ανεπιφύλακτα. Αυτός όμως της είχε υποταχθεί και το ξύπνημά του ήταν γνώση της ιερής απόστασης, μέσα στην οποία βρισκόταν. Ήταν κάποτε τεχνίτης, και τώρα ήταν ένας επισκέπτης καθηγητής. Όμως όταν περιδιάβαινε τραγουδώντας την περιοχή, ένας πανύψηλος γίγαντας με λευκή γενειάδα και λευκά μαλλιά, τότε η απόσταση τον τύλιγε σαν ιερό χιτώνιο κι αυτός παρέμενε άτρωτος στις μέλισσες, άτρωτος στη ζωή και άτρωτος στο θάνατο.
