Πίσω από τα μυστικά που ξεσκεπάζονται φανταζόμαστε ότι υπάρχουν μυστικά ακόμα πιο βαθιά κρυμμένα, υποπτευόμαστε ότι κάθε «αποκάλυψη» που κάνουν τα Μέσα κρύβει αλήθειες βαθύτερα θαμμένες και πιο τρομακτικές. Ένας από τους σπουδαίους σκοπούς του Διαφωτισμού ήταν να περιορίσει, ή και να εξαλείψει, ό,τι κρυμμένο ή απόκρυφο υπήρχε στη γνώση για τα πράγματα και τους ανθρώπους. Σκοπός του ήταν να μη μένει πια τίποτα κρυφό, να ξεσκεπάζονται τα πάντα, θέτοντας ως δεδομένο ότι τα πάντα είναι αποκαλύψιμα. Για τους προπαγανδιστές του ορθολογισμού, τους στρατευμένους ή πολιτικοποιημένους καρτεσιανούς του 18ου αιώνα, το ζήτημα ήταν όχι μόνο να ξεμπερδεύουν με τα μυστικά, αλλά και να καταργήσουν το μυστήριο. Το ουτοπικό τους πρόγραμμα να γίνει κάθε πράγμα ορατό πραγματοποιήθηκε ιστορικά μεταστρεφόμενο στο αντίθετό του: αντί να εξαφανιστεί, το μυστήριο απλώς υποχώρησε, ενώ ταυτόχρονα το αόρατο συνέχιζε να αποτελεί τον ίσκιο του ορατού, διπλασιάζοντας κατά κάποιον τρόπο το πεδίο του ορατού. Παράλληλα, το αόρατο το κατοικούσαν πλάσματα απειλητικά, κακοπροαίρετα όντα που δρούσαν δήθεν από κοινού για λόγους ανομολόγητους. Κοντολογίς, το καινούριο αόρατο, που γέννησε η απόπειρα του ορθολογισμού να καταργήσει το αόρατο, δεν ανήκε πια στην τάξη του υπεραισθητού. Το φαντασιακό της «μυστικής εταιρείας», το γεμάτο από ομάδες «συνενόχων», «κομπάρσων» ή «έμπιστων», τους οποίους συνδέουν συμφωνίες και σχέδια ή προγράμματα δράσης είναι ενδεικτικό για κάτι τέτοιο. Από εδώ και πέρα το αόρατο δεν ήταν πια απολύτως απρόσιτο: όσο καλά φυλαγμένα κι αν ήταν τα μυστικά της «μυστικής εταιρείας», μπορούσε πάντα να τα διαβλέψει κανείς και να τα φέρει στην επιφάνεια. Το υπερβατικό ενυπήρχε πια στο υπαρκτό, το «επέκεινα» το εντόπιζες πια στο «ένθεν» του αντιλήψιμου, στα κατώγια, στις πίσω αυλές ή στα κατακάθια της κοινωνίας που εκκοσμικευόταν και εξορθολογιζόταν. Η αόρατη πραγματικότητα, όμως, δεν βρισκόταν μονάχα στον πυθμένα του κοινωνικού συστήματος, αλλά προβαλλόταν και στις ανώτερες σφαίρες της πολιτικής, οικονομικής και στρατιωτικής εξουσίας. Αυτή η φανταστική προβολή, που εμπλέκεται σε όλους τους συνωμοσιολογικούς τρόπους θέασης των πραγμάτων κατά τους δύο τελευταίους αιώνες, στηρίζεται σε δύο αξιώματα: 1) η αληθινή εξουσία είναι κρυφή και 2) η αληθινή εξουσία έχει τη δύναμη να κρύβει την αλήθεια ή να σκεπάζει την πραγματικότητα. Εν ολίγοις, αυτό που κάθε εξουσία μάς επιτρέπει να δούμε ή να διαβλέψουμε αποκρύπτει το πραγματικό και αληθινό της πρόσωπο, εξαπατώντας έτσι τους πολίτες, λες και είναι στη φύση της εξουσίας να ψεύδεται και να εξαπατά. Οι ανησυχητικές κρυφές δραστηριότητες μοιάζουν τότε να κατανέμονται εξίσου επάνω (πρόκειται για την κρυμμένη όψη της εξουσίας, τα κρυφά ανώτερα κέντρα όπου δρουν οι «αόρατοι Κυβερνήτες») και κάτω (οι «μυστικές εταιρείες» που τις λένε ανατρεπτικές και οι πραγματικοί Αρχηγοί τους). Έτσι είναι εφικτό να κατασκευαστεί διανοητικά μια μεγάλη σκευωρία, την οποία και καλύπτει άκρα μυστικότητα: οι «αόρατοι Κυβερνήτες» και οι «άγνωστοι Ανώτεροι» συμμαχούν για να κυριαρχήσουν στον κόσμο.
Αν η φαντασία είναι, πρώτα απ’ όλα, η ικανότητα να ερμηνεύει κανείς τα σημεία και τις αθέατες αντιστοιχίες τους, η ικανότητα να αποκρυπτογραφεί τα ιερογλυφικά του κόσμου, μια γιγάντια διεργασία της φαντασίας άρχισε στα χρόνια μετά τη Γαλλική Επανάσταση - τη μεγάλη ανατροπή μέσα από κρυμμένες αιτίες και κακόβουλες προθέσεις, λες και η αλληλουχία των γεγονότων που την παρήγαγαν να ήταν απλώς η πραγμάτωση ενός προγράμματος δράσης το οποίο είχε επιμελώς προετοιμαστεί και κρατηθεί μυστικό. Η ιδέα της σκευωρίας εισχωρούσε στο πεδίο των έγκυρων ιδεολογιών, ενώ το απόκρυφο εισορμούσε ξανά μέσα από τις «αποκρυφιστικές επιστήμες», οι οποίες ήδη στις αρχές του 19ου αιώνα είχαν βαφτιστεί «αποκρυφισμός».
Αν αληθεύει, σύμφωνα με τη λογική υπόθεση του Claude Lefort, ότι τη νεότερη δημοκρατία χαρακτηρίζει μια θεμελιώδης καινοτομία, η αποϊεροποίηση της εξουσίας, η οποία εμφυσά αβεβαιότητα και απροσδιοριστία εκεί όπου θριάμβευε κάποτε η απολυτότητα του θεμελίου,(7) το άτομο στη δημοκρατική κοινωνία φαντάζεται το μέλλον και χάνει την εμπιστοσύνη και την ασφάλεια που του παρείχε η «θρησκεία της προόδου»,μην μπορώντας πια να ξεφύγει από την ανησυχία την οποία επιβάλλει το όραμα ενός απρόβλεπτου μέλλοντος.(8) Καθώς ανοίγονται δυνατότητες, το αίσθημα της πολυπλοκότητας και η αντίληψη της αδυναμίας προβλεπτικότητας οξύνονται, βαθαίνοντας την ανησυχία. Καθόσον οι νεότερες δημοκρατικές κοινωνίες είναι κοινωνίες πλουραλιστικές, όπου διασαλεύονται τα κριτήρια της βεβαιότητας, οι ατομικές και συλλογικές επιλογές γίνονται αποφασιστικής σημασίας τόσο στο επίπεδο της πολιτικής όσο και στο επίπεδο της ηθικής δράσης. Στην εποχή της αβεβαιότητας οι πολίτες είναι καταδικασμένοι να είναι ελεύθεροι. Τις επιλογές τους δεν τις υπαγορεύουν πια εξ ουρανού επιταγές. Η νεότερη πλουραλιστική δημοκρατία, θέτοντας ως κανόνα την αόριστη αναρώτηση για τον εαυτό της, το νόημα και την αξία της, απελευθέρωσε τις διαβρωτικές δυνάμεις της αμφιβολίας. Ασφαλώς, οι Νεότεροι επινόησαν στρατηγήματα για να ελέγχουν την αμφιβολία. Η αμφιβολία, όμως, έδειξε επαρκώ ς ότι μπορούσε να ξεφεύγει από το φίμωτρο της «μεθοδικής αμφιβολίας». Εντούτοις, η υπερβολική αμφιβολία, που επεκτείνεται σε κάθε τομέα, είναι ό,τι αφαιρεί από το ορθολογικά σκεπτόμενο (raisonneur)(9) άτομο κάθε λόγο ύπαρξης επιτρέποντας στον μηδενισμό να αναδυθεί.(10)
Από τη στιγμή που δεν υπάρχουν απόλυτα θεμέλια για να δώσουν νόημα στη δράση, ο πειρασμός να αφεθούμε στη λογική της υποψίας είναι μεγάλος. Από την αβεβαιότητα την οποία δεν θέλουμε να παραδεχτούμε γεννιέται η υποψία, που πρέπει να τη νοήσουμε ως ερώτημα ή αναρώτηση για τις αιτίες των ανθρώπινων συμφορών: Ποιος κρύβεται από πίσω; Ποιοι είναι οι υπεύθυνοι; Η υποψία, όμως, έχει την τάση να είναι αόριστη, απεριόριστη και ακαθόριστη. Χωρίς τέρμα και χωρίς σύνορα. Λόγω του αγχογόνου χαρακτήρα της ωθεί τους φιλύποπτους στην αναζήτηση σφαιρικών και οριστικών απαντήσεων που δίνουν τέλος στην κάθε αμφιβολία. Μια πιθανή, και για πολλούς ικανοποιητική, απάντηση είναι το ότι οι συμφορές της ανθρωπότητας οφείλονται σε συνωμοσίες ή σε μια μεγάλη συνωμοσία. Όλα εξηγούνται επιτέλους και τα πνεύματα ηρεμούν μπροστά στη βεβαιότητα που προσφέρει η προφάνεια της συνωμοσίας. Τα πνεύματα, όμως, μπορεί και να εξάπτονται: η πίστη σε συνωμοσίες σημαίνει ταυτόχρονα πίστη στη δυνατότητα να σταματήσουν, όταν επιτέλους κάποιος τις φανερώσει, όταν κάποιος ξεσκεπάσει το κρυφό σχέδιο των συνωμοτών και αποκαλύψει τα πρόσωπά τους. Έτσι τελικά αμυνόμαστε έναντι της απειλής ή και εξαλείφουμε τις πηγές της. Η καταφυγή στην ιδέα της συνωμοσίας επιτρέπει, επομένως, σε όσους τη διακηρύσσουν ως δόγμα, να γνωρίζουν «την αιτία των συμφορών τους», ενώ ταυτόχρονα τους εγγυάται ότι μπορούν αντιδράσουν, να αντιταχθούν μάλιστα στη διαβολική αιτία - αν, βέβαια, προσδιορίσουν και κατονομάσουν δημοσίως τους υπεύθυνους ή τους ενόχους. Στην ιδεολογία της συνωμοσίας θα αναγνωρίσουμε μια λειτουργία γνωστική (παρέχει «γνώση» όσον αφορά τους υπεύθυνους για το Κακό) και μια λειτουργία πρακτική ή πραγματιστική (μας δίνει τα μέσα να εξαλείψουμε με τρόπο μαγικό τις συμφορές του κόσμου). Εκτός αυτού, το δόγμα της συνωμοσίας εξαλείφει τη μη προβλεψιμότητα της Ιστορίας: δίνει εύκολα την αίσθηση ότι μπορούμε να ελέγχουμε το παρόν, να προβλέπουμε το μέλλον και να ξεσκεπάζουμε τις παγίδες του μέλλοντος με βάση μια δήθεν γνώση των βαθύτερων αιτίων στην πορεία του κόσμου. Ύψιστη ψευδαίσθηση, ασφαλώς, αλλά πραγματική αίσθηση ότι υπάρχει η δυνατότητα για διανοητικό έλεγχο της ακολουθίας των γεγονότων. Η ιδέα της συνωμοσίας αποτελεί ισχυρό μέσο για να προκόψει ξανά βεβαιότητα σε μια εποχή από την οποία η βεβαιότητα λείπει σε όλα τα επίπεδα - της σκέψης, της δράσης και της δημιουργίας.
Αν η φαντασία είναι, πρώτα απ’ όλα, η ικανότητα να ερμηνεύει κανείς τα σημεία και τις αθέατες αντιστοιχίες τους, η ικανότητα να αποκρυπτογραφεί τα ιερογλυφικά του κόσμου, μια γιγάντια διεργασία της φαντασίας άρχισε στα χρόνια μετά τη Γαλλική Επανάσταση - τη μεγάλη ανατροπή μέσα από κρυμμένες αιτίες και κακόβουλες προθέσεις, λες και η αλληλουχία των γεγονότων που την παρήγαγαν να ήταν απλώς η πραγμάτωση ενός προγράμματος δράσης το οποίο είχε επιμελώς προετοιμαστεί και κρατηθεί μυστικό. Η ιδέα της σκευωρίας εισχωρούσε στο πεδίο των έγκυρων ιδεολογιών, ενώ το απόκρυφο εισορμούσε ξανά μέσα από τις «αποκρυφιστικές επιστήμες», οι οποίες ήδη στις αρχές του 19ου αιώνα είχαν βαφτιστεί «αποκρυφισμός».
Αν αληθεύει, σύμφωνα με τη λογική υπόθεση του Claude Lefort, ότι τη νεότερη δημοκρατία χαρακτηρίζει μια θεμελιώδης καινοτομία, η αποϊεροποίηση της εξουσίας, η οποία εμφυσά αβεβαιότητα και απροσδιοριστία εκεί όπου θριάμβευε κάποτε η απολυτότητα του θεμελίου,(7) το άτομο στη δημοκρατική κοινωνία φαντάζεται το μέλλον και χάνει την εμπιστοσύνη και την ασφάλεια που του παρείχε η «θρησκεία της προόδου»,μην μπορώντας πια να ξεφύγει από την ανησυχία την οποία επιβάλλει το όραμα ενός απρόβλεπτου μέλλοντος.(8) Καθώς ανοίγονται δυνατότητες, το αίσθημα της πολυπλοκότητας και η αντίληψη της αδυναμίας προβλεπτικότητας οξύνονται, βαθαίνοντας την ανησυχία. Καθόσον οι νεότερες δημοκρατικές κοινωνίες είναι κοινωνίες πλουραλιστικές, όπου διασαλεύονται τα κριτήρια της βεβαιότητας, οι ατομικές και συλλογικές επιλογές γίνονται αποφασιστικής σημασίας τόσο στο επίπεδο της πολιτικής όσο και στο επίπεδο της ηθικής δράσης. Στην εποχή της αβεβαιότητας οι πολίτες είναι καταδικασμένοι να είναι ελεύθεροι. Τις επιλογές τους δεν τις υπαγορεύουν πια εξ ουρανού επιταγές. Η νεότερη πλουραλιστική δημοκρατία, θέτοντας ως κανόνα την αόριστη αναρώτηση για τον εαυτό της, το νόημα και την αξία της, απελευθέρωσε τις διαβρωτικές δυνάμεις της αμφιβολίας. Ασφαλώς, οι Νεότεροι επινόησαν στρατηγήματα για να ελέγχουν την αμφιβολία. Η αμφιβολία, όμως, έδειξε επαρκώ ς ότι μπορούσε να ξεφεύγει από το φίμωτρο της «μεθοδικής αμφιβολίας». Εντούτοις, η υπερβολική αμφιβολία, που επεκτείνεται σε κάθε τομέα, είναι ό,τι αφαιρεί από το ορθολογικά σκεπτόμενο (raisonneur)(9) άτομο κάθε λόγο ύπαρξης επιτρέποντας στον μηδενισμό να αναδυθεί.(10)
Από τη στιγμή που δεν υπάρχουν απόλυτα θεμέλια για να δώσουν νόημα στη δράση, ο πειρασμός να αφεθούμε στη λογική της υποψίας είναι μεγάλος. Από την αβεβαιότητα την οποία δεν θέλουμε να παραδεχτούμε γεννιέται η υποψία, που πρέπει να τη νοήσουμε ως ερώτημα ή αναρώτηση για τις αιτίες των ανθρώπινων συμφορών: Ποιος κρύβεται από πίσω; Ποιοι είναι οι υπεύθυνοι; Η υποψία, όμως, έχει την τάση να είναι αόριστη, απεριόριστη και ακαθόριστη. Χωρίς τέρμα και χωρίς σύνορα. Λόγω του αγχογόνου χαρακτήρα της ωθεί τους φιλύποπτους στην αναζήτηση σφαιρικών και οριστικών απαντήσεων που δίνουν τέλος στην κάθε αμφιβολία. Μια πιθανή, και για πολλούς ικανοποιητική, απάντηση είναι το ότι οι συμφορές της ανθρωπότητας οφείλονται σε συνωμοσίες ή σε μια μεγάλη συνωμοσία. Όλα εξηγούνται επιτέλους και τα πνεύματα ηρεμούν μπροστά στη βεβαιότητα που προσφέρει η προφάνεια της συνωμοσίας. Τα πνεύματα, όμως, μπορεί και να εξάπτονται: η πίστη σε συνωμοσίες σημαίνει ταυτόχρονα πίστη στη δυνατότητα να σταματήσουν, όταν επιτέλους κάποιος τις φανερώσει, όταν κάποιος ξεσκεπάσει το κρυφό σχέδιο των συνωμοτών και αποκαλύψει τα πρόσωπά τους. Έτσι τελικά αμυνόμαστε έναντι της απειλής ή και εξαλείφουμε τις πηγές της. Η καταφυγή στην ιδέα της συνωμοσίας επιτρέπει, επομένως, σε όσους τη διακηρύσσουν ως δόγμα, να γνωρίζουν «την αιτία των συμφορών τους», ενώ ταυτόχρονα τους εγγυάται ότι μπορούν αντιδράσουν, να αντιταχθούν μάλιστα στη διαβολική αιτία - αν, βέβαια, προσδιορίσουν και κατονομάσουν δημοσίως τους υπεύθυνους ή τους ενόχους. Στην ιδεολογία της συνωμοσίας θα αναγνωρίσουμε μια λειτουργία γνωστική (παρέχει «γνώση» όσον αφορά τους υπεύθυνους για το Κακό) και μια λειτουργία πρακτική ή πραγματιστική (μας δίνει τα μέσα να εξαλείψουμε με τρόπο μαγικό τις συμφορές του κόσμου). Εκτός αυτού, το δόγμα της συνωμοσίας εξαλείφει τη μη προβλεψιμότητα της Ιστορίας: δίνει εύκολα την αίσθηση ότι μπορούμε να ελέγχουμε το παρόν, να προβλέπουμε το μέλλον και να ξεσκεπάζουμε τις παγίδες του μέλλοντος με βάση μια δήθεν γνώση των βαθύτερων αιτίων στην πορεία του κόσμου. Ύψιστη ψευδαίσθηση, ασφαλώς, αλλά πραγματική αίσθηση ότι υπάρχει η δυνατότητα για διανοητικό έλεγχο της ακολουθίας των γεγονότων. Η ιδέα της συνωμοσίας αποτελεί ισχυρό μέσο για να προκόψει ξανά βεβαιότητα σε μια εποχή από την οποία η βεβαιότητα λείπει σε όλα τα επίπεδα - της σκέψης, της δράσης και της δημιουργίας.
Από τη σκοπιά των κυβερνώντων, οι συνωμοσίες είναι καταρχάς εγχειρήματα ανατροπής της καθεστηκυίας τάξης: η κατεξοχήν ανατρεπτική συνωμοσία στους νεότερους χρόνους είναι η επαναστατική συνωμοσία για την κατάκτηση της εξουσίας. Πρόκειται για συνωμοσία της οποίας οι πρωταγωνιστές αποτελούν μέλη μιας δραστήριας μειονότητας. Από τη σκοπιά, όμως, των μειονοτήτων που συνωμοτούν, οι συνωμοσίες είναι συνωμοσίες καταστολής που οργανώνει η υπάρχουσα εξουσία, γιατί η εξουσία μοιραία οργανώνει ενάντια στην απειλή αντι-συνωμοσίες στο όνομα της «εθνικής ασφάλειας». Τα παιχνίδια της συνωμοσίας είναι παιχνίδια ανατροπής και αντι-ανατροπής («καταστολής») με στόχο την εξουσία - παιχνίδια που ανοίγουν τον ολέθριο ακένωτο ασκό της ανταγωνιστικής πάλης. Ο πολιτικός κόσμος εντός του οποίου βρίσκονται ερριμένοι οι πολίτες των νεότερων πλουραλιστικών κοινωνιών μπορεί, επομένως, να χαρακτηριστεί συνοπτικά «μακιαβελικός» εφόσον διέπεται από συγκρουόμενες δυνάμεις και από αντίρροπα συμφέροντα με κεντρικό διακύβευμα την εξουσία. Η πίστη στο κοινό καλό δεν αποτελεί πια θεμέλιο της πολιτικής δράσης, είναι παρούσα μόνο στα ρητορικά τεχνάσματα των νεότερων δημαγωγών, που νοιάζονται μονάχα για την κατάκτηση ή τη διατήρηση της εξουσίας με κάθε μέσο. Τίποτα δεν συνδέει πια τα μέλη της πολιτικής κοινωνίας πέρα από τις ανταγωνιστικές και συγκρουσιακές διαδράσεις μέσα σε έναν χώρο αξιολογικώς επίπεδο: οι μιμητικές ενέργειες εγωιστικών φορέων, οι οποίοι παρακινούνται από τα αλληλοαποκλειόμενα συμφέροντά τους, έρχονται να αντικαταστήσουν την ενοποιητική αναφορά σε μια δέσμη κοινών αξιών. Τα καλέσματα για υπέρβαση, για ό,τι δηλαδή υπερβαίνει τους συσχετισμούς δυνάμεων, ηχούν ως κενά λόγια. Τα υψηλά ιδανικά και οι ωραίες φράσεις είναι απλώς εργαλεία στον αγώνα για την εξουσία και μέσα για εξαπάτηση. Αυτός ακριβώς είναι ο κόσμος που περιγράφουν τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών, εν μέρει προϊόν λογοκλοπής ενός διαλόγου στην κόλαση μεταξύ Μακιαβέλι και Μοντεσκιέ(11), διαλόγου ο οποίος μας βάζει σε σκέψεις και όπου μόνον οι λόγοι που αποδίδονται στον Μακιαβέλι εκφράζονται διά στόματος του «Σοφού της Σιών»: ο «Σοφός» απευθύνεται στους ομοίους του και παρουσιάζει συνοπτικά την άποψή τους για τον κόσμο και το κατακτητικό τους πρόγραμμα.(12) Το πρόγραμμα αυτό υπερβαίνει τα όρια του κλασικού μακιαβελισμού: δεν σταματάει στην κατάληψη της κρατικής εξουσίας, αλλά αποβλέπει στη διακυβέρνηση του κόσμου. Η υπερβολική έκταση του κατακτητικού σχεδίου αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό αυτού του πλαστογραφήματος όπου συντήκονται ο νεότερος μύθος της παγκόσμιας συνωμοσίας και η «ρεαλιστική» ή «απομαγευμένη» θεώρηση της πολιτικής που κληροδότησε ο Μακιαβέλι στους Νεότερους. Τον χώρο της πολιτικής καταλαμβάνουν πια εξ ολοκλήρου οι ποικίλες εκδοχές άσκησης της βίας και οι τακτικές της πανουργίας. Τα ηθικά θεμέλια της πολιτικής δράσης υποσκάπτονται, η υπερβατική φύση του Νόμου εκλείπει. Κάθε εξουσία γίνεται επίφοβη μα και άδικη. Ο κόσμος γεμίζει κακοποιές δυνάμεις για τις οποίες κανείς δεν πιστεύει ότι μπορούν να ελεγχθούν από τους θεματοφύλακες του Καλού.
Πρόκειται για κόσμο που φοβίζει. Το αόρατο που τρομοκρατεί επιστρέφει με τις καταστροφές και τις σφαγές της Γαλλικής Επανάστασης και των Ναπολεόντειων Πολέμων, που μοιάζουν να στερούνται νοήματος και τις οποίες ακολουθούν άλλες επαναστάσεις και άλλοι πόλεμοι. Το βιβλίο του αβά Barruel προσφέρει εκ των υστέρων την πιο εύκολα αφομοιώσιμη εξήγηση: επρόκειτο για συνωμοσία Ιακωβίνων, μασόνων και ιλλουμινιστών. Είναι οι πρώτες εμπειρίες του νεότερου κόσμου για το τι γίνεται υπό τη σκέπη των μεγάλων και υψηλών ιδεών (ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη, ανεξιθρησκεία, πρόοδος): επινοούνται ο απόλυτος εχθρός και οι εξολοθρευτικοί πόλεμοι. Αυτές οι εμπειρίες επαναλαμβάνονται κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και συνεπώς μετά ακολουθούν τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών για να εξηγήσουν δήθεν τα πάντα. Το ουσιαστικό είναι να κατανοηθούν τα γεγονότα σφαιρικά. Αυτοί οι φόβοι, αυτοί οι τρόμοι ή οι αγωνίες, που συνδέονται με την είσοδο σε μια νεωτερικότητα που φοράει το μυθικό έστω πέπλο της ατελεύτητης προόδου, αποτυπώνονται στο φανταστικό. Το λογοτεχνικό αυτό είδος το γεννάει η ρομαντική αντίδραση στον εξορθολογισμό του κόσμου και παράλληλα ο αποκρυφισμός, η νεότερη εκδοχή του εσωτερισμού κατά τον 19ο αιώνα.(13) Με τα λογοτεχνικά και εικαστικά του μοτίβα(14) εκφράζει αισθητικά τις ανθρώπινες ανησυχίες και προσδίδει ποιητική διάσταση στην αβεβαιότητα. Η επιστημονική φαντασία τρόμου, που αρχίζει να εμφανίζεται στα τέλη του ίδιου αιώνα, θα προσθέσει τα δικά της ψευδοεπιστημονικά σκοτάδια στα αντιεπιστημονικά σκοτάδια του φανταστικού.
Οι πολίτες των δημοκρατικών κοινωνιών βρίσκονται έτσι μπροστά σε ένα θεμελιώδες δίλημμα: να επιλέξουν την αβεβαιότητα, να επιλέξουν την επιλογή, διατρανώνοντας έτσι -μέσα σε κλίμα άβολο- την ελευθερία τους, ή να κάνουν τα πάντα για να ακυρώσουν την αβεβαιότητα, καταφεύγοντας σε μια απόλυτη βεβαιότητα η οποία, όσο καθησυχαστική κι αν είναι, αποτελεί αναπόφευκτα αυταπάτη. Όσοι επιλέγουν να επιλέγουν και να ενεργούν εντός της αβεβαιότητας, χωρίς να καταφεύγουν στον κόσμο των ξαναζεσταμένων δογμάτων, επιτελούν πράξεις τις οποίες μπορούμε να χαρακτηρίσουμε «ηθικές». Για να λέμε την αλήθεια, η διάκριση ανάμεσα σε πολιτική και ηθική σβήνει μέσα στη δράση όπου ιδανικά στρατεύεται η θέληση του πολίτη και εκδηλώνεται η ελευθερία του. Αντί να αποτελεί εμπόδιο για την ηθική πράξη, η αβεβαιότητα φαίνεται να συνιστά όρο δυνατότητάς της. Ακολουθώντας τον John Dewey, ορισμένοι θα υποθέσουν ότι το ηθικό ερώτημα αναδύεται σε ιδιαίτερες καταστάσεις οι οποίες χαρακτηρίζονται από τον κλονισμό των συνηθισμένων μας πίστεων και τη συνακόλουθη αβεβαιότητα, καταστάσεις όπου στο υποκείμενο προσφέρονται παράλληλα πιθανές δυνατότητες. Αποτέλεσμα η σύγκρουση. Ο Dewey τόνισε ακριβώς αυτή τη βασική για την ηθική πράξη διάσταση, την οποία χαρακτήριζε ως «το στοιχείο αβεβαιότητας και σύγκρουσης που προσιδιάζει σε όποια κατάσταση μπορεί να ονομαστεί ηθική με
την κυριολεκτική σημασία του όρου».(15)
Το να δέχεσαι ότι υπάρχει κάτι αβέβαιο ή και κάτι απροσδιόριστο ή αδύνατον να το γνωρίσεις, το να αναγνωρίζεις ότι τα γεγονότα συνδέονται με μια λογική του συμπτωματικού και του πιθανού και όχι με μια λογική του αναγκαίου, και, τέλος, το να παραδέχεσαι ότι υπάρχει κάτι απρόβλεπτο καταστρέφει το δόγμα της ιστορικής αναγκαιοκρατίας, που βασίζεται στην ιδέα της ορθολογικής βεβαιότητας, η οποία με τη σειρά της θεμελιώνει το δόγμα της γνώσης ως δυνάμει εξουσίας. Το να παίρνει κανείς στα σοβαρά ταυτόχρονα το πολύπλοκο, το τυχαίο, την αβεβαιότητα και τη μη προβλεψιμότητα σημαίνει καταρχάς ότι παραδέχεται κάποια μη γνώση («δεν ξέρουμε»). Σημαίνει επίσης ότι αναγνωρίζει πως ο αποπροσανατολισμένος άνθρωπος είναι χωρίς πυξίδα, χωρίς σημεία αναφοράς. Σημαίνει, τέλος, ότι ξέρει πως δεν είναι τα πάντα κατορθωτά, πως η ανθρώπινη επιθυμία για έλεγχο συγκρούεται με κάτι ανεξέλεγκτο. Να τι πρέπει να αναγνωρίσουμε. Αυτή, όμως, η θαρραλέα αναγνώριση των ορίων δεν μας οδηγεί άραγε, στην πράξη, να διαπιστώνουμε και να έχουμε κατά νου ότι ενδέχεται να μη βρούμε το νόημα της Ιστορίας ή μάλλον ότι οφείλουμε να αντιμετωπίσουμε την έλλειψη νοήματός της, με ή χωρίς νοσταλγία; Το 1916, στην αρχή του έργου του για τη θεωρία του μυθιστορήματος, ο Lukács δεν έκρυβε τη νοσταλγία του για μια ανθρώπινη ύπαρξη τακτοποιημένη με βάση ευανάγνωστα κανονιστικά πρότυπα και αυταπόδεικτες αξίες: «Ευτυχισμένοι οι καιροί που μπορούν να διαβάζουν στον έναστρο ουρανό τον χάρτη των δρόμων οι οποίοι τους ανοίγονται και τους οποίους πρέπει να ακολουθήσουν!»(16) Όσοι πιστεύουν στη συνωμοσία είναι στην πραγματικότητα νοσταλγοί της κατανόησης του κόσμου. Βρίσκουν ένα ανεστραμμένο υποκατάστατο «έναστρου ουρανού» μέσα στα σκοτάδια και τα υπόγεια της Ιστορίας. Μπορούν να ανασυστήσουν μέσα από τα αμφίβολα αρχεία των συνωμοτικών ομάδων τον διαβολικό χάρτη των κακών δρόμων που πρέπει ακριβώς να μην ακολουθήσουν και νιώθουν τη διφορούμενη απόλαυση να μπορούν να στηλιτεύουν, να καταγγέλλουν, να καταδικάζουν στο όνομα του Καλού.
___________________________
7. Για τη «διάλυση των σημείων αναφοράς της βεβαιότητας» που συνεπάγεται «η αντιεξουσιαστική ιδέα» της νεότερης δημοκρατίας, βλ. Lefort, 1986. σσ. 25-29.
8. Βλ. Taguieff, 2000, σσ. 93-137, 382-403, και 2004a, σσ. 27 κ.ε., 259 κ.ε.
9. «Σκεπτόμενο με συλλογισμούς» (ratiocinateur)j έλεγε ο Hegel.
10. Για το ζήτημα του μηδενισμού, το οποίο εννοείται ότι δεν μπορώ να προσεγγίσω σοβαρά εδώ, βλ. Souche-Dagues, 1996· Rosen, 1995· Taguieff, 2000, κεφάλαια 1-2, 6-7.
11. Dialogue aux Enfers entre Machiavel et Montesquieu. Πρόκειται, βέβαια, για το περίφημο έργο του Maurice Joly (Joly, 1854/1987).
12. Bλ. την κριτική μελέτη για τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών (Taguieff, 2004b, σσ. 427-473), όπου υποδεικνύονται, με συρραφή παραθεμάτων, τα «μακιαβελικά» δάνεια τα οποία αντλεί ο πλαστογράφος από τον Διάλογο του Maurice Joly.
13. Βλ. Viatte, 1928 και 1942· Wilson (Colin). 1973, τόμ. 2. σσ. 5-50 και 2003, σσ. 415-456· Faivre, 1986 και 1996.
14. Βλ. ιδίως Brion, 1968 (1961)· Vax, 1965- Caillois, 1965· Todorov, 1970-1976· Trousson, 1987.
15. Dewey, 1994, σ. 156.
16. Lukács, 1989, σ. 19.
Pierre-André Taguieff
ΘΕΩΡΙΕΣ ΣΥΝΩΜΟΣΙΑΣ
Πρόκειται για κόσμο που φοβίζει. Το αόρατο που τρομοκρατεί επιστρέφει με τις καταστροφές και τις σφαγές της Γαλλικής Επανάστασης και των Ναπολεόντειων Πολέμων, που μοιάζουν να στερούνται νοήματος και τις οποίες ακολουθούν άλλες επαναστάσεις και άλλοι πόλεμοι. Το βιβλίο του αβά Barruel προσφέρει εκ των υστέρων την πιο εύκολα αφομοιώσιμη εξήγηση: επρόκειτο για συνωμοσία Ιακωβίνων, μασόνων και ιλλουμινιστών. Είναι οι πρώτες εμπειρίες του νεότερου κόσμου για το τι γίνεται υπό τη σκέπη των μεγάλων και υψηλών ιδεών (ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη, ανεξιθρησκεία, πρόοδος): επινοούνται ο απόλυτος εχθρός και οι εξολοθρευτικοί πόλεμοι. Αυτές οι εμπειρίες επαναλαμβάνονται κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και συνεπώς μετά ακολουθούν τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών για να εξηγήσουν δήθεν τα πάντα. Το ουσιαστικό είναι να κατανοηθούν τα γεγονότα σφαιρικά. Αυτοί οι φόβοι, αυτοί οι τρόμοι ή οι αγωνίες, που συνδέονται με την είσοδο σε μια νεωτερικότητα που φοράει το μυθικό έστω πέπλο της ατελεύτητης προόδου, αποτυπώνονται στο φανταστικό. Το λογοτεχνικό αυτό είδος το γεννάει η ρομαντική αντίδραση στον εξορθολογισμό του κόσμου και παράλληλα ο αποκρυφισμός, η νεότερη εκδοχή του εσωτερισμού κατά τον 19ο αιώνα.(13) Με τα λογοτεχνικά και εικαστικά του μοτίβα(14) εκφράζει αισθητικά τις ανθρώπινες ανησυχίες και προσδίδει ποιητική διάσταση στην αβεβαιότητα. Η επιστημονική φαντασία τρόμου, που αρχίζει να εμφανίζεται στα τέλη του ίδιου αιώνα, θα προσθέσει τα δικά της ψευδοεπιστημονικά σκοτάδια στα αντιεπιστημονικά σκοτάδια του φανταστικού.
Οι πολίτες των δημοκρατικών κοινωνιών βρίσκονται έτσι μπροστά σε ένα θεμελιώδες δίλημμα: να επιλέξουν την αβεβαιότητα, να επιλέξουν την επιλογή, διατρανώνοντας έτσι -μέσα σε κλίμα άβολο- την ελευθερία τους, ή να κάνουν τα πάντα για να ακυρώσουν την αβεβαιότητα, καταφεύγοντας σε μια απόλυτη βεβαιότητα η οποία, όσο καθησυχαστική κι αν είναι, αποτελεί αναπόφευκτα αυταπάτη. Όσοι επιλέγουν να επιλέγουν και να ενεργούν εντός της αβεβαιότητας, χωρίς να καταφεύγουν στον κόσμο των ξαναζεσταμένων δογμάτων, επιτελούν πράξεις τις οποίες μπορούμε να χαρακτηρίσουμε «ηθικές». Για να λέμε την αλήθεια, η διάκριση ανάμεσα σε πολιτική και ηθική σβήνει μέσα στη δράση όπου ιδανικά στρατεύεται η θέληση του πολίτη και εκδηλώνεται η ελευθερία του. Αντί να αποτελεί εμπόδιο για την ηθική πράξη, η αβεβαιότητα φαίνεται να συνιστά όρο δυνατότητάς της. Ακολουθώντας τον John Dewey, ορισμένοι θα υποθέσουν ότι το ηθικό ερώτημα αναδύεται σε ιδιαίτερες καταστάσεις οι οποίες χαρακτηρίζονται από τον κλονισμό των συνηθισμένων μας πίστεων και τη συνακόλουθη αβεβαιότητα, καταστάσεις όπου στο υποκείμενο προσφέρονται παράλληλα πιθανές δυνατότητες. Αποτέλεσμα η σύγκρουση. Ο Dewey τόνισε ακριβώς αυτή τη βασική για την ηθική πράξη διάσταση, την οποία χαρακτήριζε ως «το στοιχείο αβεβαιότητας και σύγκρουσης που προσιδιάζει σε όποια κατάσταση μπορεί να ονομαστεί ηθική με
την κυριολεκτική σημασία του όρου».(15)
Το να δέχεσαι ότι υπάρχει κάτι αβέβαιο ή και κάτι απροσδιόριστο ή αδύνατον να το γνωρίσεις, το να αναγνωρίζεις ότι τα γεγονότα συνδέονται με μια λογική του συμπτωματικού και του πιθανού και όχι με μια λογική του αναγκαίου, και, τέλος, το να παραδέχεσαι ότι υπάρχει κάτι απρόβλεπτο καταστρέφει το δόγμα της ιστορικής αναγκαιοκρατίας, που βασίζεται στην ιδέα της ορθολογικής βεβαιότητας, η οποία με τη σειρά της θεμελιώνει το δόγμα της γνώσης ως δυνάμει εξουσίας. Το να παίρνει κανείς στα σοβαρά ταυτόχρονα το πολύπλοκο, το τυχαίο, την αβεβαιότητα και τη μη προβλεψιμότητα σημαίνει καταρχάς ότι παραδέχεται κάποια μη γνώση («δεν ξέρουμε»). Σημαίνει επίσης ότι αναγνωρίζει πως ο αποπροσανατολισμένος άνθρωπος είναι χωρίς πυξίδα, χωρίς σημεία αναφοράς. Σημαίνει, τέλος, ότι ξέρει πως δεν είναι τα πάντα κατορθωτά, πως η ανθρώπινη επιθυμία για έλεγχο συγκρούεται με κάτι ανεξέλεγκτο. Να τι πρέπει να αναγνωρίσουμε. Αυτή, όμως, η θαρραλέα αναγνώριση των ορίων δεν μας οδηγεί άραγε, στην πράξη, να διαπιστώνουμε και να έχουμε κατά νου ότι ενδέχεται να μη βρούμε το νόημα της Ιστορίας ή μάλλον ότι οφείλουμε να αντιμετωπίσουμε την έλλειψη νοήματός της, με ή χωρίς νοσταλγία; Το 1916, στην αρχή του έργου του για τη θεωρία του μυθιστορήματος, ο Lukács δεν έκρυβε τη νοσταλγία του για μια ανθρώπινη ύπαρξη τακτοποιημένη με βάση ευανάγνωστα κανονιστικά πρότυπα και αυταπόδεικτες αξίες: «Ευτυχισμένοι οι καιροί που μπορούν να διαβάζουν στον έναστρο ουρανό τον χάρτη των δρόμων οι οποίοι τους ανοίγονται και τους οποίους πρέπει να ακολουθήσουν!»(16) Όσοι πιστεύουν στη συνωμοσία είναι στην πραγματικότητα νοσταλγοί της κατανόησης του κόσμου. Βρίσκουν ένα ανεστραμμένο υποκατάστατο «έναστρου ουρανού» μέσα στα σκοτάδια και τα υπόγεια της Ιστορίας. Μπορούν να ανασυστήσουν μέσα από τα αμφίβολα αρχεία των συνωμοτικών ομάδων τον διαβολικό χάρτη των κακών δρόμων που πρέπει ακριβώς να μην ακολουθήσουν και νιώθουν τη διφορούμενη απόλαυση να μπορούν να στηλιτεύουν, να καταγγέλλουν, να καταδικάζουν στο όνομα του Καλού.
___________________________
7. Για τη «διάλυση των σημείων αναφοράς της βεβαιότητας» που συνεπάγεται «η αντιεξουσιαστική ιδέα» της νεότερης δημοκρατίας, βλ. Lefort, 1986. σσ. 25-29.
8. Βλ. Taguieff, 2000, σσ. 93-137, 382-403, και 2004a, σσ. 27 κ.ε., 259 κ.ε.
9. «Σκεπτόμενο με συλλογισμούς» (ratiocinateur)j έλεγε ο Hegel.
10. Για το ζήτημα του μηδενισμού, το οποίο εννοείται ότι δεν μπορώ να προσεγγίσω σοβαρά εδώ, βλ. Souche-Dagues, 1996· Rosen, 1995· Taguieff, 2000, κεφάλαια 1-2, 6-7.
11. Dialogue aux Enfers entre Machiavel et Montesquieu. Πρόκειται, βέβαια, για το περίφημο έργο του Maurice Joly (Joly, 1854/1987).
12. Bλ. την κριτική μελέτη για τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών (Taguieff, 2004b, σσ. 427-473), όπου υποδεικνύονται, με συρραφή παραθεμάτων, τα «μακιαβελικά» δάνεια τα οποία αντλεί ο πλαστογράφος από τον Διάλογο του Maurice Joly.
13. Βλ. Viatte, 1928 και 1942· Wilson (Colin). 1973, τόμ. 2. σσ. 5-50 και 2003, σσ. 415-456· Faivre, 1986 και 1996.
14. Βλ. ιδίως Brion, 1968 (1961)· Vax, 1965- Caillois, 1965· Todorov, 1970-1976· Trousson, 1987.
15. Dewey, 1994, σ. 156.
16. Lukács, 1989, σ. 19.
Pierre-André Taguieff
ΘΕΩΡΙΕΣ ΣΥΝΩΜΟΣΙΑΣ
ΕΣΩΤΕΡΙΣΜΟΣ, ΕΞΤΡΕΜΙΣΜΟΣ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΚΑΡΑΣΤΑΘΗ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΟΛΙΣ 2010
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΚΑΡΑΣΤΑΘΗ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΟΛΙΣ 2010
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου