Όποιος φοβάται τον θάνατο είναι ήδη νεκρός. Όποιος θέλει για μια στιγμή η ζωή του να ανήκει μόνο σ' αυτόν, που θέλει για μια στιγμή να είναι πεπεισμένος για όσα κάνει, πρέπει να αδράξει το παρόν. Πρέπει να αντιμετωπίζει τα πάντα στο παρόν ως τελικά, σαν να ήταν βέβαιο ότι θα ακολουθήσει αμέσως ο θάνατος. Και πρέπει μετά στο σκοτάδι να δημιουργήσει ζωή. Ζωή μέσα από τον εαυτό του. Carlo Michelstaedter, La Persuasione e la Rettorica
«Αυτές οι πονηριές που στηρίζουν το κράτος, παιχνίδια γοήτρου που τα λέμε βαθιά πολιτικά σχέδια, (όπως στο θέατρο ο ανόητος κοσμάκης, μη βλέποντας τα σκοινιά, εκστασιάζεται μπροστά σε ένα φωτοστέφανο που πετάει)… Ας υποθέσουμε λοιπόν πως, στη μέση μιας παράστασης η μηχανή, κακά βαλμένη καταρρέει, και οι κουρτίνες πέφτουν, αφήνοντας να φανούν όλα: με πόση γρηγοράδα, μονομιάς το κόλπο χτυπάει στα μάτια! Τι απλό που είναι! Τι χοντροκομμένη απάτη! Μα κοιτάχτε λίγο τον αρμό της τροχαλίας!… Τι φτωχός μηχανισμός κινεί τις σκέψεις των ηγεμόνων και τα σχέδια των Κρατών! Από ποια άθλια πραγματάκια εξαρτιέται η τύχη τους!… το σκάνε τρομαγμένοι οι σκιτζήδες και τρέμουνε μπροστά στο ανήκουστο φαινόμενο… Κοιτάχτε! Να! Πως τρέμουν κι ανατριχιάζουν όλοι!» Μετάφραση Κώστας Κουρεμένος
Η μητέρα πλέκει Ο γιος κάνει πόλεμο Αυτό η μητέρα το βρίσκει φυσικό πολύ Κι ο πατέρας τι κάνει ο πατέρας; Κάνει επιχειρήσεις Η γυναίκα του πλέκει ο γιος του κάνει πόλεμο Αυτός επιχειρήσεις Αυτό ο πατέρας το βρίσκει φυσικό πολύ Κι ο γιος κι ο γιος Τι βρίσκει ο γιος; Δεν βρίσκει τίποτε ο γιος τίποτε απολύτως Ο γιος η μητέρα του πλέκει ο πατέρας του επιχειρήσεις αυτός πολεμάει Μόλις τελειώσει ο πόλεμος θα κάνει επιχειρήσεις με τον πατέρα του Ο πόλεμος συνεχίζεται η μητέρα συνεχίζει πλέκει Ο πατέρας συνεχίζει κάνει επιχειρήσεις Ο γιος σκοτώθηκε δεν συνεχίζει πια Ο πατέρας κι η μητέρα πάνε στο κοιμητήρι Αυτό ο πατέρας κι η μητέρα το βρίσκουν φυσικό Η ζωή συνεχίζεται η ζωή με το πλέξιμο τον πόλεμο τις επιχειρήσεις Τις επιχειρήσεις τον πόλεμο το πλέξιμο τον πόλεμο Τις επιχειρήσεις τις επιχειρήσεις και τις επιχειρήσεις Η ζωή με το κοιμητήρι
Βρέχει φωνές γυναικών σαν να ήταν νεκρές ακόμη και στην ανάμνηση κι εσάς ακόμη βρέχει συναντήσεις θαυμαστές της ζωής μου ω μικρές ψιχάλες κι αυτά τ’ αφηνιασμένα σύννεφα αρχίζουν να χλιμιντρούν έναν κόσμο ακουστών πολιτειών άκου αν βρέχει καθώς η θλίψη και η καταφρόνια θρηνούν μια αρχαία μουσική άκου πως πέφτουν τα δεσμά που πάνω και κάτω σε συγκρατούν.
Το ποιος είναι και ποιος δεν είναι καλλιτέχνης, είναι ένα δύσκολο και δυσεπίλυτο πρόβλημα. Και, βέβαια, για να είσαι καλλιτέχνης δεν αρκεί να το δηλώσεις, γιατί κινδυνεύεις να γίνεις καταγέλαστος με τέτοιου είδους δηλώσεις. Παρά το γεγονός πως γράφεις ποιήματα (δηλαδή στίχους που εσύ τα θεωρείς ποιήματα), παρά το γεγονός πως γυρίζεις ταινίες (άλλοι χάνουν τα λεφτά τους), παρά το γεγονός πως γράφεις μουσική (δηλαδή, τραγουδάκια που τα εκλαμβάνεις ως μουσική) ενδέχεται να μην κάνεις τίποτα απ’ όλα αυτά, ή να είσαι μόνο ένας καλός επαγγελματίας και τίποτα περισσότερο. Πάντως, αποκλείεται να υπάρξει κατηγορηματική απάντηση στο ερώτημα αν κάποιος είναι ή δεν είναι πράγματι καλλιτέχνης. Την οριστική απάντηση εδώ θα τη δώσει τελικά ο χρόνος. Όσων καλλιτεχνών το έργο επιβιώσει, ήταν όντως καλλιτέχνες όσο ζούσαν. Οι άλλοι, απλώς κοροΐδευαν τον εαυτό τους όσο ζούσαν. Ενώ αν ήταν καλοί στις δημόσιες σχέσεις, εκτός απ’ τον εαυτό τους κοροΐδευαν και τους ανίκανους να διακρίνουν στοιχειωδώς την ποιότητα μέσα ς’ ένα έργο τέχνης. Το έργο τέχνης που νίκησε και το χρόνο και το χώρο, λέγεται κλασικό. Για να είναι κλασικό ένα έργο τέχνης πρέπει να είναι και «αιώνιο» και παγκόσμιας εμβέλειας, όπως η αρχαία ελληνική, ή η σεξπηρική τραγωδία, για παράδειγμα. Επειδή όμως ο καλλιτέχνης, και κυρίως αυτός που περνιέται σαν τέτοιος γιατί έτσι θέλει, κατά κανόνα πεθαίνει πριν προλάβει να δει αν έγινε ή δεν έγινε κλασικός, εγκαταλείπει τον μάταιο τούτο κόσμο με την παρηγοριά πως ενδέχεται κάποτε και να γίνει κλασικός. Έτσι κι αλλιώς, δεν θα ζει για να το διαπιστώσει, και συνεπώς μπορεί να νομίζει ό,τι θέλει για τον εαυτό του. Κάποιος μελετητής υπολόγισε πως ένας στους δέκα χιλιάδες καλλιτέχνες κερδίζουν τη μάχη πρώτα με το χώρο κι ύστερα με το χρόνο. Είναι, βέβαια, μια πάρα πολύ μεγάλη επιτυχία αν σήμερα είσαι παγκοσμίως γνωστός σαν καλλιτέχνης, αλλά κανείς δεν μπορεί να σου εγγυηθεί πως δεν θα σε ξεχάσουν όλοι ύστερα από δέκα ή πενήντα χρόνια, ας πούμε. Έτσι κι αλλιώς, η μάχη με το χρόνο είναι πάντα περισσότερο δύσκολη απ’ τη μάχη με το χώρο. Ο σήμερα διεθνής καλλιτέχνης, δε σημαίνει πως κέρδισε και την αιωνιότητα για μόνο το λόγο πως κέρδισε την παγκοσμιότητα σήμερα. Όμως, περί ποιας αθανασίας του έργου τέχνης ομιλούμε, όταν κοντεύει να πεθάνει κι ο Προυστ; Όταν ο ουσιαστικός δημιουργός της τέχνης του κινηματογράφου, ο Αϊζενστάιν, προβάλλεται πλέον μόνο για ειδικούς και ειδικά ενδιαφερομένους στις κινηματογραφικές λέσχες; Όταν η αρχαία ελληνική τραγωδία ξεχάστηκε για πάνω από χίλια χρόνια απ’ την εμφάνισή της, ανασύρθηκε απ’ την αφάνεια κατά την Αναγέννηση και σήμερα φαίνεται να βαδίζει προς τον δεύτερο θάνατό της; Λοιπόν, ας το πάρουμε απόφαση. Όλα πεθαίνουν, ακόμα και τα «αθάνατα» έργα τέχνης. (Και τα αγάλματα πεθαίνουν, λέει ο Αλέν Ρενέ). Δικαιούμαστε, βέβαια, να μιλούμε για μακρόβια έργα τέχνης, όχι όμως για αθάνατα. Και η νεκρολογική επωδός που ακούγεται κάθε τόσο στις κηδείες των καλλιτεχνών «πέθανες, αλλά το έργο σου θα ζει αιώνια», το μόνο που δείχνει είναι πως η μωρία είναι όντως αιώνια.
