Η διαπίστωση ότι το σπουδαίο έργο πάντα έρχεται στο προσκήνιο είναι περιττή αν μιλάμε για πραγματικά σπουδαία έργα και αν με τη φράση «έρχεται στο προσκήνιο» εννοούμε ότι το έργο γίνεται αποδεκτό στην εποχή του. Είναι αλήθεια ότι το σπουδαίο έργο πάντοτε έρχεται στο προσκήνιο κατά τη διάρκεια της μελλοντικής του ζωής. Είναι επίσης αλήθεια ότι έργα δευτέρας διαλογής πάντοτε έρχονται στο προσκήνιο στην εποχή τους.
Γιατί πως θα κρίνει ο κριτικός; Ποιες είναι οι ιδιότητες εκείνες που χαρακτηρίζουν όχι τον τυχαίο αλλά τον ικανό κριτικό; Γνώση του παρελθόντος της τέχνης και της λογοτεχνίας, ένα γούστο εκλεπτυσμένο από αυτή τη γνώση, και ένα αμερόληπτο και αδέκαστο πνεύμα. Λιγότερες δεν του επιτρέπουν να ασκήσει κατά εντελή τρόπο την κριτική. Περισσότερες συνεπάγονται ένα ήδη ολοκληρωμένο δημιουργικό πνεύμα και ως εκ τούτου ατομικότητα. Και ατομικότητα σημαίνει εγωκεντρισμός και μια κάποια υποτίμηση του έργου των άλλων.
Πόσο επαρκής ωστόσο είναι ο επαρκής κριτικός; Ας υποθέσουμε πως έρχεται αντιμέτωπος με ένα βαθιά πρωτότυπο έργο τέχνης. Πως θα το κρίνει; Συγκρίνοντάς το με τα έργα του παρελθόντος. Αν όμως είναι πράγματι πρωτότυπο, θα αποκλίνει σε ένα βαθμό – κι όσο πιο πρωτότυπο τόσο μεγαλύτερη η απόκλιση - από τα έργα τέχνης του παρελθόντος. Αν συμβαίνει κάτι τέτοιο, το έργο δεν θα συμμορφώνεται με τον αισθητικό κανόνα που ο κριτικός επικαλείται. Κι αν η πρωτοτυπία του δεν εντοπίζεται στην απόκλισή του από αυτά τα καθιερωμένα πρότυπα, αλλά στη χρήση που τους επιφυλάσσει ο συγγραφέας, εντάσσοντάς τα σε μια πιο στέρεη κατασκευή – όπως ο Μίλτον χρησιμοποίησε τους αρχαίους – θα εκλάβει άραγε ο κριτικός αυτή τη βελτίωση ως βελτίωση, ή θα θεωρήσει τη χρήση αυτών των προτύπων ως μίμηση; Θα διακρίνει τον χτίστη ή απλώς τον χρήστη των οικοδομικών υλικών; Και γιατί να επιλέξει να διακρίνει τον πρώτο και όχι τον δεύτερο, που είναι καλύτερος; Απ’ όλα τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν ένα έργο, ο τρόπος της κατασκευής του ανιχνεύεται με τη μεγαλύτερη δυσκολία… Ένα κράμα από στοιχεία του παρελθόντος. Ο κριτικός θα δει το κράμα ή τα επιμέρους στοιχεία;
Αν σήμερα εκδίδονταν ο Απολεσθείς Παράδεισος ή ο Άμλετ, τα σονέτα του Σαίξπηρ ή του Μίλτον, πιστεύει κανείς πως θα θεωρούνταν ανώτερα από την ποίηση του κ. Κίπλινγκ ή του κ Νόις ή των ομοίων τους; Αν το πιστεύει, είναι ανόητος. Η διαπίστωση, αν και αναμφίβολα πικρή, ισχύει απολύτως.
Ακούμε διαρκώς ότι η εποχή μας χρειάζεται έναν μεγάλο ποιητή. Τη θεμελιώδη κενότητα των σύγχρονων επιτευγμάτων μάλλον τη νιώθει κανείς παρά μπορεί να την εκφράσει λεκτικά. Αν ξαφνικά εμφανιζόταν ο μεγάλος ποιητής, ποιος θα ήταν σε θέση να τον αναγνωρίσει; Ποιος μπορεί να ισχυριστεί με βεβαιότητα ότι δεν έχει ήδη εμφανιστεί; Το αναγνωστικό κοινό βλέπει στις εφημερίδες σχόλια για τα έργα εκείνων που έχουν γίνει γνωστοί λόγω της κοινωνικής επιρροής ή των γνωριμιών τους, ή για άλλους των οποίων η μετριότητα αποτελεί εγγύηση αποδοχής του πλήθους. Ο μεγάλος ποιητής μπορεί να έχει ήδη εμφανιστεί, αλλά το έργο του να μνημονεύεται σε λίγες «vient-de-paraître» αράδες στη βιβλιογραφική στήλη κάποιας εφημερίδας.
Γιατί πως θα κρίνει ο κριτικός; Ποιες είναι οι ιδιότητες εκείνες που χαρακτηρίζουν όχι τον τυχαίο αλλά τον ικανό κριτικό; Γνώση του παρελθόντος της τέχνης και της λογοτεχνίας, ένα γούστο εκλεπτυσμένο από αυτή τη γνώση, και ένα αμερόληπτο και αδέκαστο πνεύμα. Λιγότερες δεν του επιτρέπουν να ασκήσει κατά εντελή τρόπο την κριτική. Περισσότερες συνεπάγονται ένα ήδη ολοκληρωμένο δημιουργικό πνεύμα και ως εκ τούτου ατομικότητα. Και ατομικότητα σημαίνει εγωκεντρισμός και μια κάποια υποτίμηση του έργου των άλλων.
Πόσο επαρκής ωστόσο είναι ο επαρκής κριτικός; Ας υποθέσουμε πως έρχεται αντιμέτωπος με ένα βαθιά πρωτότυπο έργο τέχνης. Πως θα το κρίνει; Συγκρίνοντάς το με τα έργα του παρελθόντος. Αν όμως είναι πράγματι πρωτότυπο, θα αποκλίνει σε ένα βαθμό – κι όσο πιο πρωτότυπο τόσο μεγαλύτερη η απόκλιση - από τα έργα τέχνης του παρελθόντος. Αν συμβαίνει κάτι τέτοιο, το έργο δεν θα συμμορφώνεται με τον αισθητικό κανόνα που ο κριτικός επικαλείται. Κι αν η πρωτοτυπία του δεν εντοπίζεται στην απόκλισή του από αυτά τα καθιερωμένα πρότυπα, αλλά στη χρήση που τους επιφυλάσσει ο συγγραφέας, εντάσσοντάς τα σε μια πιο στέρεη κατασκευή – όπως ο Μίλτον χρησιμοποίησε τους αρχαίους – θα εκλάβει άραγε ο κριτικός αυτή τη βελτίωση ως βελτίωση, ή θα θεωρήσει τη χρήση αυτών των προτύπων ως μίμηση; Θα διακρίνει τον χτίστη ή απλώς τον χρήστη των οικοδομικών υλικών; Και γιατί να επιλέξει να διακρίνει τον πρώτο και όχι τον δεύτερο, που είναι καλύτερος; Απ’ όλα τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν ένα έργο, ο τρόπος της κατασκευής του ανιχνεύεται με τη μεγαλύτερη δυσκολία… Ένα κράμα από στοιχεία του παρελθόντος. Ο κριτικός θα δει το κράμα ή τα επιμέρους στοιχεία;
Αν σήμερα εκδίδονταν ο Απολεσθείς Παράδεισος ή ο Άμλετ, τα σονέτα του Σαίξπηρ ή του Μίλτον, πιστεύει κανείς πως θα θεωρούνταν ανώτερα από την ποίηση του κ. Κίπλινγκ ή του κ Νόις ή των ομοίων τους; Αν το πιστεύει, είναι ανόητος. Η διαπίστωση, αν και αναμφίβολα πικρή, ισχύει απολύτως.
Ακούμε διαρκώς ότι η εποχή μας χρειάζεται έναν μεγάλο ποιητή. Τη θεμελιώδη κενότητα των σύγχρονων επιτευγμάτων μάλλον τη νιώθει κανείς παρά μπορεί να την εκφράσει λεκτικά. Αν ξαφνικά εμφανιζόταν ο μεγάλος ποιητής, ποιος θα ήταν σε θέση να τον αναγνωρίσει; Ποιος μπορεί να ισχυριστεί με βεβαιότητα ότι δεν έχει ήδη εμφανιστεί; Το αναγνωστικό κοινό βλέπει στις εφημερίδες σχόλια για τα έργα εκείνων που έχουν γίνει γνωστοί λόγω της κοινωνικής επιρροής ή των γνωριμιών τους, ή για άλλους των οποίων η μετριότητα αποτελεί εγγύηση αποδοχής του πλήθους. Ο μεγάλος ποιητής μπορεί να έχει ήδη εμφανιστεί, αλλά το έργο του να μνημονεύεται σε λίγες «vient-de-paraître» αράδες στη βιβλιογραφική στήλη κάποιας εφημερίδας.
Fernando Pessoa
ΗΡΟΣΤΡΑΤΟΣ
Η Αναζήτηση της Αθανασίας
Μετάφραση Χάρης Βλαβιανός
Εκδόσεις Εξάντας 2001
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου