ΟΙ ΜΥΣΤΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ ΕΠΤΑ ΚΑΙ ΕΝΝΕΑ (ΣΤΟΝ ΣΑΜΑΝΙΣΜΟ) – MIRCEA ELIADE

Η ταύτιση του Κοσμικού Δέντρου με τα κλαδιά με τους επτά πλανητικούς ουρανούς οφείλεται σίγουρα σε επιδράσεις μεσοποταμιακής προέλευσης. Αλλά, αυτό δε σημαίνει ότι η έννοια του Κοσμικού Δέντρου = Άξονα του Κόσμου μεταφέρθηκε στους Τουρκο-Τάταρους και τους άλλους σιβηρικούς πληθυσμούς από τις ανατολικές επιδράσεις. Η άνοδος στον Ουρανό κατά μήκος του Άξονα του Κόσμου είναι μια παγκόσμια και αρχαϊκή ιδέα προγενέστερη της ιδέας της διάβασης των επτά ουρανίων περιοχών (=πλανητικών ουρανών), η οποία δεν μπόρεσε να διαδοθεί στην κεντρική Ασία παρά πολύ μετά τις μεσοποταμιακές μελέτες πάνω στους επτά πλανήτες. Είναι γνωστό ότι η θρησκευτική αξία του αριθμού τρία που συμβολίζει τις τρεις κοσμικές περιοχές – προηγήθηκε της αξίας του αριθμού επτά. Μιλούν επίσης για εννέα ουρανούς (και για εννέα θεούς, εννέα κλαδιά του Κοσμικού Δέντρου, κλπ.), μυστικού αριθμού που εξηγείται πιθανώς σαν 3Χ3 και θεωρείται κατά συνέπειαν ότι αποτελεί μέρος ενός συμβολισμού πιο αρχαϊκού από αυτόν που αποκαλύπτει ο αριθμός επτά, μεσοποταμιακής προέλευσης.

Ο σαμάνος σκαρφαλώνει σ' ένα δέντρο ή σε μια σημύδα χαραγμένη με 7 ή 9 τάπτυ που αντιπροσωπεύουν τα επτά ή εννέα ουράνια επίπεδα. Τα «εμπόδια» (πουτάκι) που πρέπει να νικήσει είναι στην πραγματικότητα, όπως παρατήρησε ο Ανοσίν (Materialy, σ. 9), οι ουρανοί που ο σαμάνος πρέπει να διαπεράσει. Όταν οι Γιακούτες κάνουν αιματηρές θυσίες, οι σαμάνοι τους υψώνουν στον αέρα ένα δέντρο με εννέα σκαλιά (ταπτύ) και το ανεβαίνουν για να φέρουν την προσφορά μέχρι τον Αϊ-Τοζόν. Η μύηση των σαμάνων Σίμπο που συγγενεύουν με τους Τουνγκούζ περιλαμβάνει, όπως είδαμε, την παρουσία ενός δέντρου με σκαλιά. Ο σαμάνος έχει ένα άλλο, μικρότερο, χαραγμένο με 9 τάπτυ μέσα στη γιουρτ (Χάρβα, Die religiosen Vorstellungen σ. 50). Είναι επί πλέον δείγμα που φανερώνει την ικανότητα του για εκστατικό ταξίδι στις ουράνιες περιοχές.

Είδαμε ότι οι Κοσμικές Κολώνες των Οστιακών έφεραν επτά εγκοπές (βλ. πιο πάνω, Κεφ. VIII σ. 16). οι Βογούλοι φαντάζονται ότι αγγίζουν τον Ουρανό ανεβαίνοντας μια σκάλα με επτά σκαλοπάτια. Σ' ολόκληρη την νοτιοανατολική Σιβηρία, η αντίληψη των επτά ουρανών είναι γενική. Αλλά δεν είναι η μόνη: η εικόνα των εννέα ουράνιων επιπέδων ή ακόμα των 16, 17 και μάλιστα 33 ουρανών δεν είναι λιγότερο διαδεδομένη. Όπως θα δούμε σύντομα, ο αριθμός των ουρανών δεν βρίσκεται σε σεση με τον αριθμό των θεών. Οι συχετισμοί ανάμεσα στο πάνθεο και τον αριθμό των ουρανών φαίνονται καμιά φορά αρκετά βεβιασμένοι.

Έτσι οι Αλταϊκοί μιλάνε τόσο για επτά ουρανούς, όσο και για 12, 16 ή 17 (Ραντλώβ, Aus Sibirien, II σ. 6). Στους Τελεοϋτες το σαμανικό δέντρο έχει 16 εγκοπές, που αντιπροσωπεύουν άλλα τόσα ουράνια επίπεδα (Χάρβα, ομ. σ. 52). Στον πιο ψηλό ουρανό κατοικεί ο Τέγκερε Κάιρα Καν, «ο σπλαχνικός Αυτοκράτορας Ουρανός». Στα τρία κατώτερα πατώματα βρίσκονται οι τρεις βασικοί θεοί που έφτιαξε ο Τέγκερε Κάιρα Καν χάρη σ' ένα είδος αναθυμιάσεων: ο Μπάι Ουλγκάν κατοικεί στον 16ο πάνω σ' ένα θρόνο από χρυσό, στην κορυφή ενός χρυσού βουνού. Ο Κουσούγκαν Τέγκερε, «ο Πολύ Δυνατός», στον 9ο (δεν δίνουν καμιά πληροφορία για τους κατοίκους του 15ου μέχρι του 10ου ουρανού). Ο Μέργκεν Τέγκερε, ο «Πάνσοφος», στον 7ο ουρανό, εκεί όπου βρίσκεται επίσης ο Ήλιος. Στα άλλα κατώτερα πατώματα κατοικούν οι υπόλοιποι θεοί και πολλά άλλα ημιθεϊκά πρόσωπα (Ραντλώβ, ομ. σ. 7).

Ο Ανοσίν βρήκε, στους ίδιους Τατάρους του Αλτάι μια τελείως διαφορετική παράδοση (Materialy, σ. 9): ο Μπάι Ουλγκάν, ο ανώτατος θεός, κατοικεί στον ανώτατο ουρανό – τον έβδομο. Ο Τέγκερε Κάιρα Καν δεν παίζει πια κανένα ρόλο (παρατηρήσαμε ήδη ότι εξαφανίζεται από την θρησκευτική επικαιρότητα). Οι επτά Γιοί και οι εννέα Κόρες του Ουλγκάν κατοικούν επίσης στους Ουρανούς, αλλά δεν καθορίζεται σε ποιους.

Η ομάδα από επτά ή εννέα Γιους (ή «Υπηρέτες») του ουράνιου θεού συναντάται συχνά στην κεντρική και βόρειο Ασία, όσο και σουτς Φιννοούγγρους και τους Τουρκο-Τάταρους. Ο Βογούλοι γνωρίζουν επτά Γιους του Θεού, οι Βαζιούγκαν-Οστιάκοι μιλούν για Επτά Θεούς μοιρασμένους στους Επτά Ουρανούς: στον πιο ψηλό βρίσκεται ο Νουμ-Ταρέμ, οι άλλοι έξη θεοί ονομάζονται «οι φύλακες του Ουρανού» (Τορέμ-Καρεβέλ) ή «οι Dolmetchers του Ουρανού»). Μια ομάδα από Επτά ανώτατους Θεούς συναντάται επίσης στους Γιακούτες. Στην μογγολική μυθολογία μιλούν, αντίθετα, για «Εννέα Γιους του Θεού» ή «Υπηρέτες του Θεού», που είναι συγχρόνως οι θεοί προστάτες (σούλντε-τενγκρί) και οι θεοί πολεμιστές. Οι Μπουριάτ γνωρίζουν ακόμη τα ονόματα αυτών των εννέα Γιων του ανώτατου Θεού, αλλά ποικίλουν απ' τη μια περιοχή στην άλλη. Ο αριθμός επανέρχεται επίσης στους τύπους των Τσουβάς του Βόλγα και τους Τσερεμίς (Χάρβα, ομ. σ. 162).

Πέρα από αυτές τις ομάδες των επτά ή εννέα θεών, και τις σχετικές εικόνες των επτά ή εννέα ουρανών, συναντάμε στην κεντρική Ασία ομάδς πιο πολυάριθμες, όπως τους 33 θεούς (Τένγκερι, που κατοικούν στο Σουμερου και των οποίων ο αριθμός θα μπορούσε να είναι ινδικής προέλευσης (ομ. σ. 164). Ο Βερμπίτσκι βρήκε την ιδέα των 33 θεών στους Αλταϊκούς, και ο Κατάνωβ την συνάντησε επίσης στους Σογιότες (ομ. σ. 52). Εν τούτοις η συχνότητα αυτού του αριθμού είναι εξαιρετικά περιορισμένη, και μπορούμε να υποθέσουμε πως είναι μια πρόσφατη προσθήκη, πιθανώς ινδικής προέλευσης. Στους Μπουριάτ, ο αριθμός των θεών είναι τρεις φορές πιο μεγάλος: 99 θεοί, χωρισμένοι σε καλούς και κακούς και μοιρασμένοι σε περιοχές: 55 καλοί θεοί στις νοτιο-δυτικές περιοχές, και 44 κακοί στις βόρειο-ανατολικές. Αυτές οι δύο ομάδες των θεών βρίσκονται σε πόλεμο από πολύ παλιά. Οι Μογγόλοι επίσης γνώριζαν άλλοτε 99 Τέγκρι (Χάρβα, σ. 165). Αλλά ούτε οι Μπουριάτ, ούτε οι Μογγόλοι δεν μπορούν να πουν τίποτα το συγκεκριμένο για αυτούς τους θεούς, των οποίων τα ονόματα είναι σκοτεινά και ψεύτικα.

Πρέπει να θυμόμαστε πάντα ότι η πίστη σ' έναν ανώτατο ουράνιο θεό είναι χαρακτηριστική και πολύ παλιά στην κεντρική Ασία και στις αρκτικές περιοχές (Ελιάντ, Traite, σ. 63). Όπως και η πίστη στους «Γιους του Θεού», αν και ο αριθμός επτά παρουσιάζει μαι ανατολική επίδραση και, συνεπώς, πιο πρόσφατη. Είναι πιθανό, ότι η σαμανική ιδεολογία έπαιξε ένα ρόλο στην διάδοση του αριθμού επτά. Ο Γκας σκέπτεται ότι το μυθικο-πολιτιστικό σύμπλεγμα του σεληνιακού Προγόνου σχετίζεται με τα είδωλα με τις επτά εγκοπές και το Δέντρο-Ανθρωπότητα με τα επτά κλαδιά καθώς και με τις περιοδικές και «σαμανιστικές» αιματηρές θυσίες, μεσημβρινής προέλευσης, που αντικατέστησαν τις αναίμακτες θυσίες (προσφορές του κεφαλιού και των οστών στους ανώτατους ουράνιους θεούς. Ό,τι κι αν είναι, στους Γιουράκ-Σαμογέτες, το Πνεύμα της Γης έχει επτά γιους και τα είδωλα (Σζααντάι) επτά εγκοπές. Και αυτά τα Σζαντάι έχουν σχέση με τα ιερά δέντρα. Είδαμε πως ο σαμάνος έχει πάνω στο κοστούμι του, επτά κουδουνάκια που αντιπροσωπεύουν τις φωνές των επτά ουράνιων θυγατέρων (Μιχαηλόβσκι, Shamanism, σ. 84). Στους Οστιάκους του Γενισέι, ο μελοντικός σαμάνος αποτραβιέται στην μοναξιά, ψήνει ένα σκίουρο, τον κάνει οκτώ κομμάτια, τρώει τα επτά και πετάει το όγδοο. Μετά από επτά μέρες ξαναγυρίζει στο ίδιο μέρος και δέχεται ένα σημάδι που αποφασίζει για την κλήση του. Ο μυστικός αριθμός επτά παίζει πιθανώς ένα σημαντικό ρόλο στην τεχνική και την έκσταση του σαμάνου γιατί, στους Γιουράκ-Σαμογέτες ο μελλοντικός σαμάνος κείται επτά ημέρες και επτά νύχτες αναίσθητος ενώ τα πνεύματα τον κόβουν και προχωρούν στην μύηση (Λετίζαλο, Entwurf, σ. 147). Οι Οστιάκοι σαμάνοι και οι Λάπωνες τρώνε μανιτάρια με επτά βούλες για να περιέλθουν σε τρόμο, ο λάπωνας σαμάνος δέχεται από τον δάσκαλό του ένα μανιτάρι με επτά βούλες (Ιτκόνεν, σ. 159). Ο σαμάνος γιουράκ σαμογέντ έχει ένα γάντι με επτά δάκτυλα (Λετιζάλο σ. 147). ο φιννοούγγρος σαμάνος έχει επτά βοηθητικά πνεύματα (Καρζαλάινεν, ΙΙΙ σ. 311), κλπ. Μπορέσαμε να δείξουν ότι, στους Οστιάκους και τους Βογούλους, η σημασία του αριθμού επτά οφείλεται στις συγκεκριμένες επιδράσεις της αρχαίας Ανατολής – και είναι αναμφίβολο ότι το ίδιο φαινόμενο παρουσιάστηκε στην υπόλοιπη κεντρική και βόρεια Ασία.

Εκείνο που είναι ενδιαφέρον για την έρευνά μας, είναι ότι ο σαμάνος φαίνεται να γνωρίζει άμεσα όλους τους ουρανούς και, συνεπώς, όλους τους θεούς και ημίθεους που τους κατοικούν. Πράγματι, το ότι μπορεί να διαπερνά διαδοχικά τις ουράνιες περιοχές, είναι γιατί βοηθείται από τους κατοίκους τους και, πριν να μπορέσει να μιλήσει στον Μπάι-Ουλγκάν, συζητάει με τα άλλα ουράνια πρόσωπα και τους ζητάει υποστήριξη και προστασία. Ο σαμάνος αποδεικνύει μια όμοια εμπειρική γνώση για ό,τι αφορά τις περιοχές του υπόγειου κόσμου. Η είσοδος στον κάτω κόσμο θεωρείται από τους Αλταϊκούς σαν ένα «Άνοιγμα για τον καπνό» της Γης, και βρίσκεται, εννοείται, στο «Κέντρο» (στο Βορρά, σύμφωνα με τους μύθους της Κεντρικής Ασίας, που αντιστοιχεί στο Κέντρο του Ουρανού. Χάρβα, Die religiosen Vorstellungen, σ. 54. γνωρίζουμε ότι ο «Βορράς» έχει εξομοιωθεί με το «Κέντρο» σ' όλη την ασιατική περιοχή, από την Ινδία ως τη Σιβηρία). Για λόγους συμμετρίας, φαντάστηκαν, για τον Κάτω Κόσμο, τον ίδιο αριθμό πατωμάτων όπως και για τον Ουρανό = επτά ή εννέα για την πλειοψηφία των πληθυσμών της κεντρικής και βόρειας Ασίας. Είδαμε ότι ο σαμάνος αλτάικ διασχίζει διαδοχικά τα επτά «εμπόδια» ή (πουντάκ) του Κάτω Κόσμου. Πράγματι πάντοτε αυτός και μόνον αυτός, διαθέτει μια εμπειρική γνώση του Κάτω Κόσμου γιατί εισχωρεί εκεί όσο είναι ζωντανός, όπως σκαρφαλώνει και κατεβαίνει τους επτά ή εννέα ουρανούς.

MIRCEA ELIADE

ΣΑΜΑΝΙΣΜΟΣ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΜΠΟΤΗΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΗ 1978 (2η ΕΚΔΟΣΗ 1999)