Ο ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ ΩΣ ΘΕΟΣΟΦΟΣ – ΠΕΤΡΟΣ ΓΡΑΒΙΓΓΕΡ

Εν δύσκολον ψυχολογικόν προβλημα προβάλλει εις τον νεώτερον θετικόν ερευνητήν προς επίλυσιν η μεγάλη προσωπικότης του Ακραγαντινού «φιλοσόφου». Διστάζομεν και πάλιν να αποκαλέσωμεν απλώς δια του τίτλου «φιλόσοφος» τον πολυσχιδή και πολυπράγμονα Εκείνον πολιτικόν, κυβερνήτην, φυσικόν, ιεροφάντην και προφήτην, όμοιον του οποίου ολίγους έχει να παρουσιάση η ανθρωπότης.

Ιδού πως τον περιγράφει ο εμπνευσμένος μας ποιητής Κ. Παλαμάς εις το σχετικόν περί αυτού άρθρον του εν τη Μεγάλη Εγκυκλοπαιδεία:

«Πανταχού ενεφανίζετο και εξήσκει την πολυώνυμον χάριν του, ρέκτης πολιτευτής, ρηξικέλευθος φιλόσοφος, χρυσόστομος ρήτωρ, μηχανικός μεγαλεπήβολος, πανεπιστήμων ερευνητής, ιατρός, Θεόσοφος, θαυματοποιός, μάγος, κύριος όλων των ειδών του λόγου, ραψωδός, υμνοπόλος ιερεύς, προφήτης. Τονίζει ότι κατευνάζει και διεγείρει τους ανέμους, ότι θεραπεύει τας νόσους και το γήρας, ότι επαναφέρει εις την ζωήν νεκρούς, ότι παρά πάντων ως Θεός τιμάται και κάθε φορά που εισέρχεται εις τας πόλεις με ταινίας και άνθη καταστόλιστος οι άνθρωποι των περιστοιχίζουν και την αρωγήν του επιζητούν και ασθενείς προσάγουν εις αυτόν προς θεραπείαν και προφητείας προκαλούν(1). Και φαίνειται ότι διήγε βίον ταυτοχρόνως σεμνόν και μεγαλοπρεπή, ότι του απενέμοντο ύψισται όντως τιμαί και εκοινολογούντο έκτακτοι πράξεις του και θαύματα(2). Αλλά δια τούτο και ως κομπορρήμων κατεκρίνετο και ως αγύρτης εστιγματίσθη υπ' εκείνων οίτινες, αδυνατούντες να κατανοήσουν την εκδήλωσιν και την επιβολήν πνευμάτων υψηλών και Θεοφορήτων δεν ευρίσκουν δια να τα χαρακτηρίσουν προχειρότερα ονόματα από εκείνα της αγοράς».

Είμεθα απολύτως σύμφωνοι με την γνώμην του μεγάλου ποιητού μας και έχομεν λόγους να πιστεύωμεν ότι η προσωπικότης του Εμπεδοκλέους δεν είναι εξ εκείνων αίτινες ευκόλως κατανοούνται υπό των μικροψύχων, και ότι αι φράσεις των μας φαίνονται απλώς υπεροπτικαί και υπερφίαλοι, διότι δεν είμεθα εις θέσιν να κρίνωμεν περί της αληθείας και του βάθους αυτών, και άλλα πολλά παραδείγματα θα έχη ο αναγνώστης πρόχειρα, αναφέρωμεν δυο προχείρως, το του «θείου» αποκληθέντος Θεοφράστου Παρακέλσου, του μόλις σήμερον τιμωμένου υφ' ολοκλήρου της Γερμανίας και εντός ολίγου υφ' ολοκλήρου της Γης μεγάλου μεμυημένου της Δύσεως, και το του επίσης «θείου» και «φωτισμένου» Καλλιόστρο του εισέτι υπό των μυώπων ως αγύρτου και τυχοδιώκτου εκλαμβανομένου μεγάλου μύστου της Ανατολής.

Ομιλών ο E. Renan περί του Εμπεδοκλέους, τον ονομάζει, ουχί ασφαλώς προς τιμήν του και χωρίς να έχη συνείδησιν της επιτυχούς του συνταυτίσεως, κράμμα Νεύτωνος και Καλλιόστρο. Και όμως παραδεχόμενοι τον δεύτερον ως εξαιρετικώς μυσταγωγημένην φυσιογνωμίαν, ευρίσκομεν ότι είναι ούτος ο καλλίτερος χαρακτηρισμός. Ο romain Rolland τον ονομάζει Φάουστ όλων των αιώνων, ουχί δε μετά μεγαλειτέρας δυσκολίας θα ηδύνατο, έστω και αμυδρώς να συγκριθή προς τον πλέον εμπνευσμένον, τον πλέον πολυσχιδή και τον πλέον φωτισμένον ποιητήν των νεωτέρων χρόνων τον Wolfgang von Goethe.

Από της μιας πλευράς, μας παρουσιάζεται ο θετικός επιστήμων, ο φυσιοδίφης, ο οποίος ανατέμνει μετά ψυχραιμίας, όλους τους κλάδους του επιστητού και δίδει λύσεις, ιδίως επί της θεωρίας του φωτός και της φυσιολογίας αι οποίαι μας κινούν τον θαυμασμόν. Από της άλλης πλευράς ο Διονυσιακός Μυστικιστής, ο οποίος με τόνον απεσταλμένου και προφήτου αδιακόπως και άνευ εκδηλώσεων καμάτου περιτρέχει ολόκληρον την Σικελίαν και διδάσκει εις τους κατοίκους της την οδόν της Απολυτρώσεως.

Έχει φθάσει εις το σημείον να διαστείλη τας δύο οδούς της Γνώσεως και να θέση εις την διάθεσιν του αμφοτέρας, αποδίδων αυταίς ό,τι ανήκει εις εκάστην, χωρίς να απορρίπτη την μιαν υπέρ της άλλης. Αναγνωρίζει ότι ο ανθρωπος έχει αισθήσεις και λογικήν δια των οποίων δύναται μετά θετικότητος και εμπειρικώς να μελετά τα «φαινόμενα» της φύσεως και να εξάγη επιστημονικά συμπεράσματα. Αναγνωρίζει όμως συγχρόνως ότι το ανθρώπινον όν είναι πεπροικισμένον και με άλλας πολύ ανωτέρας των αισθήσεών του και της περιωρισμένης λογικής του δυναμικότητας τας οποίας εάν εξελίξη και χρησιμοποιήση προς συμπλήρωσιν των άλλως ελλείπων γνωστικών του μέσων θα είναι εις θέσιν να υπερβή την βαθμίδα των «φαινομένων» και να αχθή εις τας Αιτίας και τας Αρχάς του Κόσμου.

Η μια είναι η επιστημονική μέθοδος, η άλλη η μυσταγωγική μέθοδος. Η πρώτη δεν αποκλείει την δευτέραν. Υπάρχει μόνον μεταξύ των διαφορά βάθους. Αι δια της πρώτης μεθόδου αποκτώμεναι γνώσεις είναι εφικταί δι' όλους τους ανθρώπους πλην όμως περιωρισμέναι, ασταθείς, μεταβληταί, θνησιμαίαι, αι δια της δευτέρας αποκαλυπτόμεναι αλήθειαι είναι μόνον δια τους αρίστους ευπροσπέλαστοι και χαρακτηρίζονται δια του πλήρους, του μονίμου, του κυβικού και του αιωνίου. Τα όρια των δύο τούτων οδών δεν είναι σαφώς καθωρισμένα, διότι ποσάκις η έμπνευσις και η φαντασία δεν οδηγούν τον επιστήμονα εις την ανακάλυψιν των θεωριών του, ποσάκις δε το πείραμα και η επιστημονική επιβεβαίωσις δεν έρχονται – πολύ αργότερον – να βεβαιώσουν τας φανταστικάς βεβαιώσεις του οραματιστού!

Το σημείον τούτο είχε κατανοήσει πλήρως ο Εμπεδοκλής και ούτω μας παρουσιάζεται το δυσεπίλυτον φαινόμενον δια τους νεωτέρους ενός ανθρώπου σκεπτόμενου κατά τον θετικώτερον τρόπον, συγχρόνως δε οραματιζομένου και επαγγελομένου την αθανασίαν!

Είναι ο αιώνιος Φάουστ ο οποίος επιζητεί και κατωρθώνει να εισέλθη εις το βάθος όλων των ανωτέρων αιτίων της Φύσεως και αφού επιτύχη τούτο δεν διαφυλάττει την γνώσιν του δι' εαυτόν, αλλ' εφαρμόζει τα αποκτηθέντα χαρίσματα προς απαλλαγήν της Ανθρωπότητος από του Κακού, του Μίσους, της Έχθρας και της Δυστυχίας.

Ως πραγματικός Πυθαγόρειος και Ορφικός εξασκεί εμπράκτως την θεραπευτικήν, ομαδικώς δε απαλλάσσει τους κατοίκους του Σελινούντος και του Ακράγαντος από διαφόρους επιδημείας, ως δε εκ των κειμένων καταφαίνεται, ολόκληρος ο λαός ως «σωτήρα» και «Θεόν» αναγνωρίζει.

Εις τον Εμπεδοκλή απεδόθησαν πολλά βιβλία, πλην δύο μόνον θεωρούνται ως γνήσια, είναι δε ταύτα φιλοσοφικά ποιήματα, έμμετρα, κατά το είδος των Ομηρικών επών, «Περί φύσεως των όντων» και οι «Καθαρμοί», αμφότερα εκτεινόμενα εις πεντακισχιλίους στίχους. Εξ αυτών σώζονται πολυάριθμα και αρκετά εκτενή αποσπάσματα εκ των οποίων δύναταί τις να ανασυνθέση εν τινι μέτρω την Κοσμοθεωρίαν και απολυτρωτικήν διδασκαλίαν του Ακραγαντινού Μύστου.

Γένεσις και φθορά κατά την κυρίαν σημασίαν των λέξεων δεν υπάρχει μίξις και αποσύνθεσις, ένωσις και διαχωρισμός αμεταβλήτων αγεννήτων και αθανάτων πρωταρχικών ουσιών τας οποίας ο Εμπεδοκλής «στοιχεία» αποκαλεί, τα χαρακτηρίζει δε πρώτος με τα ονόματα πυρ, αήρ, ύδωρ, γη. Πάσαι αι ουσίαι ευρίσκοντο εν αρχή ανεκδήλωτοι εν τω «Σφαίρω». Ο Σφαίρος ούτος είναι εν είδος κοσμογονικού ωού των Ορφικών, εν είδος Χάους, όπερ περιέκλειε δυνάμει όλους τους νόμους τους συντελεστικούς εις την δημιουργίαν. Εν αυτώ δεν υπάρχει κίνησις, αλλά μακαρία τις ευδαιμονία. Εις μιαν όμως στιγμήν, η ισορροπία αύτη διασπάται και δύο νόμοι εκδηλούνται, ο εις είναι κίνησις κεντρομόλος (φιλότης, στοργή, αρμονία) ο έτερος μια κίνησις κεντρόφυξ (το νείκος, η διχόνοια, ο κότος). Αι δυνάμεις αύται παρίστανται ως στοιχεία ανάμεικτα και προσωποποιούνται ως μυθολογικαί υποστάσεις. Εξίσου ανώλεθροι και αρχέγονοι αρχαί δεν ευρίσκονται πάντοτε εν ισορροπία. Υφίστανται διηνεκώς εναλλαγάς υπεροχής. Η φιλότης ενοποιεί τον κόσμον και το νείκος την ενότητα μετατρέπει εις πολλότητα.

Η επικράτησις του Νείκους συνεπάγεται την επικράτησιν του Κακού όπερ έχει ως αποτέλεσμα την «ακοσμίαν» προκαλουμένην δια της επεμβάσεως των Γιγάντων και των Τιτάνων.

Αποτέλεσμα της αντιδράσεως των δύο τούτων πρωταρχικών νόμων, του Νείκους και της Φιλίας επί της αρχικής Μονάδος είναι η διαδοχική εκδήλωσις εκ της χαώδους καταστάσεως του Σφαίρου των τεσσάρων στοιχείων, εκλαμβανομένων ως πρωταρχικών δημιουργικών καταστάσεων, δια συμπυκνώσεως των οποίων λαμβάνουν γένεσιν οι κόσμοι και τα επ' αυτών δημιουργήματα.

Η ζωή του κόσμου είναι κυκλική κατ' ατελεύτητον επανάληψιν και διαγράφεται ως εξής:

1)Κρατεί παντελής Ένωσις.

2)Μετάβασις των στοιχείων προς χωρισμόν.

3)Παντελής χωρισμός των στοιχείων.

4)Επανοδος εις την ενότητα αυτών. Μόνον κατά την δευτέραν και κατά την τετάρτην περίοδον είναι δυνατή ό,τι κυρίως ονομάζεται «φυσική ζωή» δηλαδή η διακεκριμένη ύπαρξις συνθέτων όντων, ο νυν κόσμος(3).

Εκ των οργανικών όντων εγεννήθησαν κατά πρώτον εκ της Γης τα φυτά, ηκολούθησαν δε αργότερον τα ζώα και τέλος αυτά τα ανθρώπινα πλάσματα. Πάντα ταύτα όμως δεν εγένοντο κατόπιν διεγεγραμμένου τίνος σχεδίου και εις παθητικός παράγων, η «Τύχη» έδωσε συμπτωματικώς τας αναλογίας των μίξεων. Δυνάμει των μίξεων τούτων παρήχθη άπειρος αριθμός θνητών πλασμάτων, τυχαίων και παραδόξων «κεφαλαί άνευ τραχήλου και θώρακος, βραχίονες άνευ ώμων, οφθαλμοί στερούμενοι οράσεως» κ.ο.κ. Τα ατελή ταύτα όντα ταχέως εξηφανίσθησαν δια να αφήσουν την θέσιν των εις άλλα διαθέτοντα εκ συμπτώσεως όλα τα στοιχεία και μέλη δια να διαιωνισθούν. Ο αναγνώστης συναντά ενταύθα την Δαρβίνειον αρχήν της επικρατήσεως του ισχυροτέρου.

Και οι άνθρωποι εγεννήθησαν εκ της Γης, κατ' αρχάς άμορφοι όγκοι εξ ύδατος και γης, έπειτα παράδοξα συνθέμματα ως Κένταυροι και Χείμαιραι, Ερμαφρόδιτοι και Σφίγγες και Τραγέλαφοι, μέχρις ότου δια της αρχής της επιλογής και επικρατήσεως του ισχυροτέρου κατέληξαν εις την συνήθη ανθρωπίνην μορφήν.

Το λογικόν, η φρόνησις (το ηγεμονικόν των στωικών) δεν εδρεύει ούτε εν τη κεφαλή ούτε εις το στήθος, αλλ' εις το αίμα διότι εν αυτώ επικρατεί η τελειωτέρα μίξις των τεσσάρων στοιχείων. Και όσον αρμονικωτέρα είναι αύτη, τόσον το λογικόν του ανθρώπου είναι αρτιώτερον. Άλλως τε το λογικόν δεν είναι ιδιάζον κτήμα του ανθρώπου μόνον, αλλά δύναται να ανευρεθή εις υποτυπώδη κατάστασιν και επ' αυτών των συστατικών στοιχείων (Πανψυχισμός μάλλον παρά Πανθεϊσμός). Δια τούτο πάντα τα όντα μετέχουσι φρονήσεως (πάντα γαρ ίσθι φρόνησιν έχειν και νοήματος αίσαν).

Ο θάνατος λαμβάνει χώραν δι' αποχωρισμού του πυρώδους στοιχείου από των λοιπών εκ του συνδυασμού των οποίων ο άνθρωπος αποτελείται. (Ο ύπνος τουναντίον προκαλείται δια του προσωρινού αποχωρισμού του πυρώδους στοιχείου από του ανθρωπίνου σώματος. Η μυστικιστική διδασκαλία του Εμπεδοκλέους περί ψυχής και των πεπρωμένων αυτής περιλαμβάνει σαφή στοιχεία Πυθαγορικών και Ορφικών δοξασιών εις τας οποίας ούτος προσθέτει την περί νείκους και φιλίαν θεωρίαν του. Η μυστική αυτή διδασκαλία ζωγραφίζεται υπό του υμνοπόλου – φιλοσόφου δια ζωηρών χρωμάτων και διαγράφει τας σκληράς δοκιμασίας τας οποίας η Ψυχή, εξ αιτίας του νόμου του Νείκους, δοκιμάζει πίπτουσα εις την σωματικήν και υλικήν κατάστασιν. Από της καταστάσεως ταύτης δια να απολυτρωθή ο άνθρωπος οφείλει να εφαρμόση μιαν Άσκησιν εις την οποίαν περιλαμβάνεται προπάντων η ευρεία εφαρμογή του νόμου της Αγάπης και Φιλίας ως και η αποχή πάσης κρεοφαγίας.

Φέρεται ως παραδεχόμενος τας περί μετεμψυχώσεως θεωρίας ομιλών περί του ιδίου του παραδείγματος θεωρεί εαυτόν ως δαίμονα, δηλαδή ως θείαν και ανεξάρτητον προσωπικότητα, περιπεσόντα εις βαρύ αμάρτημα δια του Νείκους και εκπεσόντα της θείας του φύσεως. Διαδοχικώς έκτοτε η ψυχή του διήλθε μέσω φυτών, δια μέσου σάρκας ζώων και ανθρώπων, πλάνης εις το σύμπαν «φυγάς Θεόθεν και αλήτης» εξετινάχθη εις το «υπόστεγον άντρον» ως αποκαλεί «την επίγειον κοιλάδα του Κλαυθμώνος» μέχρις ου επιστή και δι' αυτόν το πλήρωμα του χρόνου και επανακάμψη εις την προτέραν μακαριότητα.

Χαρακτηριστικόν εν προκειμένω είναι το απόσπασμα του Ιππολύτου ένθα ως προκαλών τας μετεμψυχώσεις και ταλαιπωρίας της δοκιμαζομένης ψυχής αναφέρεται αυτό τούτο το Νείκος – ο Δημιουργός – όστις ως Χαλκεύς κατεργάζεται τον σίδηρον, τον σφυρηλατεί και τον εμβαπτίζει εκ του πυρός εις το ύδωρ.

Τοιουτοτρόπως η ψυχή, κατακτώσα ολοέν έδαφος και αποκαθαιρομένη φθάνει κατά πρώτον την κορωνίδα της φυτικής εξελίξεως ήτις είναι η Δάφνη μετέπειτα της ζωικής εξελίξεως ήτις είναι ο Λέων, δια να προσπελάση τέλος την ανθρωπίνην κατάστασιν ήτις κορυφούται εν τω προσώπω των προφητών των υμνοπόλων, των ιατρών και ηγεμόνων, εντεύθεν δε προέρχονται αυτοί ούτοι οι μάκαρες Θεοί.

Δυστυχώς, ως θα παρατηρήση ο αναγνώστης, μολονότι αφθονία αποσπασμάτων διεσώθη περί των φυσικών θεωριών του μεγάλου Ακραγαντίνου, αι περί Απολυτρώσεως περικοπαί είναι ασήμαντοι και ελάχιστα ψιχία αντιπροσωπεύουν το ασφαλώς λαμπρόν σύστημα αυτού περί αγωγής του ανθρώπου και περί μυσταγωγικής αναπτύξεως.

________________

1.«Τούτο φησί ο Σάτυρος λέγειν, ως αυτός παρίει του Εμπεδοκλή γοητεύοντι. Αλλά και αυτόν δια των ποιημάτων επαγγέλεσθαι τούτο τε και αλλά πλείω, δι' ων φησί. Φάρμακα δ' όσοι γεγάσι κακών και γήραος άλκαρ Πεύση. Επεί μούνω σοι εγώ κρανέω, τάδε πάντα. Παύσεις δ' ακαμάτων ανέμων μένος, οίτ' επί γαίαν. Ορνύμενοι πνοιαίσι καταφθινύθουσιν άρρουραν. Και πάλιν ην κ' εθέλισθα, παλίντισα πνεύματ' επάξεις. Θήσεις δε εξ όμβροιο κελαινού καίριον αυχμόν. Ανθρώποις, θήσεις δε και εξ αυχμοίο θερείου. Ρεύματα δενδρεόθρεπτα και δ' εν θέρει αήσαντα. Άξεις δ' αΐδαο καταφθιμένου μένος ανδρός». (Δ. Λαέρτιος, VIII, 2).

2.Πρβλ. την προσφώνησιν του Εμπεδοκλέους προς τους Ακραγαντίνους την οποίαν αναφέρει ο Διογένης Λαέρτιος VIII, 2

«Ω φίλοι, οι μέγα άστυ κατά ξανθού Ακράγαντος Ναίετ' άκρην πόλεως αγαθών μελεδήμονες έργων, Χοάρετ' εγώ δ' υμίν θεός άμβροστος, ουκ έτι θνητός. Πωλεύμαι μετά πάσι τετιμένος, ώσπερ έοικε, Ταινίαις τε περίστεπτος στέφεσιν τε θαλείοις, Τοίσιν αμ' ευτ' αν ίκωμαι ες άστεα τηλεθόωντα Ανδράσι ηδέ γυναιξί σεβίζομαι, οι δ' αμ' έπονται Μύριοι, εξερέοντες όπη προς κέρδος αταρπός. Οι μεν μαντοσηνέων κεχρημένοι, αι δε τι νούσων Παντοίων επύθοντο κλύειν ευηκέα βάξιν».

3.Κ. Παλαμά, Εμπεδοκλής, Εν Μεγ. Εγκυκλοπαιδεία

ΠΕΤΡΟΣ ΓΡΑΒΙΓΓΕΡ

ΣΥΜΒΟΛΑΙ ΕΙΣ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗΝ ΑΝΘΡΩΠΟΣΟΦΙΑΝ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΣΦΙΓΓΟΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΙΜΕΛΗ 2007