Μεβλεβί (Δερβίσηδες) – ΤΕΛΗΣ ΛΙΒΑΝΙΔΗΣ

Γνωστοί περισσότερο σαν περιστρεφόμενοι δερβίσηδες, οι μεβλεβί αποτελούν ένα αποδεκτό δόγμα του ισλαμισμού αλλά και μια κατά βάση μυστική εταιρεία, η οποία μπορεί να θεωρηθεί ότι αγγίζει τα όρια της αίρεσης, χωρίς όμως αυτό να τους εμποδίζει να θεωρούνται μια ειδική τάξη μυστών με μεγάλο θρησκευτικό και κοινωνικό κύρος. Θα πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι το τάγμα ανήκει στο ορθόδοξο δόγμα των σουνιτών. Το τάγμα των μεβλεβί ιδρύθηκε από τον Mevlana Jalal al-din Rumi, σημαντικό ποιητή και στοχαστή του ισλαμισμού, ο οποίος έζησε το δέκατο τρίτο αιώνα. Οι χώροι λειτουργίας των δερβίσηδων μεβλεβί αποτελούνται από τους teke, που είναι ανάλογοι των χριστιανικών μοναστηριών και προσφέρουν στέγη και τροφή στους ξένους επισκέπτες ανεξαρτήτως θρησκείας. Οι teke περιλαμβάνουν δωμάτια για επισκέπτες, χώρους για το Διδάσκαλο και τα υπόλοιπα μέλη του τάγματος, βοηθητικούς χώρους, αίθουσα περισυλλογής και την κεντρική αίθουσα των τελετών.

Η βασική τελετουργία των μεβλεβί είναι η περιστροφή των δερβίσηδων, η οποία θεωρείται μια από τις πλέον πνευματικές θρησκευτικές τελετές όλων των θρησκειών και το ύψιστο δείγμα ευλάβειας και προσευχής για τους ίδιους. Η περιστροφή αυτή, που εκτελείται με ιδιαίτερη ευλαβικότητα, πραγματοποιείται από το τάγμα σαν υπέρτατη πράξη αγάπης και αναπαριστά το βασικό μύθο τους για την ενότητα των ανθρώπων με το Θεό, την περιστροφή των πλανητών γύρω από τον Ήλιο και μέσω αυτού την υπερβατικότητα όλων των πλασμάτων προς την ένωσή τους με την άπειρη οντότητα του σύμπαντος. Η τελετή της περιστροφής εκτελείται από τους μύστες-δερβίσηδες, οι οποίοι, απλώνοντας τα χέρια σε έκταση και γέρνοντας το κεφάλι στον ώμο, αρχίζουν κάτω από τους ήχους μιας μουσικής, που σταδιακά μεταβάλλεται από μελωδική σε μια σειρά από επαναλαμβανόμενα, σχεδόν δαιμονικά αλλά ταυτόχρονα υπνωτικά μοτίβα, να περιστρέφονται στην αρχή αργά και στη συνέχεια ολοένα ταχύτερα, μέχρι να φτάσουν σε μια κίνηση που τους οδηγεί στην έκσταση, στο πνευματικό βύθισμα που ταυτόχρονα αποτελεί το δρόμο για την εσωτερική φώτιση.

Το μυστηριακό περιβάλλον της τελετής της περιστροφής είναι βαθύτατα θρησκευτικό και περιλαμβάνει τον εξαγνισμό των δερβίσηδων και την προσφορά της ευλογίας του επικεφαλής του teke σε όλους εκείνους που θα πάρουν μέρος σε αυτήν πριν το ξεκίνημα της διαδικασίας. Η τελετή της περιστροφής (sema) εκπέμπει έναν ισχυρό μυστικιστικό χαρακτήρα. Σε αυτή συμμετέχουν δώδεκα περιστρεφόμενοι δερβίσηδες και δώδεκα μουσικοί που παίζουν παραδοσιακά όργανα του μεσανατολικού και μεσογειακού χώρου. Χωρίζεται σε δύο τμήματα, από τα οποία το ένα αποτελεί την εισαγωγή, που εκτελείται από το διδάσκαλο, και τις τρεις ή τέσσερις επόμενες ενότητες της κύριας τελετουργίας της περιστροφής. Κάθε τμήμα ή ενότητα της τελετής συμβολίζει μια συγκεκριμένη θρησκευτική διαδικασία, όπως την απότιση τιμής στον Προφήτη Μωάμεθ, την επίκληση της ευλογίας του, τη γέννηση της αλήθειας μέσω της γνώσης, τη χαρά του πιστού όταν αναγνωρίζει το κάλλος του κόσμου που τον περιβάλλει και τη σοφία Εκείνου που τον δημιούργησε και, τέλος, την απόλυτη υποταγή στο θέλημα του Θεού.

Ο βαθύτερος συμβολισμός της sema λειτουργεί με την εκδήλωση της σημασίας της διαρκούς κίνησης, η οποία αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό όλων των στοιχείων του μικρόκοσμου και του μακρόκοσμου αλλά και το δρόμο για την κατάκτηση της φώτισης με την κατανόηση και τη μίμησή της. Σύμφωνα με το δόγμα των μεβλεβί, τα πάντα μέσα στον κόσμο βρίσκονται σε μια συνεχή κίνηση. Αυτό είναι κάτι που αποτελεί μεν το υπέρτατο κοινό στοιχείο τους αλλά ταυτόχρονα το δεσμό τους σε μια συμπαντική αρμονία που περιλαμβάνει τον ιδιαίτερο άξονα Θεού-ανθρώπου.

Καθώς λοιπόν περιστρέφονται οι semazen, οι μύστες παρουσιάζουν στους μυημένους αλλά και στους αμύητους τη βαθύτερη αυτή ερμηνεία του Υπέρτατου Όντος, καλώντας τους έτσι με τον αέναο στροβιλισμό τους να πάρουν μέρος σαν παρατηρητές στην αναγνώριση και τη βαθύτερη κατανόησή τους. Ο περιστροφικός χορός των δερβίσηδων μετατρέπεται με αυτό τον τρόπο σε ένα ατέρμονο διανοητικό ταξίδι στα βάθη της συνείδησης και της πραγματικότητας, στην πρόσκληση όσων τον παρακολουθούννα πάρουν μέρος στην ένωση με το Θεό κάτω από την καθοδήγηση των semazen. Όσο για αυτούς, η αμφίεσή τους με το λευκό επενδύτη, που συμβολίζει την επιθανάτια αμφίεση, και το σκέπασμα του κεφαλιού από τρίχα καμήλας, που συμβολίζει την πλάκα του τάφου, υπενθυμίζουν στους πιστούς το εφήμερο του βίου και τη ματαιότητα των γήινων απολαύσεων.

Οι συμβολισμοί των semazen και του περιστροφικού χορού τους δε σταματούν εδώ. Περιμένοντας σιωπηλοί, όρθιοι και ακίνητοι με σταυρωμένα τα χέρια να ξεκινήσει η τελετουργία αναπαριστούν έτσι την παντοτινή Μονάδα, τη βάση κάθε μέτρου. Στη συνέχεια αρχίζουν σταδιακά να περιστρέφονται ολοένα ταχύτερα, απλώνοντας το δεξί χέρι με την παλάμη προς τον ουρανό σαν ένδειξη προσευχής και αναμονής της χάρης, ενώ ταυτόχρονα κοιτάζουν προς το αριστερό, που η παλάμη του στρέφεται προς το έδαφος, θυμίζοντας έτσι την υποχρέωση της ταπεινότητας και της προσφοράς. Με αυτό τον τρόπο και κάτω από τους ήχους μιας μουσικής που υμνεί το Θεό ολοένα πιο έντονα ο περιστρεφόμενος δερβίσης λειτουργεί σαν ο άξονας ανάμεσα στο πραγματικό και το υπερβατικό, το γήινο και το υπερφυσικό, το ανθρώπινο και το θείο. Την ίδια στιγμή, όμως, η περιστροφική κίνηση των δερβίσηδων γύρω από τον εαυτό τους αλλά και γύρω απ'οτον κεντρικό τελετουργό, ο οποίος σε συγκεκριμένη στιγμή της διαδικασίας στέκεται στο κέντρο του κύκλου που δημιουργούν, αναπαριστά με ισχυρή συμβολική σαφήνεια την κίνηση των πλανητών γύρω από τον Ήλιο αλλά και την περιστροφή των πάντων γύρω από την αρχέγονη και θεμελιώδη έννοια του Θεού.

Το δόγμα των μεβλεβί, σε αντίθεση με την πλειονότητα των ισλαμικών αιρέσεων, δεν υπήρξε ποτέ αντίθετο με τις βασικές ιδέες της μωαμεθανικής θρησκείας, αν και πολλές φορές έχει κατηγορηθεί από τους σκληροπυρηνικούς ορθόδοξους σουνίτες μουσουλμάνους. Πολλοί σουλτάνοι το αντιμετώπισαν με ιδιαίτερη ανοχή, ένας μάλιστα από τους φωτισμένους ηγέτες της οθωμανικής αυτοκρατορίας, ο μεταρρυθμιστής Σελίμ Γ', πιθανολογείται ότι υπήρξε και μέλος του τάγματος. Ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής υπήρξε επίσης ένας από τους προστάτες του δόγματος, ενώ το μεγάλο Semahane (αίθουσα τελετής της περιστροφής) που βρίσκεται δίπλα στο τζαμί και το μαυσωλείο του Mevlana Jalal al-Din Rumi αποτελεί προσφορά του.

Οι μεβλεβί έπαιξαν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην πολιτιστική ιστορία του ισλαμισμού από το δέκατο τρίτο αιώνα μέχρι σήμερα, έχοντας επηρεάσει με την ιδεολογία και τα έργα τους την ποίηση, την καλλιγραφία και ιδιαίτερα τη μουσική. Στο θέμα αυτό συνάντησαν τη μεγαλύτερη αντίδραση από τους ορθόδοξους ισλαμιστές, δεδομένου ότι η μουσουλμανική θρησκεία απαγορεύει τη μουσική στις θρησκευτικές τελετές σαν στοιχείο που επηρεάζει αρνητικά τον πιστό και διασπά την προσοχή του από την προσευχή. Αντίθετα σε αυτή την αντίληψη, ο Rumi και οι οπαδοί του ενσωμάτωσαν τη μουσική μέσα στην ίδια τη θρησκευτική τελετουργία, θεωρώντας την έναν ακόμα ισχυρότερο εμπλουτισμό της προς μια πιο ολοκληρωμένη πίστη, που ανυψώνει το πνεύμα σε ένα ανώτερο επίπεδο θρησκευτικής μέθεξης. Χαρακτηριστικά, ο ίδιος ο Mevlana Jalal al-Din Rumi έλεγε ότι: «η μουσική μας κάνει και ακούμε τις Πύλες του Παραδείσου»...

Η πολιτιστική ποιότητα που πρόσφερε το τάγμα των μεβλεβί στο Ισλάμ ήταν τόση, ώστε σύντομα οι teke τους λειτούργησαν και ως σημαντικά κέντρα ανάπτυξης της τέχνης, του χορού και της μουσικής. Παράλληλα, διατηρώντας στο ακέραιο την εσωτερική και βαθύτατα ανθρωπιστική παράδοση του ισλαμικού σουφισμού και έχοντας σαν σκοπό του την παροχή διανοητικής ανακούφισης και φώτισης, το δόγμα των μεβλεβί λειτούργησε καταλυτικά σαν πόλος φιλελεύθερων και προοδευτικών ιδεών, προσπαθώντας όμως ταυτόχρονα να διατηρήσει τη διόλου ευκαταφρόνητη ισλαμική πολιτιστική παράδοση. Ιδιαίτερη σημασία φυσικά έχει το γεγονός ότι αυτή η πολιτιστική και ανθρωπιστική προσπάθεια κατόρθωσε να επιβιώσει και να δράσει μέσα σε ιστορικές περιόδους ενός ιδιαίτερα σκληρού οθωμανισμού, απαλύνοντας πολλές φορές με καίριο τρόπο πολλές από τις πιθανώς ακόμα σκληρότερες εκδηλώσεις του. Επίσης η γνωστική βάση του δόγματος των μεβλεβί έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ανεξιθρησκεία τους, στη φροντίδα τους για τα πνευματικά του βίου και το σεβασμό τους για την ανθρώπινη προσωπικότητα και φύση, ένα γεγονός που συναρτάται και με την αναβίωση του τάγματος στη σύγχρονη εποχή. Επομένως, η μυστικότητα που καλύπτει πολλές από τις εκφράσεις, τους συμβολισμούς και κάποια σημεία των τελετών τους ίσως δεν είναι αδικαιολόγητη...

ΤΕΛΗΣ ΛΙΒΑΝΙΔΗΣ

ΤΑ ΚΕΚΡΥΜΜΕΝΑ

ΜΥΣΤΙΚΑ ΤΑΓΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΤΑΙΡΕΙΕΣ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ANUBIS 2000