ΤΟ ΣΙΛΦΙΟΝ – CLAUDE LEVI STRAUSS

Ανάμεσα στα ιερά τους σύμβολα, οι Διόσκουροι των Ελλήνων είχαν κι ένα φυτό, το Σίλφιον, στο οποίο οι αρχαίοι απέδιδαν εξαιρετικές ιδιότητες. Από τη Λιβύη, όπου ευδοκιμούσε σε άγρια κατάσταση, έφερναν ολόκληρα φορτία, τα οποία κατανάλωναν σαν τροφή ή προόριζαν για ποικίλες φαρμακευτικές χρήσεις. Το θεωρούσαν ιδιαίτερα πολύτιμο. Όταν ο Καίσαρας άρπαξε το δημόσιο Θησαυρό της Ρώμης, βρήκε μέσα τεράστιες διατηρημένες ποσότητες από το Σίλφιον. Από τον ΣΤ΄ μ.Χ. αιώνα, τουλάχιστον, η συλλογή του φυτού στα εδάφη όπου φύτρωνε ελεύθερα (δεν μπόρεσε ποτέ να καλλιεργηθεί), άρχισε να υπακούει σε αυστηρούς κανόνες. Όταν, προς το τέλος του Α΄ π.Χ. αθώνα, οι ντόπιοι διοικητές χαλάρωσαν τον έλεγχό τους, από αμέλεια ή από συμφέρον, το είδος, που είχε υποστεί κατάχρηση, εξαφανίστηκε σε πενήντα περίπου χρόνια. Στην αρχή της χριστιανικής περιόδου, οι Ρωμαίοι δεν το γνώριζαν πια, αλλά το είχαν ακουστά.

Το Σίλφιον δεν ήταν το ιαματικό Πευκέδανον, γνωστό στην Ευρώπη, όπου χρησιμοποιείτο από την αρχαιότητα, αλλά σύμφωνα με τον I. Hahn, ήταν κατά πάσα πιθανότητα ένα πευκεδανοειδές ή, εν πάση περιπτώσει, ένα σκιαδηφόρο συγγενικού τύπου, που παρήγαγε ρετσίνι.

Πίσω από τη δοξασία που συνδέει το Σίλφιον με τους Διόσκουρους, δεν υπάρχει, ίσως, τίποτα άλλο από μια αναφορά στο πέρασμα των δύο ηρώων από την Κυρήνη, πόλη από όπου εξαγόταν το φυτό (εκτός κι αν αυτή η επίσκεψη επινοήθηκε, για να ενισχυθεί η ίδια η δοξασία). Και θα μας απασχολήσει, από την άποψη του ανέκδοτου, η ενδιαφέρουσα επαναχρησιμοποίηση του όρου Silphium, που ξανάγινε διαθέσιμος (αφού δεν ήταν γνωστό ποιο φυτό προσδιόριζε παλαιότερα), για να ονομάσει στην επιστημονική γλώσσα ένα αμερικανικό φυτό που εκκρίνει γόμα (κοινά του ονόματα: Rosinweed, Compass Plant). Χωρίς να το ξέρει ο Linne αναπαρήγαγε, με αυτή του την περιορισμένη στην ονοματολογία* επιλογή, εκείνη που έκαναν οι Ινδιάνοι, επιλέγοντας ένα συγγενικό γένος του φυτού, προικισμένο με τις ίδιες ιδιότητες, για ν’ αντικαταστήσουν στις ιεροτελεστίες τους το Πευκεδανοειδές που απουσίαζε από τα εδάφη τους. Υπαινιγμός ζωηρός, που υπονοεί ότι η σκιά του Σιλφίου τριγυρίζει, ίσως, ακόμα, σε τούτα τα μέρη…

Τέλος, αν έχουμε πάντα κατά νου, τόσο τη διατροφική, όσο και τη μαγική και θρησκευτική αξία που αποδίδεται, στο βορειοδυτικό τμήμα της Βορείου Αμερικής, στα Πευκεδανοειδή (διαφορετικά και αυτά από το Peucedanum officinale, L.), την υποχρεωτική χρήση ενός τέτοιου Σκιαδηφόρου φυτού ή του αμερικανικού που προαναφέρθηκε, για την τελετουργική προετοιμασία του πρώτου σολομού και, κυρίως, την εξομοίωση από την ιθαγενή σκέψη των διδύμων με σολομούς, δε θ’ αποφύγουμε να δοκιμάσουμε κάποια έκπληξη. Πολύ δε περισσότερο, που, σύμφωνα με του Kwakiutl, μασώντας και φτύνοντας τους σπόρους του Peucedanum, απομάκρυνε κανείς τα θαλάσσια τέρατα, ενώ, σύμφωνα με τους Thompson, σταματούσε τον άνεμο και την καταιγίδα. Ιδιότητες, δηλαδή, που απέδιδαν και οι αρχαίοι στους Διόσκουρους. Στη Βόρειο Αμερική, η χρήση ρητινοφόρων φυτών για την τελετουργική μαγειρική εξηγείται πιθανόν με την σιωπηρή αναφορά στην αρχέγονη φωτιά. Και οι αρχαίοι συσχέτιζαν τους Διόσκουρους με τη φωτιά και, κάτι που είναι πολύ γνωστό, με τους φωτεινούς μετεωρίτες.

Η φαινομενική συνοχή όλων αυτών των πραγμάτων θα μας έδινε την εντύπωση πως, για κάποιους λόγους που μας διαφεύγουν, στον Αρχαίο και το Νέο Κόσμο συνέδεαν, κατά τον ίδιο τρόπο, ορισμένα Σκιαδηφόρα με τους διδύμους. Χωρίς αμφιβολία, πρόκειται εδώ για μια οφθαλμαπάτη. Και οι απάτες, όμως, έχουν τη χάρη τους, γι’ αυτό και συγχωρούμαστε που ανταποκριθήκαμε με ευαισθησία, αν και γνωρίζουμε πως να ξεκόβουμε από κάτι τέτοια, με τρόπο σταθερό.

Θα ήταν δυνατό, σε σπάνιες περιπτώσεις, τούτο το δυναμικό εργαλείο της στρουκτουραλιστικής ανάλυσης να καταφέρει να περάσει τα όρια του στενού κόσμου που μας περιβάλλει και να διακρίνει στα πέρατα του ουρανού της μυθολογίας αυτό που θα ονομάζαμε, δανειζόμενοι τον όρο από το αστροφυσικό λεξιλόγιο, ιδιάζοντα σημεία: Ούτε και τα ιδιάζοντα σημεία έχουν περισσότερη σχέση με τις επιφανειακές ομοιότητες, με τις οποίες ικανοποιείτο η παλιά συγκριτική μυθολογία, από όση έχουν τα μυστηριώδη αντικείμενα όπως αποκαλύπτονται από τα ραδιοτηλεσκόπια, με τα ουράνια σώματα που παρατηρούσαν με γυμνό μάτι οι πρώτοι αστρονόμοι.

Μπροστά σε πράγματα σαν κι αυτά που επικαλούμαι, οι συνηθισμένες κατηγορίες της σκέψης κλονίζονται. Δεν ξέρουμε πια για τι ψάχνουμε: για μια πρωτόγονη κοινότητα, όσο φτωχά και να είναι τα ίχνη που θα μπορούσαν να το πιστοποιήσουν; Ή για μια δομή, περιορισμένη από τις συνεχείς γενικεύσεις σε τόσο αβέβαια πλαίσια, που δεν ελπίζουμε ποτέ να τη συλλάβουμε; Εκτός και αν η αλλαγή κλίμακας μας επιτρέπει ν’ αντιληφθούμε κάποια πλευρά του ηθικού κόσμου, όπου όπως μας λένε οι φυσικοί για το απείρως μεγάλο και το απείρως μικρό, ο χώρος, ο χρόνος και η δομή συγχέονται. Ένας κόσμος, στην αδρή ύπαρξη του οποίου θα έπρεπε να περιοριστούμε, εγκαταλείποντας κάθε φιλοδοξία να τον διαβούμε.

____________________________

*«[…] το αληθινό silphium, το όνομα του οποίου, αδίκως, ίσως, έδωσε ο Linnaeus σ’ ένα γένος της οικογένειας των Κορυμβοφόρων που προερχόταν από τη Λουιζιάνα, καθώς είχε τα φύλλα κοντά το ένα στο άλλο και κατά τον ίδιο τρόπο ενωμένα στη βάση τους (Dictionnaire des Sciences naturelles […] par plusieurs professeurs des jardins du roi κλπ. Τόμος XLIX, λ. “Silphium”, Paris-Strasburg, Levrault, 1827). Μήπως, όμως, δεν υπήρχε και κάποια αμφιβολία ως προς την ορολογία, στη σκέψη των Ινδιάνων, ανάμεσα στα Σκιαδηφόρα του γένους Peucedanum=Lomatium και ένα τέτοιο φυτό, συγγενές του γένους Silphium (πρβλ. ανωτ. σημείωση της σελ. 136):

Οι Omaha και οι Ponca, Ινδιάνοι με γλώσσα Siouan, εγκαταστημένοι στην περιοχή του Μισσούρι, έτρεφαν μεγάλο σεβασμό για ένα από τα είδη του (Silphium lacinatum, L.). Απέφευγαν να κατασκηνώνουν στα μέρη που φύτρωνε το φυτό, γιατί, όπως πίστευαν, έπεφταν συχνά εκεί κεραυνοί. Αντίθετα, πίστευαν ότι μπορούσαν να τους απομακρύνουν με τον καπνό της φωτιάς, που άναβαν από τις ξερές ρίζες του. Οι Winnebago της περιοχής των Μεγάλων Λιμνών χρησιμοποιούσαν το Silphium perfoliatum σαν εμετικό, με σκοπό τον τελετουργικό εξαγνισμό τους.

Claude Levi Strauss

Ο Μύθος του Λύγκα

Μετάφραση Άννα Βόζιου

Εκδόσεις Γκοβόστη 1994