Η ΓΕΦΥΡΑ ΚΑΙ ΤΟ ΔΥΣΚΟΛΟ ΠΕΡΑΣΜΑ – MIRCEA ELIADE

Οι σαμάνοι όπως και οι νεκροί, έχουν να διασχίσουν κατά το ταξίδι τους στην Κόλαση μια γέφυρα. Όπως ο θάνατος, και η έκσταση συνεπάγεται μια «αλλοίωση» που ο μύθος μεταφράζει κατά πλαστικό τρόπο σε επικίνδυνο πέρασμα. Έχουμε συναντήσει σημαντικό αριθμό τέτοιων παραδειγμάτων. Επειδή θα επανέλθω σ’ αυτό το θέμα σ’ ένα ιδιαίτερο έργο, θα αρκεσθώ σε μερικές σύντομες παρατηρήσεις. Ο συμβολισμός της νεκρικής γέφυρας είναι παγκόσμια διαδεδομένος και ξεπερνάει την ιδεολογία και την σαμανική μυθολογία. Αυτός ο συμβολισμός, από τη μια μεριά με το μύθο μιας γέφυρας (ή ενός δένδρου, μιας κλιματίδας κλπ.) που ένωνε άλλοτε τη Γη με τον Ουρανό και χάρη στην οποία οι άνθρωποι επικοινωνούσαν άκοπα με τους θεούς και από την άλλη με τον μυητικό συμβολισμό «της στενής πόρτας» ή του «παράδοξου περάσματος» που θα διανθίσουμε με μερικά παραδείγματα. Έχομε να κάνουμε μ’ ένα μυθολογικό σύνδρομο του οποίου τα βασικότερα συστατικά στοιχεία θα ήταν τα εξής: 1) in illo tempore, στους παραδεισιακούς χρόνους της ανθρωπότητας, μια γέφυρα ένωνε τη Γη με τον Ουρανό και οι άνθρωποι περνούσαν από το ένα σημείο στο άλλο χωρίς να συναντήσουν εμπόδια γιατί δεν υπήρχε ο θάνατος 2) όταν κόπηκαν κάποτε οι εύκολες επικοινωνίες ανάμεσα στη Γη και στον Ουρανό, τη γέφυρα δεν την περνούσανε πια παρά μόνο «κατά πνεύμα», δηλαδή σα νεκροί ή σε έκσταση. 3) Το πέρασμα είναι δύσκολο, είναι δηλαδή γεμάτο εμπόδια και όλες οι ψυχές δεν καταφέρνουν να το περάσουν. Χρειάζεται να αντιμετωπίσουν τους δαίμονες και τα τέρατα που θα ήθελαν να κατασπαράξουν την ψυχή, ή ακόμα, στο πέρασμα των ασεβών, η γέφυρα γίνεται στενή σα λεπίδι ξυραφιού, κλπ. Μόνο οι «καλοί» και ειδικότερα οι μυημένοι διασχίζουν εύκολα τη γέφυρα (οι τελευταίοι γνωρίζουν κατά κάποιο τρόπο τον δρόμο, μια και έχουν υποστεί τον τυπικό θάνατο και την ανάσταση). 4) ορισμένοι προνομοιούχοι καταφέρνουν πάντως να την διασχίσουν ενώ είναι ακόμα ζωντανοί, είτε σε έκσταση, όπως οι σαμάνοι, είτε «δια της βίας» όπως μερικοί ήρωες, είτε, τέλος, «με παράδοξο τρόπο», με την «φρόνηση» ή με τη μύηση (θα γυρίσουμε σύντομα σ’ αυτό το «παράδοξο»).

Το σημαντικό γεγονός είναι ότι πολλά τυπικά θεωρείται πως «κατασκευάζουν» συμβολικά μια «γέφυρα» ή μια «σκάλα» και τούτο από την ίδια τη δύναμη του τυπικού. Αυτή η ιδέα έχει πιστοποιηθεί, παραδείγματος χάρη, στον συμβολισμό της βραχμανικής θυσίας (βλ. Ταιτιρίγυα Σαμχίτα, VI, 5, 3, 3. VI, 5, 4, 2. VI, 5, 8, 5, κλπ.). Όπως είδαμε, το σχοινί που συνδέει τις τελετουργικές σημύδες που στήνονται για τη σαμανική παράσταση ονομάζεται ακριβώς «γέφυρα» και συμβολίζει την ανάβαση του σαμάνου στον Ουρανό. Σε ορισμένες ιαπωνικές μυήσεις, οι υποψήφιοι είναι αναγκασμένοι να χτίσουν μια «γέφυρα» με επτά βέλη και επτά σανίδες. Τούτο το τυπικό πρέπει να παρομοιαστεί με τις σκάλες από μαχαίρια που αναρριχώνται οι υποψήφιοι κατά τη σαμανική τους μύηση και, γενικότερα, με τα μυητικά τυπικά της ανάβασης. Η έννοια όλων αυτών των τυπικών του «επικίνδυνου περάσματος» είναι η ακόλουθη: εγκαθιστούν μια επικοινωνία μεταξύ Ουρανού και Γης, προσπαθώντας να αποκαταστήσουν την «κοινωνικότητα» που ήταν ο νόμος in illo tempore. Από μια ορισμένη γωνία όλα τα μυητικά τυπικά επιζητούν την ανοικοδόμηση ενός «περάσματος» προς το αντίπερα και συνεπώς την κατάργηση της διακοπής των επιπέδων που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη κατάσταση μετά την «πτώση».

Η ζωτικότητα του συμβολισμού της γέφυρας αποδεικνύεται επίσης από τον ρόλο που παίζει τόσο στην χριστιανική και ισλαμική αποκάλυψη όσο και στις μυητικές παραδόσεις του δυτικού μεσαίωνα. Το όραμα του Αποστόλου Παύλου μας δείχνει μια γέφυρα «στενή σαν τρίχα» που συνδέει τον κόσμο μας με τον Παράδεισο. Την ίδια εικόνα συναντάμε στους Άραβες συγγραφείς και μυστικιστές: η γέφυρα είναι πιο στενή κι από «τρίχα μαλλιών» και συνδέει τη Γη με τις αστρικές σφαίρες και τον Παράδεισο. Όπως ακριβώς και στις χριστιανικές παραδόσεις, οι αμαρτωλοί, ανίκανοι να τις διασχίσουν, καταποντίζονται στην Κόλαση. Η αραβική ορολογία υπογραμμίζει καθαρά τον χαρακτήρα της «δύσκολης προσπέλασης» της γέφυρας ή του «μονοπατιού». Οι μεσαιωνικοί θρύλοι μιλάνε για μια «γέφυρα κρύμμένη κάτω από το νερό» και για μια «γέφυρα-σπαθί» όπου ο ήρωας (Λάνσελοτ) πρέπει να περάσει με γυμνά χέρια και πόδια. Αυτή η γέφυρα είναι πιο «κοφτερή και από δρεπάνι» και το πέρασμα γίνεται «με πόνο και αγωνία». Ο μυητικός χαρακτήρας του περάσματος της γέφυρας-σπαθί επιβεβαιώνεται και από ένα άλλο γεγονός: πριν αρχίσει να την διασχίζει ο Λάνσελοτ διακρίνει δύο λιοντάρια στην απέναντι όχθη, αλλά όταν φθάσει, δεν βρίσκει πια παρά μια σαύρα: ο «κίνδυνος» χάνεται από το γεγονός ότι η μυητική δοκιμασία νικήθηκε. Στις υπερβόρειες παραδόσεις, ο Βαϊναμόινεν και οι σαμάνοι που ταξιδεύουν σε έκσταση προς τον άλλο κόσμο (Τουονάλα) πρέπει να διασχίσουν μια γέφυρα καμωμένη από σπαθιά και μαχαίρια.

Το στενό ή «δύσκολο πέρασμα» είναι ένα συνηθισμένο θέμα των νεκρικών και των μυητικών μυθολογιών (είναι γνωστή η αλληλεπίδραση και η συγχώνευση που προσβάλλει κατά καιρούς και τις μεν και τις δε). Στη Νέα Ζηλανδία, ο νεκρός πρέπει να περάσει από έναν πολύ περιορισμένο χώρο ανάμεσα σε δύο δαίμονες που προσπαθούν να τον πιάσουν. Αν είναι «ελαφρός», καταφέρνει να τον περάσει, αλλά αν είναι «βαρύς» πέφτει και γίνεται λεία των δαιμόνων. «Ελαφράδα» ή «ταχύτητα» – όπως στους μύθους όπου χρειάζεται να περάσει «πολύ γρήγορα» μέσα από τα σαγόνια ενός τέρατος – είναι πάντοτε ένας συμβολικός τύπος της «εξυπνάδας» και της «φρονιμάδας», σε τελευταία ανάλυση, της «υπεροχής» της μύησης. «Είναι δύσκολο να περάσεις πάνω στην καλοακονισμένη κόψη του ξυραφιού, λένε οι ποιητές για να εκφράσουν την δυσκολία του δρόμου (που οδηγεί στην ανώτατη γνώση) λέει η Κάθα Γιουπανισάντ (ΙΙΙ,14 μεταφ. Λουί Ρενού). Αυτός ο τύπος ρίχνει φως στον μυητικό χαρακτήρα της μεταφυσικής γνώσης. «Τι στενή η πύλη και τεθλιμμένη η οδός η απάγουσα εις την ζωήν, και ολίγοι εισίν οι ευρίσκοντες αυτήν!» (Ματθαίος VII,14).

Πραγματικά, ο συμβολισμός της «στενής πόρτας» και της «επικίνδυνης γέφυρας» είναι αλληλέγγυος με τον συμβολισμό αυτού που αποκαλέσαμε το «παράδοξο πέρασμα» γιατί μερικές φορές φαίνεται σαν ακατόρθωτο ή σαν μια κατάσταση χωρίς διέξοδο. Ας θυμηθούμε ότι οι υποψήφιοι σαμάνοι ή οι ήρωες ορισμένων μύθων βρίσκονται κάποτε σε μια θέση, φαινομενικά απελπιστική: πρέπει να περάσουν από εκεί όπου «η νύχτα και η μέρα συνναντιώνται» ή να βρουν μια πόρτα σ’ έναν τοίχο, ή ν’ ανέβουν στον Ουρανό από ένα πέρασμα που δεν μισανοίγει παρά για ένα λεφτό, να περάσουν ανάμεσα από δύο μυλόπετρες σε αδιάκοπη κίνηση, ανάμεσα σε δύο βράχους που αγγίζει ο ένας τον άλλο κάθε λεπτό, ή ακόμα μέσα από τα σαγόνια ενός τέρατος κλπ. Όπως το διέβλεψε ο Κουμαραζουάμυ, όλες αυτές οι μυθικές εικόνες εκφράζουν την ανάγκη της υπέρβασης των αντιθέτων, της κατάλυσης της πόλωσης που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη συνθήκη, για να φτάσει στην τελική πραγματικότητα. «Αυτός που θέλει να μεταφερθεί από τούτον τον κόσμο στον άλλο, ή να επιστρέψει, πρέπει να το κάνει στο «διάστημα» το μονοδιαστατικό και άχρονο που χωρίζει τις συγγενείς αλλά αντίθετες δυνάμεις μέσα από τις οποίες δεν μπορούμε να περάσουμε παρά στιγμιαία» (Κουμαρασουάμυ, Συμπληγάδες σ. 486). Μέσα στους μύθους, αυτό το «παράδοξο» πέρασμα υπογραμμίζει ακριβώς πως αυτός που καταφέρνει να το πραγματοποιήσει έχει ξεπεράσει την ανθρώπινη φύση: είναι ένας σαμάνος, ένας ήρωας ή ένα «πνεύμα», και πράγματι, δεν είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί το «παράδοξο» πέρασμα παρά μόνο αν είναι κανείς «πνεύμα».

Αυτά τα λίγα παραδείγματα φωτίζουν την λειτουργικότητα των μύθων, των τυπικών και των συμβόλων του «περάσματος» στην σαμανική ιδεολογία και στις σαμανικές τεχνικές. Διασχίζοντας σε έκσταση την «επικίνδυνη» γέφυρα που συνδέει τους δύο κόσμους και όπου μόνο οι νεκροί μπορούν ν’ αναμετρηθούν, ο σαμάνος, από τη μια μεριά αποδεικνύει ότι είναι «πνεύμα», ότι δεν είναι πια ανθρώπινο ον, και από την άλλη προσπαθεί να αποκαταστήσει την «επικοινωνία» που υπήρχε in illo tempore ανάμεσα σ’ αυτόν τον κόσμο και τον Ουρανό. Πραγματικά αυτό που σήμερα πραγματοποιούν οι σαμάνοι σε έκσταση, άλλοτε, στην αυγή του χρόνου, όλα τα ανθρώπινα όντα ήταν ικανά να το πραγματοποιήσουν in concreto: ανέβαιναν στον Ουρανό και ξανακατέβαιναν χωρίς να καταφεύγουν στον τρόμο. Η έκσταση ξανακάνει προσωρινά πραγματικότητα για έναν περιορισμένο αριθμό ατόμων, τους σαμάνους, την αρχέγονη κατάσταση ολόκληρης της ανθρωπότητας. Ως προς τούτο, η μυστικιστική εμπειρία των «πρωτόγονων» είναι μια επιστροφή στις ρίζες, μια αναδρομή στα μυστικά χρόνια του χαμένου παράδεισου. Για τον σαμάνο σε έκσταση, η Γέφυρα, το Δένδρο, η Κλιματίδα, το Σχοινί, κλπ. που in illo tempore ένωνε τη Γη με τον Ουρανό, ξαναβρίσκει για ένα λεπτό την πραγματικότητα και την επικαιρότητά της.

MIRCEA ELIADE

ΣΑΜΑΝΙΣΜΟΣ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΜΠΟΤΗΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΗ (ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ 1999)