Ο C.G. Jung (1875-1961) αποφαίνεται ότι «ο Ερμής είναι μια από τις πιο αμφιλεγόμενες μορφές του ελληνιστικού συγκρητισμού, από τον οποίο πηγάζουν οι αποφασιστικές εξελίξεις της Δύσης: ο Ερμής είναι θεός των αποκαλύψεων και, για τη φυσική φιλοσοφία του ύστερου Μεσαίωνα, είναι επίσης ο Νους, δημιουργός του κόσμου». Αυτός «ο Ερμής με τις πολλαπλές αναλαμπές» αποκαλύπτεται πράγματι ως ένα αρκετά συνταρακτικό ψευδο-ιστορικό και προπάντων πνευματικό μωσαϊκό, όπου εντούτοις μπορούμε να διακρίνουμε τρεις Ερμείς: Αιγύπτιο, Αραβο-Αιγύπτιο και Ελληνο-Ρωμαίο. Και ο Τρισμέγιστος μάλλον θα ήταν όχι τόσο η συμμαχία των τριών όσο το αποτέλεσμα του αραβο-αιγυπτιακού μόνο συγκρητισμού. Πως να δικαιολογήσει κανείς σ’ αυτή την περίπτωση την ονομασία του Τρεις-φορές-Μεγάλου;
Ο Τρισμέγιστος. - Μια πρώτη ερμηνεία, που έχει προταθεί από τον E.O von Lippmann, αφαιρεί κάθε συμβολική σημασία από αυτή την ονομασία: «Στα αρχαία αιγυπτιακά κείμενα η τριπλή επανάληψη του ίδιου ιερογλυφικού συμβόλου υποδήλωνε τον πληθυντικό και αργότερα τον υπερθετικό, με τρόπο που ο Ερμής ο Μεγάλος, ο μεγάλος, ο μεγάλος, πρέπει να διαβαστεί «Ερμής ο πολύ μεγάλος», και όχι όπως συνέβη από λάθος, «Ερμής ο τρεις φορές μεγάλος» ή τρισμέγιστος.
Χρησιμοποιώντας ελάχιστα γνωστές πηγές (ένα σχόλιο του Ερμεία από την Αλεξάνδρεια στον πλατωνικό Φαίδρο), ο H. -C. Puech κατέληξε στη σκέψη πως ο Ερμής, θα πρέπει να ήλθε τρεις φορές στην Αίγυπτο και πως, στη διάρκεια της τρίτης παραμονής του, «αναθυμόταν τον εαυτό του» παίρνοντας ή επανακτώντας μ’ αυτή την ευκαιρία την πραγματική του ταυτότητα. Επρόκειτο λοιπόν για την τριπλή ενσάρκωση του ίδιου προσώπου, «για το οποίο οι αρετές των δύο προηγουμένων ζωών του, ολοκληρωτικά αφιερωμένων στη σοφία και στην επιστήμη, αξιώθηκαν, στη διάρκεια της τρίτης ύπαρξής του, να αποκτήσουν εκ νέου συνείδηση και κατοχή του αυθεντικού του «εγώ» με πράξη ασυνήθη, που φωτίζει την ανάμνηση. Μια παρόμοια ερμηνεία έχει το πλεονέκτημα να μετατρέπει τον Τρισμέγιστο σε μυθικό πρότυπο του μύστη και του ερμηνευτή. Εξάλλου ο Ερμής θα είχε διασχίσει, κάτω από διαφορετικές ενσαρκώσεις, τρεις μυθικές περιόδους πριν από τον Κατακλυσμό, στη διάρκειά του, και μετά τον Κατακλυσμό. Θα ήταν πράγματι ο θεματοφύλακας μιας μυστικής γνώσης γραμμένης στους τοίχους των αιγυπτιακών τάφων πριν από τον κατακλυσμό, η οποία, στη συνέχεια, ανακαλύφτηκε από αυτόν.
Ο E.O von Lippmann απηχεί αυτή την παράδοση και παραθέτει ένα κείμενο του al Idrisi (1099-1166), υποστηρίζοντας ότι, σ’ έναν τόπο που ονομάζεται Αλχμίμ, μπορεί να δει κανείς μια κατασκευή με το όνομα al-Berba, την οποία ίδρυσε πριν από τον κατακλυσμό ο ένδοξος Ερμής. Προβλέποντας την καταστροφή αλλά μη γνωρίζοντας αν αυτή θα προερχόταν από τη φωτιά ή από το νερό, ο Ερμής θα είχε προφυλάξει μ’ αυτόν τον τρόπο την απόκρυφη επιστήμη με κατασκευές από πυρίμαχη γη και πέτρα. «Στην περίπτωση που την καταστροφή θα προκαλούσε το νερό, οι χωμάτινες κατασκευές θα υποχωρούσαν, οι πέτρινες όμως θα παρέμεναν και θα προφύλασσαν την επιστήμη από την καταστροφή». Παρόμοια οικοδομήματα μπορούν επίσης να παρατηρηθούν στην Έσνα και στη Ντέντεραχ. Σύμφωνα μ’ αυτή την ερμηνεία, ο Ερμής είναι πρώτα απ’ όλα ο συνεχιστής της κρυμμένης παράδοσης.
Άποψη που υποστηρίχθηκε επίσης από τον R. Guenon ο οποίος ισχυρίζεται ότι η μεγάλη πυραμίδα είναι ο «Τάφος του Ερμή»: «γιατί τα μυστήρια της σοφίας και της επιστήμης του είχαν κρυφτεί με τέτοιον τρόπο, ώστε να είναι πολύ δύσκολο να τα αποκαλύψει κανείς» ακόμη, «τα ερμητικά βιβλία, αποτελούσαν μόνο μια επαναδιασκευή των βιβλίων του Idris-Henoch και Seth-Adam».
Οι δυτικοί αλχημιστές (κυρίως ο B. le Trevisan) έγιναν μερικές φορές η ηχώ μιας τέτοιας συνέχειας, αλλά προπάντων κράτησαν τον υπαινιγμό του Σμαράγδινου Πίνακα για τα «τρία μέρη της σοφίας», στην οποία μπορεί κανείς να δει την πιο γενική έκφραση της αλχημικής τριαδικότητας είτε πρόκειται για την τριάδα Θειάφι-Αλάτι-Υδράργυρος, είτε για τις τρεις εκδηλώσεις του Μεγάλου Έργου, ταυτόχρονα ζωικής (Rebis, ερμητικό ανδρόγυνο), φυτικής (Ελιξήριο μακροβιότητας) και μεταλλικής (Φιλοσοφική Λίθος). Ή ακόμη για την τρισευτυχισμένη Φύση, που εξυμνείται από τον Ψευδο-Δημόκριτο: «Ω φύσεις, γεννήτρες φύσεων. Ω μεγαλειώδεις φύσεις που θριαμβεύετε στις φύσεις με τις μεταμορφώσεις. Ω φύσεις που θέλγετε τις φύσεις με τρόπο υπερφυσικό».
Ερμής-Τοθ. - Οι Αιγύπτιοι συνήθιζαν να μεταφράζουν το όνομα του θεού τους Τοθ – γραμματέα των θεών, εφευρέτη του λόγου και της γραφής, κύριο κάθε μυστικής ή κρυφής γνώσης – με το όνομα Ερμής. Από τότε, και για να καταφέρουν να ξεχωρίζουν τους δύο θεούς με τις αρκετά παράλληλες λειτουργίες, φαίνεται πως οι Έλληνες είχαν προσθέσει σ’ αυτή την απόδοση ένα επίθετο που στα αιγυπτιακά σήμαινε «πολύ μεγάλος» και το οποίο, μεταφρασμένο κατά προσέγγιση στα ελληνικά, θα γινόταν τρις-μέγιστος, τρισμέγιστος. Στον Ερμή, που μ’ αυτό τον τρόπο έγινε Τρισμέγιστος, στη συνέχεια θα αποδίδονταν τα μεταγενέστερα γραπτά που συγκεντρώθηκαν κάτω από τον τίτλο Corpus Hermeticum.
Όπως κι αν έχει το πράγμα, οι διάφορες αυτές πηγές δείχνουν κυρίως ότι το πρόσωπο του Ερμή «ανταποκρίνεται λιγότερο σε ένα πρόσωπο απ’ ό,τι σε μια πνευματική επίδραση» (J. Evola). Και ότι ο Ερμής-Τοθ-Τρισμέγιστος υπήρξε πριν απ’ όλα ο μεσολαβητής του μη ορατού, ο προφήτης και ο σοφός, ο οποίος, επεκτείνοντας τη μυθική γενεαλογία του Αδάμ, δεσμεύει κάθε άνθρωπο να ξαναβρεί μέσα του το πρωταρχικό Αδάμ, διακόπτοντας τον κύκλο αυτής της πνευματικής αναγέννησης, την οποία έκανε γνωστή η ερμητική αποκάλυψη και που η δυνατή αλχημική παράδοση την παρομοίασε με την αναζήτηση της Φιλοσοφικής Λίθου.
Ερμής-Μερκούριος. - Οι διάφορες ανταλλαγές λειτουργιών που παρατηρήθηκαν μεταξύ του Έλληνα Ερμή και του ομολόγου του Αιγυπτίου Τοθ φανερώνουν αρκετά πως έχουμε να κάνουμε με πολύ παραπλήσιους μυθικούς σχηματισμούς. Έχουμε το δικαίωμα να θεωρούμε πως αυτό συνεχίζεται με τον ίδιο τρόπο στις πολυάριθμες ενσαρκώσεις του Ελληνο-Λατίνου Ερμή-Μερκούριου; Είναι το ίδιο, μοναδικό και σταθερό Πνεύμα (Esprit-Mercure, τίτλος μελέτης του C.G. Jung), που δεν έπαψε να φανερώνεται κατ’ αυτόν τον τρόπο; Αυτός που – με τη μορφή του αλχημικού, φτερωτού, φευγαλέου Μερκούριου – έγινε το σύμβολο κάθε μεταμόρφωσης, και ακόμη το κλειδί κάθε μετουσίωσης. Τι μαθαίνουμε για το θέμα αυτό από τις αρχαίες ελληνικές πηγές;
Πρώτα πρώτα, την ύπαρξη μιας αρκετά αρχαϊκής μορφής της λατρείας του Ερμή, ως ποιμενικού θεού, κατόχου μαγικών δυνάμεων ιδιαίτερα στην Αρκαδία, με το όνομα Arma, από το οποίο πρέπει να προήλθε το αρχαιοελληνικό Έρμαξ, που χρησίμευε για να δηλώσει τους σωρούς από πέτρες ή τις κωνικές πέτρες με τη μορφή των οποίων τιμούσαν το θεό: οι Ερμαί. Η μορφή του Ερμή, συνδεδεμένη μ’ αυτό τον τρόπο με την ανθρωπόμορφη και φαλλική λατρεία της στήλης του (τετράγωνης, με μια προτομή πάνω της κι εφοδιασμένης με ένα φαλλό σε κατάσταση διέγερσης), πλουτίζεται σιγά-σιγά με χαρακτηριστικά και λειτουργίες: φτερά, φτερωτά σανδάλια, κηρύκειο, χρυσή ράβδο.
Εξάλλου, ο Ομηρικός Ύμνος στον Ερμή επιμένει από την πλευρά του στο θέμα της ευφυίας, της επιτηδειότητας, της ειρωνικής διάθεσης και της αφέλειας που διακρίνουν το γιο του Δία και της Μαίας (της Μητέρας-Γης) με την ικανότητα του στην απάτη και τη γοητεία, «των κλεφτών ο αρχηγός» περνά πράγματι τον καιρό του με τον να αποστρέφει: την οργή των θεών, τα αντικείμενα που κλέβει, τους δρόμους που μπερδεύει… Στη δημιουργική εφευρετικότητα του δεν οφείλουμε, μεταξύ άλλων, τη λύρα, την κιθάρα, την άρπα, τη σύριγγα, το δίχτυ, τη σβούρα, τον τροχό, τη ζυγαριά; Παίζοντας λύρα γοητεύει τον Απόλλωνα, ο οποίος σε αντάλλαγμα για το όργανο αυτό, θα του προσφέρει το κηρύκειο. Άλλωστε ο Ερμής, ενσαρκωμένος σ’ ένα πλήθος ζώων (γλάρο, περιστέρι, χαλκόκοτα, αετό, κριάρι, τρένο, σκύλο, φίδι, χελώνα, άλογο, δελφίνι, σαύρα, πεταλούδα, σκορπιό…) αποτελεί τον κατ’ εξοχήν πολύμορφο θεό.
Ταυτισμένος από τον Ch. Kerenyi με το θεϊκό παιδί (Puer aeternus) ο Ερμής-Μερκούριος παραμένει (όπως ο Τοθ και ο Τρισμέγιστος) ο μυητής, ο μεσολαβητής, αυτός που εξασφαλίζει τις διάφορες μορφές διάβασης, είτε πρόκειται για τη μεταβίβαση των μηνυμάτων μεταξύ των θεών και των ανθρώπων, τη μεταφορά των ψυχών (ψυχοπομπός), τον προσανατολισμό ή αποπροσανατολισμό των ταξιδιωτών… Παρών στα σταυροδρόμια, ο Ερμής διαπραγματεύεται τις αλλαγές μιας κατάστασης, τις μεταβάσεις και τους συνδέσμους. Το γεγονός ότι είναι το ίδιο ικανός να μεταβληθεί σε πέτρα ή σε πτηνό θυμίζει πως είναι ο κύριος των άκρων και των ορίων: η μεταβολή σε πέτρα και σε πτηνό θα ήταν έτσι δύο ξεχωριστές μορφές αυτού που η περίφημη αλχημική έκφραση «Solve et Coagula» (να διαλύεις και να στερεοποιείς) θα προσκαλέσει σε συνένωση. Εντούτοις το ερώτημα της πνευματικής αναγέννησης δεν αποτελεί την ουσιώδη απασχόληση του Ερμή-Μερκούριου, ο οποίος ασκεί τις λειτουργίες του μ’ έναν τρόπο συχνά παιχνιδιάρικο και παραμένει πάνω απ’ όλα ένας οδηγός.
FRANCOISE BONARDEL
Ο ΕΡΜΗΤΙΣΜΟΣ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Α. ΣΤΕΦΑΝΗΣ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ –
Μ. ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΑ 1994
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου