Για το εξώφυλλο της Γοητείας του ανορθολογισμού επέλεξα έναν πρώιμο πίνακα από τη λεγόμενη μεταφυσική περίοδο του Τζόρτζιο ντε Κίρικο, το «Τραγούδι της αγάπης». Από πολλές απόψεις, η εικονοποιία του πίνακα συνδέεται με το θέμα στο οποίο αναφέρεται ο τίτλος του βιβλίου, το γεγονός δηλαδή ότι ο «ανορθολογισμός» έχει μια περίεργη δύναμη να σαγηνεύει και να αποπλανά.
Ως γνωστόν, ο Ντε Κίρικο ήταν το ίνδαλμα των υπερρεαλιστών. 0 Μπρετόν απεφάνθη ότι ήταν ο πρώτος γνήσιος υπερρεαλιστής ζωγράφος, ο καλλιτέχνης που πραγματοποίησε μια επαναστατική ρήξη με τον αθεράπευτο μιμητισμό της αναπαραστατικής τέχνης. (Αργότερα, όταν ο Ντε Κίρικο εγκατέλειψε τη μεταφυσική ζωγραφική για να ακολουθήσει τις ασφαλέστερες ατραπούς του νεορεαλισμού, απογοήτευσε τους πρώην θαυμαστές του.)
Η εικονοποιία του πίνακα αυτού είναι ταυτόχρονα απλή και πολύ πλούσια. Σύμφωνα με τους μελετητές, μεγάλο μέρος της συνδέεται με την παιδική ηλικία του καλλιτέχνη στον Βόλο: ο τοίχος, η πράσινη πάνινη μπάλα και το φουγάρο ενός τρένου - σταθερό μοτίβο του έργου του.
Αλλά το πιο εντυπωσιακό εικαστικό στοιχείο είναι ο προκλητικός συνδυασμός της μορφής του Απόλλωνα του Μπελβεντέρε με την απεικόνιση ενός λαστιχένιου χειρουργικού γαντιού. Αν λάβουμε υπόψη ότι ο θεός Απόλλων σχετίζεται με την αυταπάτη και τη φαινομενικότητα -μια ερμηνεία που κωδικοποίησε, ως γνωστόν, ο Νίτσε στη Γέννηση της τραγωδίας - η εικαστική αναφορά του Ντε Κίρικο στον Απόλλωνα είναι φυσική και δεν έχει τίποτε το περίεργο. Τέλος, το πρόσωπο του Απόλλωνα - που είναι και θεός του έρωτα – δίνει στον πίνακα τον τίτλο του.
Αλλά η μορφή του Απόλλωνα που παρουσιάζεται εδώ είναι ένα θραύσμα - μια ψυχρή και υπερμεγέθης προτομή. Έτσι η τιμή που αποτίει ο Ντε Κίρικο στον Απόλλωνα είναι ταυτοχρόνως ευλαβής και ασεβής. Ο πίνακας μεταδίδει ένα αίσθημα «υπερβατικής ανεστιότητας», που συνδέεται με τη νοσταλγία του Ντε Κίρικο ως μετανάστη, αλλά και τη βαθιά αποξένωση του από την κλασική παράδοση. Η παράδοση αυτή εξακολουθεί να μας μιλάει, αλλά σε μία γλώσσα που δεν είναι άμεσα κατανοητή. Από αυτό το αίσθημα απώλειας ο Ντε Κίρικο προσπαθεί να πλάσει νέα νοήματα - μια νέα, μετακλασική εικονοποιία, μια συμβολική γλώσσα «μετά την πτώση», θα λέγαμε. Ταυτόχρονα ο ζωγράφος γνωρίζει καλά πως η νέα αυτή συμβολική γλώσσα είναι αναπόφευκτα μη κλασική: ένας συμβολισμός καταδικασμένος στην αποσπασματικότητα. Η τόλμη του Ντε Κίρικο ως ζωγράφου έγκειται στο ότι αποδέχτηκε αυτή την κατάσταση και την έκανε κεντρική θεματική της τέχνης του.
Αναμφίβολα, όμως, το πιο δυσνόητο στοιχείο του πίνακα είναι το τεράστιο λαστιχένιο γάντι που είναι καρφωμένο στον ξύλινο διαχωριστικό τοίχο δίπλα στην προτομή του Απόλλωνα. Πριν απεικονιστεί από τον Ντε Κίρικο, το φετιχιστικό αυτό γάντι είχε τραβήξει την προσοχή του Γκιγιώμ Απολλιναίρ. Σε ένα κείμενό του στο περιοδικό Paris Journal, τον Ιούλιο του 1914, ο Απολλιναίρ έγραφε τα εξής:
Ως γνωστόν, ο Ντε Κίρικο ήταν το ίνδαλμα των υπερρεαλιστών. 0 Μπρετόν απεφάνθη ότι ήταν ο πρώτος γνήσιος υπερρεαλιστής ζωγράφος, ο καλλιτέχνης που πραγματοποίησε μια επαναστατική ρήξη με τον αθεράπευτο μιμητισμό της αναπαραστατικής τέχνης. (Αργότερα, όταν ο Ντε Κίρικο εγκατέλειψε τη μεταφυσική ζωγραφική για να ακολουθήσει τις ασφαλέστερες ατραπούς του νεορεαλισμού, απογοήτευσε τους πρώην θαυμαστές του.)
Η εικονοποιία του πίνακα αυτού είναι ταυτόχρονα απλή και πολύ πλούσια. Σύμφωνα με τους μελετητές, μεγάλο μέρος της συνδέεται με την παιδική ηλικία του καλλιτέχνη στον Βόλο: ο τοίχος, η πράσινη πάνινη μπάλα και το φουγάρο ενός τρένου - σταθερό μοτίβο του έργου του.
Αλλά το πιο εντυπωσιακό εικαστικό στοιχείο είναι ο προκλητικός συνδυασμός της μορφής του Απόλλωνα του Μπελβεντέρε με την απεικόνιση ενός λαστιχένιου χειρουργικού γαντιού. Αν λάβουμε υπόψη ότι ο θεός Απόλλων σχετίζεται με την αυταπάτη και τη φαινομενικότητα -μια ερμηνεία που κωδικοποίησε, ως γνωστόν, ο Νίτσε στη Γέννηση της τραγωδίας - η εικαστική αναφορά του Ντε Κίρικο στον Απόλλωνα είναι φυσική και δεν έχει τίποτε το περίεργο. Τέλος, το πρόσωπο του Απόλλωνα - που είναι και θεός του έρωτα – δίνει στον πίνακα τον τίτλο του.
Αλλά η μορφή του Απόλλωνα που παρουσιάζεται εδώ είναι ένα θραύσμα - μια ψυχρή και υπερμεγέθης προτομή. Έτσι η τιμή που αποτίει ο Ντε Κίρικο στον Απόλλωνα είναι ταυτοχρόνως ευλαβής και ασεβής. Ο πίνακας μεταδίδει ένα αίσθημα «υπερβατικής ανεστιότητας», που συνδέεται με τη νοσταλγία του Ντε Κίρικο ως μετανάστη, αλλά και τη βαθιά αποξένωση του από την κλασική παράδοση. Η παράδοση αυτή εξακολουθεί να μας μιλάει, αλλά σε μία γλώσσα που δεν είναι άμεσα κατανοητή. Από αυτό το αίσθημα απώλειας ο Ντε Κίρικο προσπαθεί να πλάσει νέα νοήματα - μια νέα, μετακλασική εικονοποιία, μια συμβολική γλώσσα «μετά την πτώση», θα λέγαμε. Ταυτόχρονα ο ζωγράφος γνωρίζει καλά πως η νέα αυτή συμβολική γλώσσα είναι αναπόφευκτα μη κλασική: ένας συμβολισμός καταδικασμένος στην αποσπασματικότητα. Η τόλμη του Ντε Κίρικο ως ζωγράφου έγκειται στο ότι αποδέχτηκε αυτή την κατάσταση και την έκανε κεντρική θεματική της τέχνης του.
Αναμφίβολα, όμως, το πιο δυσνόητο στοιχείο του πίνακα είναι το τεράστιο λαστιχένιο γάντι που είναι καρφωμένο στον ξύλινο διαχωριστικό τοίχο δίπλα στην προτομή του Απόλλωνα. Πριν απεικονιστεί από τον Ντε Κίρικο, το φετιχιστικό αυτό γάντι είχε τραβήξει την προσοχή του Γκιγιώμ Απολλιναίρ. Σε ένα κείμενό του στο περιοδικό Paris Journal, τον Ιούλιο του 1914, ο Απολλιναίρ έγραφε τα εξής:
0 κύριος Ντε Κίρικο πρόσφατα απέκτησε ένα ροζ λαστιχένιο γάντι, ένα από τα πιο αξιοπρόσεκτα αντικείμενα που μπορεί κανείς να δει σε πίνακα. Η αντιγραφή του από τον καλλιτέχνη θα καταστήσει τα μελλοντικά έργα του ζωγράφου ακόμη πιο εντυπωσιακά και αξιοπρόσεκτα απ' ό,τι ήταν μέχρι τώρα. Αν κάποιος του επισημάνει τον τρόμο που το γάντι αυτό είναι ικανό να προξενήσει, εκείνος θα αρχίσει αμέσως να μιλάει για τις πιο τρομακτικές οδοντόβουρτσες που μόλις είχαν επινοηθεί από την ιατρική τέχνη, την τελευταία και πιθανώς τη χρησιμότερη όλων των τεχνών.
Γιατί είναι «τρομακτικό» το γάντι; Μήπως ο Ντε Κίρικο ακολουθούσε απλώς την αρχή του Μπωντλαίρ ότι ο «ζωγράφος της σύγχρονης ζωής» πρέπει να αποθεώσει την καθημερινότητα; Είναι μήπως το γάντι η ταπεινή συμβολή του Ντε Κίρικο στη δημιουργία μιας «νεότερης μυθολογίας» (Αραγκόν), μιας μυθολογίας που αναζητούν απελπισμένα οι άνθρωποι της σύγχρονης αστικής ζωής; Όπως και να 'χει, η τοποθέτηση του γαντιού δίπλα στην προτομή του Απόλλωνα του Μπελβεντέρε δημιουργεί μια αντίθεση που εντυπώνεται στο νου. Και αποτελεί ζωντανή απόδειξη της ιδέας των υπερρεαλιστών (την οποία είχαν εμπνευστεί από τον Λωτρεαμόν) ότι η «τυχαία εύρεση μιας ραπτομηχανής και μιας ομπρέλας σε ένα χειρουργικό τραπέζι» αποτελεί ένα «θαύμα». Το γάντι του Ντε Κίρικο τυχαίνει να είναι χειρουργικό. 0 Ντε Κίρικο προαναγγέλλει έτσι, εννέα χρόνια πριν από τη δημοσίευση του «Μανιφέστου του σουρεαλισμού» του Μπρετόν, το υπερρεαλιστικό δόγμα της «αντικειμενικής τύχης». Με αυτό, ο Ντε Κίρικο και οι υπερρεαλιστές αξιοποίησαν παραγωγικά τη σαγηνευτική δύναμη του «ανορθολογισμού».
Richard Wolin
Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΟΥ ΑΝΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟΥ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΜΑΡΙΑ ΦΙΛΙΠΠΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΟΛΙΣ 2007
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου