Οι δύο ποταμοί - G. I. Gurdjieff

Θα ήταν χρήσιμο να συγκρίναμε την ανθρώπινη ζωή γενικά μ' ένα μεγάλο ποταμό, που πηγάζει από διάφορες πηγές και ρέει σε δύο ξεχωριστά ρεύματα- δηλαδή, μέσα σ' αυτόν τον ποταμό, γίνεται κάποιος διαχωρισμός των νερών. Μπορούμε να συγκρίνουμε τη ζωή κάθε ανθρώπου με μία από τις σταγόνες του νερού που συνθέτουν αυτόν τον ποταμό της ζωής.
Εξαιτίας της ανάρμοστης ζωής των ανθρώπων, καθιερώθηκε για τους σκοπούς της κοινής ύπαρξης κάθε πράγματος που υπάρχει ότι, γενικά η ζωή της ανθρωπότητας πάνω στη γη θα κυλά σε δύο ρεύματα. Η Μεγάλη Φύση πρόβλεψε και βαθμιαία παγίωσε στην κοινή παρουσία της ανθρωπότητας μία αντίστοιχη ιδιότητα, έτσι ώστε, πριν από το διαχωρισμό των νερών, να είναι δυνατό σε κάθε σταγόνα στην οποία υπάρχει αυτός ο αντίστοιχος εσωτερικός υποκειμενικός «αγώνας ενάντια στο προσωπικό της αρνητικό στοιχείο», να μπορέσει να ξεπηδήσει αυτό το «κάτι», χάρη στο οποίο αποκτώνται ορισμένες ιδιότητες, που δίνουν τη δυνατότητα στο σημείο διαχωρισμού των νερών της ζωής, να μπει στο ένα ή στο άλλο ρεύμα.
Έτσι υπάρχουν δύο κατευθύνσεις στη ζωή της ανθρωπότητας: ενεργητική και παθητική. Οι νόμοι είναι ίδιοι παντού. Αυτοί οι δύο νόμοι, αυτά τα δύο ρεύματα, συνεχώς συναντώνται, άλλοτε διασχίζοντας το ένα το άλλο και άλλοτε ρέοντας παράλληλα.
Αλλά ποτέ δεν αναμειγνύονται - υποβοηθούν το ένα το άλλο, είναι απαραίτητα το ένα για το άλλο.
Πάντα έτσι ήταν κι έτσι θα παραμείνει.
Τώρα, η ζωή όλων των συνηθισμένων ανθρώπων μαζί μπορεί να θεωρηθεί σαν ένας από αυτούς τους ποταμούς στους οποίους κάθε ζωή, ανθρώπου ή άλλου ζωντανού όντος, αντιπροσωπεύεται από μια σταγόνα μέσα στον ποταμό, και ο ποταμός ο ίδιος είναι ένας κρίκος της κοσμικής αλυσίδας.
Σύμφωνα με γενικούς κοσμικούς νόμους, ο ποταμός ρέει προς μία καθορισμένη διεύθυνση. Όλες οι στροφές, όλα τα γυρίσματα, όλες αυτές οι αλλαγές, έχουν ένα συγκεκριμένο σκοπό. Κάθε σταγόνα, όσο είναι μέρος του ποταμού, παίζει ένα ρόλο προς αυτόν το σκοπό, αλλά ο νόμος του ποταμού σαν σύνολο δεν επεκτείνεται μέχρι την κάθε σταγόνα ξεχωριστά. Οι αλλαγές της θέσης, της κίνησης και της κατεύθυνσης των σταγόνων είναι τελείως τυχαίες. Τη μια στιγμή μία σταγόνα είναι εδώ- την άλλη στιγμή είναι εκεί- τώρα είναι στην επιφάνεια, τώρα πήγε στο βυθό. Τυχαία ανεβαίνει, τυχαία συγκρούεται με μια άλλη και κατεβαίνει- τώρα κινείται γρήγορα, τώρα σιγά. Το αν η ζωή της είναι εύκολη ή δύσκολη, εξαρτάται από το πού βρίσκεται. Δεν υπάρχει ξεχωριστός νόμος γι' αυτήν, ούτε προσωπική μοίρα. Μόνο όλος ο ποταμός έχει μοίρα, που είναι κοινή για όλες τις σταγόνες. Προσωπική λύπη και χαρά, ευτυχία και πόνος - μέσα σ' αυτό το ρεύμα, όλα τούτα είναι τυχαία.
Καταρχήν, η σταγόνα έχει τη δυνατότητα να ξεφύγει από το γενικό ρεύμα και να πηδήσει δίπλα, στο άλλο, το γειτονικό ρεύμα.
Αυτός, επίσης, είναι ένας νόμος της φύσης. Αλλά για το σκοπό αυτό, η σταγόνα πρέπει να ξέρει πώς να χρησιμοποιήσει τα τυχαία σοκ και την αδράνεια όλου του ποταμού, έτσι ώστε να βγει στην επιφάνεια και να είναι κοντύτερα στην όχθη, στα σημεία όπου είναι ευκολότερο να πηδήσει. Πρέπει να διαλέξει όχι μόνο τη σωστή θέση αλλά και τη σωστή στιγμή, να χρησιμοποιήσει τον άνεμο, τα ρεύματα και τις καταιγίδες. Τότε η σταγόνα έχει μια πιθανότητα να ανυψωθεί με τον αφρό και να πηδήσει δίπλα στον άλλο ποταμό.
Από τη στιγμή που θα μπει στον άλλο ποταμό, η σταγόνα βρίσκεται σε ένα διαφορετικό κόσμο, σε μία διαφορετική ζωή και επομένως βρίσκεται κάτω από διαφορετικούς νόμους. Σ' αυτόν το δεύτερο ποταμό υπάρχει ένας νόμος για την κάθε σταγόνα χωριστά, ο νόμος της εναλλασσόμενης προόδου. Τη φορά αυτή, η σταγόνα δεν έρχεται στην επιφάνεια και δεν πηγαίνει στο βυθό τυχαία, αλλά σύμφωνα με το νόμο. Καθώς έρχεται στην επιφάνεια η σταγόνα γίνεται βαθμιαία βαρύτερη και βουλιάζει - στο βυθό χάνει βάρος και ξανανεβαίνει. Το να επιπλέει στην επιφάνεια είναι καλό γι' αυτήν - το να βρίσκεται βαθιά στον πάτο είναι κακό. Εδώ πολλά εξαρτώνται από την εξάσκηση και την προσπάθεια. Σ' αυτόν το δεύτερο ποταμό υπάρχουν διαφορετικά ρεύματα και είναι αναγκαίο να μπει στο κατάλληλο ρεύμα. Η σταγόνα πρέπει να επιπλέει στην επιφάνεια όσο το δυνατό περισσότερο, για να προπαρασκευάσει τον εαυτό της, να κερδίσει την πιθανότητα να περάσει σε ένα άλλο ρεύμα, και ούτω καθεξής.
Αλλά εμείς είμαστε στον πρώτο ποταμό. Όσο καιρό βρισκόμαστε σ' αυτό το παθητικό ρεύμα, θα μας πηγαίνει όπου θέλει- όσο είμαστε παθητικοί θα σπρωχνόμαστε εδώ κι εκεί και θα βρισκόμαστε στο έλεος κάθε τυχαίου γεγονότος. Είμαστε οι σκλάβοι αυτών των τυχαίων συμβάντων.
Ταυτόχρονα, η Φύση μας έχει δώσει τη δυνατότητα να δραπετεύσουμε απ' αυτήν τη σκλαβιά. Επομένως όταν μιλάμε για ελευθερία, μιλάμε ακριβώς γι' αυτό το πέρασμα από τον ένα στον άλλο ποταμό.
Αλλά βέβαια δεν είναι τόσο απλό - δεν μπορείς να περάσεις απέναντι μόνο επειδή το επιθυμείς. Η δυνατή επιθυμία και η μακρόχρονη προπαρασκευή είναι απαραίτητες. Θα πρέπει να ξεπεράσεις την ταύτιση με όλα όσα σε προσελκύουν στον πρώτο ποταμό. Πρέπει να πεθάνεις ως προς αυτόν τον ποταμό. Όλες οι θρησκείες μιλούν γι' αυτόν το θάνατο: «Αν δεν πεθάνεις, δεν μπορείς να ξαναγεννηθείς.»
Αυτό δε σημαίνει φυσικό θάνατο. Απ' αυτόν το θάνατο δε χρειάζεται ν' αναστηθείς πάλι, γιατί αν υπάρχει ψυχή και είναι αθάνατη, μπορεί να τα καταφέρει και χωρίς το σώμα, την απώλεια του οποίου ονομάζουμε θάνατο. Και ο λόγος της ανάστασης δεν είναι για να παρουσιαστούμε μπροστά στον Κύριο το Θεό την ημέρα της κρίσεως, όπως μας λένε οι πατέρες της Εκκλησίας. Όχι, ο Χριστός και όλοι οι άλλοι, μίλησαν για το θάνατο που συμβαίνει στη ζωή, το θάνατο του τυράννου από τον οποίο απορρέει η σκλαβιά μας, αυτόν το θάνατο ο οποίος είναι αναγκαία συνθήκη για την πρώτη και κύρια απελευθέρωση του ανθρώπου. Αν στερούσαν από κάποιον τις ψευδαισθήσεις του και όλα όσα τον εμποδίζουν να δει την πραγματικότητα, αν του στερούσαν τα ενδιαφέροντά του, τις έγνοιες του, τις προσδοκίες και τις ελπίδες του - όλες οι προσπάθειές του θα κατέρρεαν, όλα θα άδειαζαν και θα έμενε κενός, ένα άδειο σώμα, ζωντανό μόνο κατά τη φυσιολογία του.
Αυτό θα ήταν ο θάνατος του «Εγώ», ο θάνατος όλων όσων το απαρτίζουν, η καταστροφή καθετί ψεύτικου που συγκεντρώθηκε από άγνοια ή απειρία. Όλα αυτά θα μείνουν μέσα του απλώς σαν υλικό, αλλά θα υπόκεινται σε επιλογή. Τότε ο άνθρωπος θα μπορεί να διαλέγει για τον εαυτό του και όχι να του επιβάλλεται αυτό που αρέσει στους άλλους. Θα έχει συνειδητή εκλογή.
Αυτό είναι δύσκολο. Όχι, δύσκολο δεν είναι η σωστή λέξη. Αλλά η λέξη «αδύνατο» είναι επίσης λάθος, γιατί, κατ' αρχή, είναι δυνατό- μόνο που είναι χίλιες φορές πιο δύσκολο από το να γίνεις πολυεκατομμυριούχος με μια τίμια δουλειά.
Ερ.: Υπάρχουν δυο ποταμοί - πώς μπορεί μια σταγόνα να πάει από τον πρώτο στο δεύτερο;
Απ.: Πρέπει να αγοράσει εισιτήριο. Είναι αναγκαίο να αντιληφθούμε ότι μπορεί να μεταπηδήσει μόνο εκείνος που έχει κάποια πραγματική δυνατότητα αλλαγής. Αυτή η δυνατότητα εξαρτάται από την επιθυμία, δυνατή επιθυμία πολύ συγκεκριμένης μορφής, που επιθυμεί με την ουσία, όχι με την προσωπικότητα. Πρέπει να καταλάβετε ότι είναι πολύ δύσκολο να είστε ειλικρινής με τον εαυτό σας, και ο άνθρωπος φοβάται πολύ να δει την αλήθεια.
Η ειλικρίνεια είναι μια λειτουργία της συνείδησης. Κάθε άνθρωπος έχει συνείδηση - είναι ιδιότητα των κοινών ανθρώπινων όντων. Αλλά λόγω του πολιτισμού, αυτή η λειτουργία έχει καλυφτεί από ένα κέλυφος και έχει πάψει να λειτουργεί, εκτός από ειδικές περιπτώσεις όπου οι συνειρμοί είναι πολύ δυνατοί. Τότε λειτουργεί για λίγο και εξαφανίζεται πάλι. Αυτές οι στιγμές οφείλονται σε δυνατά σοκ, μεγάλη λύπη ή προσβολή. Αυτές τις στιγμές η συνείδηση ενώνει την προσωπικότητα με την ουσία, που διαφορετικά είναι τελείως χωριστές.
Αυτό το θέμα με τους δυο ποταμούς αναφέρεται στην ουσία, όπως όλα τα αληθινά πράγματα. Η ουσία σας είναι μόνιμη· η προσωπικότητά σας είναι η εκπαίδευση, οι ιδέες σας, οι πεποιθήσεις σας - πράγματα που δημιουργούνται από το περιβάλλον σας- αυτά τα αποκτάτε και μπορείτε να τα χάσετε. Οι ομιλίες αυτές έχουν σκοπό να σας βοηθήσουν να αποκτήσετε κάτι πραγματικό. Αλλά τώρα δεν μπορούμε να κάνουμε την ερώτηση αυτή σοβαρά- πρώτα πρέπει να αναρωτηθούμε: «Πώς μπορώ να προετοιμαστώ για να κάνω αυτήν την ερώτηση;» Υποθέτω ότι καταλαβαίνοντας κάπως την προσωπικότητά σας, φτάσατε να μην είστε απόλυτα ικανοποιημένοι με τη ζωή σας όπως είναι, και ελπίζετε να βρείτε κάτι καλύτερο. Ελπίζετε πως θα σας πω κάτι που δεν το ξέρετε, που θα σας δείξει το πρώτο βήμα.
Προσπαθήστε να καταλάβετε ότι αυτό που συνήθως ονομάζετε «Εγώ» δεν είναι Εγώ" υπάρχουν πολλά «Εγώ» και το κάθε «Εγώ» έχει διαφορετική επιθυμία. Προσπαθήστε να το επαληθεύσετε. Επιθυμείτε να αλλάξετε, αλλά ποιο μέρος σας έχει αυτήν την επιθυμία; Πολλά από τα μέρη σας θέλουν πολλά πράγματα, αλλά μόνο ένα μέρος είναι πραγματικό. Είναι πολύ χρήσιμο να προσπαθείτε να είστε ειλικρινείς με τον εαυτό σας. Η ειλικρίνεια είναι το κλειδί με το οποίο θα ανοίξετε την πόρτα που μέσα απ' αυτή θα δείτε τα διαφορετικά μέρη σας, και θα δείτε κάτι εντελώς καινούριο. Πρέπει να συνεχίσετε την προσπάθεια να είστε ειλικρινείς. Κάθε μέρα φοράτε μια μάσκα, και λίγο-λίγο πρέπει να τη βγάλετε.
Υπάρχει όμως ένα σημαντικό πράγμα που πρέπει ν' αντιληφθείτε. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να ελευθερώσει τον εαυτό του- δεν μπορεί να παρατηρεί τον εαυτό του συνέχεια- ίσως μπορεί για πέντε λεπτά, αλλά για να γνωρίσει στ' αλήθεια τον εαυτό του πρέπει να γνωρίζει πώς περνά όλη την ημέρα του. Ο άνθρωπος έχει μόνο μία προσοχή- δεν μπορεί πάντα να δει καινούρια πράγματα, αλλά μπορεί καμιά φορά να κάνει τυχαίες ανακαλύψεις, και αυτές μπορεί να τις αναγνωρίσει ξανά. Υπάρχει το εξής παράδοξο: όταν μια φορά ανακαλύψεις κάτι στον εαυτό σου, μπορείς να το ξαναδείς. Αλλά επειδή ο άνθρωπος είναι μηχανικός, πολύ σπάνια μπορεί να δει τις αδυναμίες του. Όταν δεις κάτι καινούριο, δέχεσαι μια εικόνα απ' αυτό και μετά το βλέπεις με την ίδια εντύπωση, που μπορεί να είναι σωστή ή λαθεμένη. Αν ακούσεις για κάποιον πριν τον δεις σχηματίζεις μια εικόνα γι' αυτόν και αν αυτή έχει κάποια ομοιότητα με το πρωτότυπο, φωτογραφίζεται αυτή η εικόνα και όχι η πραγματικότητα.
Πολύ σπάνια βλέπουμε αυτό το οποίο κοιτάζουμε.
Ο άνθρωπος είναι μια προσωπικότητα γεμάτη προκαταλήψεις. Υπάρχουν δυο ειδών προκαταλήψεις: Προκαταλήψεις της ουσίας και προκαταλήψεις της προσωπικότητας. Ο άνθρωπος δε γνωρίζει τίποτα, ζει κάτω από εξουσίες, δέχεται και πιστεύει όλες τις επιρροές. Δε γνωρίζουμε τίποτα. Δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε πότε ένας άνθρωπος γνωρίζει πραγματικά το θέμα του και πότε λέει ανοησίες - τα πιστεύουμε όλα. Δεν έχουμε τίποτα δικό μας- το καθετί που βάζουμε στην τσέπη μας, δεν είναι δικό μας - και μέσα μας δεν έχουμε τίποτα.
Και στην ουσία μας δεν έχουμε σχεδόν τίποτα, γιατί απ' τον καιρό που ήμασταν μωρά δεν έχουμε απορροφήσει σχεδόν τίποτα.
Τυχαία μόνο, και καμιά φορά, κάτι μπορεί να μπει.
Στην προσωπικότητά μας ίσως έχουμε είκοσι ή τριάντα ιδέες που μαζέψαμε. Ξεχάσαμε από πού τις πήραμε, αλλά όταν βρεθεί μπροστά μας κάτι που μοιάζει με τις ιδέες αυτές, νομίζουμε πως το καταλαβαίνουμε. Είναι απλώς ένα αποτύπωμα στον εγκέφαλο. Στην πραγματικότητα είμαστε σκλάβοι και αντιπαραθέτουμε τη μια προκατάληψη στην άλλη.
Η ουσία έχει μια παρόμοια ιδιότητα αποτύπωσης. Για παράδειγμα μιλήσαμε για χρώματα, και είπαμε ότι ο καθένας έχει ένα ιδιαίτερο χρώμα που συμπαθεί. Και αυτές οι προτιμήσεις αποκτώνται μηχανικά, επίσης.
Τώρα, σχετικά με την ερώτηση. Μπορώ να τη θέσω ως εξής: Ας υποθέσουμε πως βρίσκετε ένα δάσκαλο με πραγματική γνώση, που επιθυμεί να σας βοηθήσει, και εσείς επιθυμείτε να μάθετε ακόμα κι έτσι, δεν μπορεί να σας βοηθήσει. Μπορεί να το κάνει μόνο όταν εσείς επιθυμείτε με το σωστό τρόπο. Αυτός πρέπει να είναι ο σκοπός σας, αλλά ο σκοπός αυτός είναι, επίσης, πολύ μακριά, είναι αναγκαίο να βρείτε τι θα σας φέρει σ' αυτόν, ή τουλάχιστον τι θα σας φέρει κοντύτερα σ' αυτόν. Ο σκοπός πρέπει να διαχωριστεί. Έτσι, πρέπει να έχουμε σαν σκοπό μας τη δυνατότητα να επιθυμούμε, και αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο από έναν άνθρωπο που αντιλαμβάνεται τη μηδαμινότητα του. Πρέπει να επανεξετάσουμε τις αξίες μας, κι αυτό πρέπει να βασιστεί στην ανάγκη. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να κάνει αυτήν την επαναξιολόγηση μόνος του.
Μπορώ να σας συμβουλέψω, αλλά δεν μπορώ να σας βοηθήσω- ούτε το Ίδρυμα μπορεί να σας βοηθήσει. Μπορεί να σας βοηθήσει όταν είστε στο Δρόμο - μα δεν είστε ούτε εκεί.
Πρώτα πρέπει να αποφασίσετε: Είναι ο δρόμος αναγκαίος για σας ή όχι; Πώς θα αρχίσετε για να το ανακαλύψετε αυτό; Αν το έχετε πάρει στα σοβαρά, πρέπει να αλλάξετε άποψη, πρέπει να σκεφτείτε με καινούριο τρόπο, πρέπει να βρείτε τον πιθανό σκοπό σας. Αυτό δεν μπορείτε να το κάνετε μόνοι, πρέπει να φωνάξετε ένα φίλο που να μπορεί να σας βοηθήσει - ο καθένας μπορεί να βοηθήσει – αλλά ιδιαίτερα δύο φίλοι μπορούν να βοηθήσουν ο ένας τον άλλο να επαναξιολογήσουν τις αξίες τους.
Είναι πολύ δύσκολο να γίνετε ειλικρινείς αμέσως, αλλά αν προσπαθήσετε, θα βελτιωθείτε βαθμιαία. Όταν μπορέσετε να είστε ειλικρινείς, μπορώ να σας δείξω, ή να σας βοηθήσω να δείτε τα πράγματα τα οποία φοβάστε και θα βρείτε τι είναι αναγκαίο και χρήσιμο για σας. Αυτές οι αξίες πραγματικά μπορούν να αλλάξουν. Ο νους σας μπορεί ν' αλλάζει κάθε μέρα, αλλά η ουσία σας παραμένει όπως είναι. Αλλά υπάρχει ένας κίνδυνος. Ακόμα και αυτή η προετοιμασία του νου δίνει αποτελέσματα. Πότε-πότε ένας άνθρωπος μπορεί να αισθανθεί με την ουσία του κάτι που είναι πολύ κακό γι' αυτόν, ή τουλάχιστο για την ηρεμία του νου του. Ήδη έχει γευτεί κάτι και, παρόλο που ξεχνά, αυτό μπορεί να ξαναγυρίσει. Αν είναι πολύ δυνατό, οι συνειρμοί σας θα συνεχίσουν να σας το υπενθυμίζουν και αν είναι έντονο, θα είστε ο μισός εδώ και ο μισός αλλού και ποτέ δε θα αισθάνεστε άνετα. Αυτό είναι καλό μόνο αν ο άνθρωπος έχει μια πραγματική δυνατότητα αλλαγής και την ευκαιρία για αλλαγή. Οι άνθρωποι μπορεί να είναι πολύ δυστυχείς σε μια μέση κατάσταση. Είναι ένας σοβαρός κίνδυνος. Πριν αποφασίσετε να αλλάξετε το κάθισμά σας θα ήταν φρόνιμο να σκεφτείτε προσεκτικά και να κοιτάξετε καλά και τις δυο καρέκλες. Είναι ευτυχής ο άνθρωπος που κάθεται στην κανονική του καρέκλα. Χίλιες φορές ευτυχέστερος είναι ο άνθρωπος που κάθεται στην καρέκλα των αγγέλων, αλλά ο άνθρωπος που δεν έχει καρέκλα είναι ταλαίπωρος. Πρέπει ν' αποφασίσετε - αξίζει τον κόπο; Εξετάστε τις καρέκλες, επαναξιολογείστε τις αξίες σας.
Ο πρώτος σκοπός είναι να ξεχάσετε τα πάντα για οτιδήποτε άλλο, να μιλήσετε στο φίλο σας, να μελετήσετε και να εξετάσετε τις καρέκλες. Αλλά σας προειδοποιώ, όταν αρχίσετε να ψάχνετε θα βρείτε πολλά στραβά στη σημερινή σας καρέκλα. Την επόμενη φορά, αν έχετε αποφασίσει τι θέλετε να κάνετε για τη ζωή σας, μπορώ να μιλήσω διαφορετικά πάνω σ' αυτό το ζήτημα. Προσπαθήστε να δείτε τον εαυτό σας, γιατί δεν τον γνωρίζετε. Πρέπει να καταλάβετε αυτόν τον κίνδυνο- ο άνθρωπος που προσπαθεί να δει τον εαυτό του μπορεί να είναι πολύ δυστυχής, γιατί θα δει πολλά άσχημα, πολλά που θα θέλει να αλλάξει - κι αυτή η αλλαγή είναι πολύ δύσκολη. Είναι εύκολο να αρχίσετε, αλλά μόλις εγκαταλείψετε την καρέκλα σας είναι πολύ δύσκολο να βρείτε μια άλλη και αυτό μπορεί να προκαλέσει μεγάλη δυστυχία. Ο καθένας γνωρίζει τους πόνους των τύψεων. Τώρα η συνείδησή σας είναι σχετική, αλλά όταν αλλάξετε τις αξίες σας θα πρέπει να σταματήσετε να λέτε ψέματα στον εαυτό σας. Όταν έχετε δει ένα πράγμα είναι πολύ πιο εύκολο να δείτε κι ένα άλλο και είναι ακόμα πιο δύσκολο να κλείσετε τα μάτια σας. Πρέπει ή να σταματήσετε να κοιτάτε ή να θελήσετε να διακινδυνέψετε.
ΠΡΙΕΡΕ, 24 ΜΑΪΟΥ 1923

G. I. Gurdjieff

Ο ΓΚΟΥΡΤΖΙΕΦ ΜΙΛΑ ΣΤΟΥΣ ΜΑΘΗΤΕΣ ΤΟΥ

(Απόψεις από τον κόσμο του πραγματικού)

Μετάφραση: Ίδρυμα Γκουρτζίεφ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΥΡΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ  1985

Ο άνθρωπος-εξάρτημα – Θεοφάνης Ράπτης

Αν και οι υπάρχουσες τάσεις περιορίζονται για την ώρα σε ορισμένα επιμέρους στοιχεία που άπτονται της σφαίρας της άμεσης κατανάλωσης, αυτά δεν θα αργήσουν να συνδεθούν μεταξύ τους εξαιτίας του ενυπάρχοντος δυναμικού για παραπέρα ανάπτυξη νέων αγορών. Προσπαθήσαμε να δείξουμε ότι τα επιμέρους στοιχεία των διαφόρων τεχνολογικών νεωτερισμών μπορούν πράγματι να αποτελέσουν μέρος ενός ευρύτερου επανασχεδιασμού όλων των μορφών κοινωνικής δραστηριότητας. Τηλε-εργασία, τηλε-εκπαίδευση, τηλε-διασκέδαση έχουν ήδη κάνει την εμφάνισή τους σε πρωτόλεια μορφή. Οι θετικές αντιδράσει από μεριάς των πολιτικών ηγεσιών στρώνουν το δρόμο για τη δημιουργία του αντίστοιχου θεσμικού πλαισίου. Ηλεκτρονικό εμπόριο και ηλεκτρονική διακυβέρνηση είναι τα πρώτα βήματα που οδηγούν στη γενική μεσολάβηση όλων των κοινωνικών σχέσεων από τα δίκτυα νοημόνων μηχανών. Ακόμη και το χρήμα αυτή η μεγάλη αφαίρεση, μπορεί πλέον να κάνει ένα ακόμη ποιοτικό άλμα μετατρεπόμενο στην απόλυτη αφαίρεση του καθαρού δυαδικού αριθμού.
Αυτό που απομένει είναι μια τεράστια επιχείρηση εξομάλυνσης των διαφορών που συνιστούν ακόμη εμπόδιο στην αυτοματοποίηση. Πολιτισμικά στοιχεία, οικονομικές και εθνικές διαφορές θα πρέπει να παρακαμφθούν ώστε να στερεοποιηθεί ο παγκόσμιος ιστός ροής πληροφοριών. Σε αυτό διευκολύνει η πλαστικότητα των νέων τεχνολογικών μορφών που επιδέχονται οποιονδήποτε προγραμματισμό δημιουργώντας άπειρα εικονικά περιβάλλοντα. Το κύριο πλεονέκτημα των νέων τεχνολογιών είναι αυτή η χειροπιαστή και άμεση θαυματοποιία και αυτήν ακριβώς προτίθεται να ενισχύσει το υπάρχον οικονομικό σύστημα για να κερδίσει τις μάζες.
Η ψευδο-ουτοπία της τεχνολογίας εμπεριέχει για την ώρα μια ακαταμάχητη στρατηγική, την πρωταρχική μετατροπή του ανθρώπου σε «χρήστη», ώστε να μπορεί έπειτα να επιδοθεί στις άπειρες παραλλαγές βελτίωσης αυτής της χρηστικότητας η οποία ωστόσο είναι αμφίδρομη. Από την άλλη πλευρά κρύβεται πάντα ο κίνδυνος υποβιβασμού του υποκειμένου σε ένα απλό κύτταρο  ή σε μέλος μιας κυψέλης χωρίς βασίλισσα. Η τάση αυτή, αν και προϋπάρχουσα ήδη σε προηγούμενες μορφές τεχνικής, είναι πιθανό να ενισχυθεί και λόγω πολιτικών συγκυριών ενώ το περιεχόμενό της μεταβάλλεται διαρκώς. Έχοντας θίξει μόνο τις τωρινές εξελίξεις, απομένει να εξερευνήσουμε τις απώτερες δυνατότητες που αναμένεται να εκδηλωθούν στις επόμενες δεκαετίες όπως προδιαγράφονται από την τρέχουσα κατάσταση των ερευνών. Θα δούμε τότε να αναδύεται μια εικόνα που διαφέρει ριζικά από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα του 20ου αιώνα και που αποτελεί το ισχυρότερο προπαγανδιστικό όπλο της μέλλουσας τεχνοφεουδαρχίας, και συνίσταται στην αλλοτρίωση του περιεχομένου της ελευθερίας.
Καθώς απέδειξε ήδη η τηλεοπτική  πρακτική, το μυστικό της ενσωμάτωσης και αφομοίωσης όλων  των συνθημάτων βρίσκεται στην οικειοποίηση της γλώσσας της ελευθερίας και όλων των αιτημάτων που  διατυπώθηκαν ποτέ στο όνομά της. Όπως η τηλεόραση και το διαδίκτυο, τα μελλοντικά υπερδίκτυα θα γίνουν ο προνομιακός τόπος ενάσκησης των ελευθεριών του χρήση που εν τω μεταξύ μεταβάλλονται σε εικονικές. Κατ’ επέκταση, η άσκηση των ελευθεριών αυτών μεταβάλλεται παράδοξα σε υποχρεωτική συμμετοχή στη χρήση της τεχνολογίας. Ταυτόχρονα οι μορφές ελευθερίας που παρέχονται πλέον αφειδώς στους χρήστες αντανακλούν όλο και περισσότερο τον ατομικισμό και την ανταγωνιστικότητα. Η τεχνολογία δεν είναι ποτέ ουδέτερη. Το πνεύμα του Ισχυρού επιβιώνει μέσα της. Η ελευθερία του χρήστη γίνεται η πηγή των νέων μορφών αποξένωσης και ανισότητας.
Δεν υπάρχει πιο τρανταχτό παράδοξο από το πρόσφατο ζήτημα των προσωπικών δεδομένων σε σχέση με τις κάμερες επιτήρησης των δρόμων. Την ίδια στιγμή που υψώνονται οι διαμαρτυρίες, διαφεύγει σχεδόν από όλους το ολοφάνερο γεγονός ότι η ιδιωτικότητα έχει ήδη πληγεί ανεπανόρθωτο από την εισαγωγή καμερών σε όλα τα νέα κινητά τηλέφωνα. Αυτός ο νέος βιασμός του βλέμματος και  του υποκειμένου που αντανακλάται πλέον καλειδοσκοπικά στα μυριάδες αδιάκριτα μάτια στραμμένα πάνω του από κάθε γωνιά εθίζει διαρκώς τους ανθρώπους στην ιδέα μιας ατέλειωτης ηθοποιίας.
Διόλου παράξενο ότι η τηλεόραση και το διαδίκτυο ως τελικοί αποδέκτες παρόμοιων προϊόντων  αναλαμβάνουν το  ηχηρό καθήκον να αποδεικνύουν διαρκώς την πρόοδο της ελευθερίας μας χάρη σε τέτοιες καινοτομίες. Με την ίδια λογική, η ερωτική και σεξουαλική ελευθερία επιβραβεύονται και ανταμείβονται σε εκπομπές όπου οι αισθησιακές περιπτύξεις κοινών  ανθρώπων προβάλλονται όχι πλέον ως πρόκληση αλλά ως απόδειξη του πνεύματος ελευθερίας που οφείλει να επικρατεί. Ταυτόχρονα, η ελευθερία αυτή απαιτεί πάντοτε την παρουσία της κάμερας ως εχέγγυο, έχοντας γνώση του γεγονότος ότι η ουσιαστική συνεύρεση δεν είναι αυτή ανάμεσα σε δύο ανθρώπους αλλά στο απομονωμένο άτομο και την κάμερα που είναι στραμμένη επάνω του. Το δόγμα του σύγχρονου ανθρώπου είναι «βλέπομαι άρα υπάρχω».
Αν όμως  αυτά είναι όσα έχει να επιδείξει η εποχή μας ως τώρα, δεν είναι τίποτε μπρος σε όσα προετοιμάζονται. Η τεχνο-επιστήμη εργάζεται πυρετωδώς για να αυξήσει τις «ελευθερίες» του χρήστη. Στην προσπάθεια να δούμε πέρα από τον ορίζοντα, θα είναι απαραίτητο να θυμηθούμε ορισμένες έννοιες-κλειδιά. Δείξαμε ήδη ότι ο ορισμός «περιφερειακής μονάδας» είναι τόσο ευέλικτος ώστε να μπορεί να επεκταθεί από το κλασικό πληκτρολόγιο και την  οθόνη σε οτιδήποτε μας περιβάλλει εφόσον παρασχειεί η κατάλληλη ηλεκτρονική υποδομή. Παρόμοια, η «μονάδα επεξεργασίας», η καρδιά κάθε υπολογιστή, μπορεί να εγκατασταθεί σε οποιοδήποτε σύστημα. Η πραγματική φιλοδοξία όμως είναι να ενσωματωθεί στο ίδιο το ανθρώπινο σώμα. Τα ενδύσιμα ηλεκτρονικά, ο πρόδρομος του τεχνοδέρματος, είναι απόρροια αυτής της φιλοδοξίας. Κάθε πραγματική πρόοδος σε αυτή την  κατεύθυνση απαιτεί την αλλαγή του τρόπου επικοινωνίας των ανθρώπων με τις νοήμονες μηχανές, γεγονός που απαιτεί τη ριζική τροποποίηση τόσο των περιφερειακών που χρησιμοποιούνται σήμερα γι’ αυτό το σκοπό, όσο και των λεγόμενων «Λειτουργικών Συστημάτων» διαχείρισης αυτών των μηχανών.
Υπάρχει μια σειρά από συγκεκριμένα βήματα σε αυτή την κατεύθυνση τα οποία έχουν ήδη εκτελεστεί με επιτυχία. Η αναγνώριση φωνής και η δυνατότητα χρήσης φωνητικών εντολών προβλέπεται να ενσωματωθούν στις νέες εκδόσεις λειτουργικών συστημάτων στην μετά-Microsoft εποχή, γεγονός που δεν θα αργήσει και τόσο. Το κρίσιμο βήμα ωστόσο έχει πραγματοποιηθεί με την τεχνική «Subvocal Speech» που αναπτύχθηκε στη NASA και η οποία επιτρέπει την ανάγνωση των νευρικών σημάτων κατευθείαν από το δέρμα μέσω ηλεκτροδίων, χωρίς την ανάγκη πραγματικής ομιλίας. Αρκεί να μιλά κανείς από μέσα του για να εισακουστούν οι εντολές του από το μαγικό τζίνι της τεχνολογίας.
Εκτός από διασκεδαστικό, το τελευταίο βήμα μας εισάγει πλέον σε μια πολύ πιο προχωρημένη εκδοχή λειτουργικού συστήματος που έχει ήδη εμφανιστεί με τη μορφή του λεγόμενου Brain Computer / Machine Interface (BCI/BMI). Πρόκειται απλά για τη δυνατότητα κατευθείαν ανάγνωσης και αποκωδικοποίησης του πληροφοριακού περιεχομένου των ίδιων των νευρικών σημάτων. Κοντολογίς, μια πληθώρα εργαστηρίων ανά τον κόσμο εργάζονται ήδη για να καταφέρουν να κάνουν τις μηχανές να επικοινωνούν τηλεπαθητικά μαζί μας. Οι σχετικές αναφορές εκτίθενται με αρκετή λεπτομέρεια στο αντίστοιχο λήμμα της wikipedia*, ώστε αρκεί να αναφέρουμε μόνο το πιο ανησυχητικό ίσως μέρος αυτών των ερευνών. Πρόκειται για τα πρώτα πειράματα άμεσης ανάμειξης ηλεκτρονικών κυκλωμάτων και νευρικών ιστών. Οι σχετικές έρευνες από τον Thomas DeMarse στο πανεπιστήμιο της Florida έδειξαν ότι τμήματα εγκεφαλικού ιστού ποντικών μπορούν όχι μόνο να αναπτυχθούν στο εσωτερικό ενός κυκλώματος, αλλά και να εκπαιδευτούν για συγκεκριμένες εργασίες όπως η  πτήση ενός αεροπλάνου! Η διαπίδυση ανάμεσα στο μηχανικό και το βιολογικό κόσμο άρχισε πανηγυρικά με το πρώτο neurochip που υλοποιήθηκε από το Ινστιτούτο Caltech το 1997. Η εποχή της Χίμαιρας είναι καθ’ οδόν.

_________________________ 
*En.wikipedia.org/wiki/Brain-Computer_Interface

ΘΕΟΦΑΝΗΣ ΡΑΠΤΗΣ

ΤΕΧΝΟΦΕΟΥΔΑΡΧΙΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΣΟΠΤΡΟΝ 2007

Η Πραγματική Αμαρτία - Arthur Machen

—Η μαγεία και η αγνότητα, είπε ο Αμβρόσιος, αυτές είναι οι μόνες πραγματικότητες. Καθεμία είναι μια έκσταση, μια αποχώρηση από τον κοινό βίο.

Ο Κοτγκρέιβ άκουγε με ενδιαφέρον. Ένας φίλος τον είχε φέρει σ' αυτό το παλιό σπίτι, που βρισκόταν σε κάποιο βόρειο προάστιο, και τον είχε οδηγήσει μέσα από έναν κήπο στο δωμάτιο όπου ο αναχωρητής Αμβρόσιος εκστασιαζόταν και ονειρευόταν πάνω από τα βιβλία του.

—Ναι, συνέχισε, η μαγεία δικαιώνεται απ' τα παιδιά της.

Υπάρχουν πολλοί, νομίζω, που τρώνε ξεροκόμματα και πίνουν νερό, με μια χαρά απείρως μεγαλύτερη από εκείνη που προσφέρει η ζωή ενός «πρακτικού» επικούρειου.

—Μιλάς για τους αγίους;

—Ναι, αλλά και για τους αμαρτωλούς. Νομίζω ότι πέφτεις στο συνηθισμένο σφάλμα να περιορίζεις τον πνευματικό κόσμο στο υπέρτατο καλό· αλλά το υπέρτατο κακό έχει, κατ' ανάγκην, κι αυτό τη συμμετοχή του στον κόσμο. Ένας σάρκινος, αισθησιακός άνθρωπος δεν είναι περισσότερο αμαρτωλός από έναν μεγάλο άγιο. Οι περισσότεροι από εμάς είμαστε αδιάφορα, μπερδεμένα πλάσματα. Κινούμαστε στον κόσμο χωρίς να καταλαβαίνουμε τη σημασία και το εσώτερο νόημα των πραγμάτων. Συνεπώς, τόσο η κακία όσο και η καλοσύνη μας είναι δευτέρας τάξεως, άνευ σημασίας.

—Και νομίζεις, λοιπόν, ότι ο μεγάλος αμαρτωλός είναι ασκητής όπως είναι ο μεγάλος άγιος;

—Οι μεγάλοι άνθρωποι όλων των ειδών αποστρέφονται τα ατελή αντίγραφα και στρέφονται στα τέλεια πρότυπα. Αμφιβάλλω αν πολλοί απ' τους μεγαλύτερους αγίους έχουν κάνει ποτέ μια «καλή πράξη» (με τη συνήθη σημασία της λέξης). Κι απ' την άλλη μεριά, υπήρξαν εκείνοι που έφτασαν στο βυθό της αμαρτίας έστω κι αν σ' όλη τους τη ζωή δεν έπραξαν τίποτα «κακό».

Βγήκε για μια στιγμή από το δωμάτιο, και ο Κοτγκρέιβ στράφηκε χαρούμενος προς το φίλο του και τον ευχαρίστησε που τον είχε φέρει εδώ.

—Είναι σπουδαίος, είπε. Ποτέ δεν έχω ξαναδεί τέτοιον τρελό.

Ο Αμβρόσιος γύρισε με περισσότερο ουίσκι και σέρβιρε ευγενικά τους δυο άντρες. Ο ίδιος απεχθανόταν το αλκοόλ και για τον εαυτό του γέμισε ένα ποτήρι με νερό. Ήταν έτοιμος να ξαναρχίσει το μονόλογο του, αλλά ο Κοτγκρέιβ τον πρόλαβε.

—Ξέρεις, δεν αντέχω άλλο, είπε. Οι παραδοξολογίες σου είναι τερατώδεις. Ένας άνθρωπος μπορεί να είναι μεγάλος αμαρτωλός, κι ωστόσο να μην έχει αμαρτήσει ποτέ! Έλα τώρα!

—Κάνεις λάθος, είπε ο Αμβρόσιος. Ποτέ δεν παραδοξολογώ· μακάρι να μπορούσα. Απλώς είπα ότι ένας άνθρωπος μπορεί να είναι ιδανικός για να εκτιμήσει τη γεύση ενός ιταλικού κρασιού, κι ωστόσο να μην έχει ποτέ του μυρίσει ούτε καν μπίρα. Αυτό είν' όλο, και πρόκειται μάλλον για κοινοτοπία παρά για παραδοξολογία, έτσι; Η έκπληξή σου στην παρατήρησή μου οφείλεται στο γεγονός ότι δεν έχεις καταλάβει τι είναι αμαρτία. Ω, ναι, υπάρχει ένα είδος σχέσης ανάμεσα στην Αμαρτία με Α κεφαλαίο και σε πράξεις που κοινώς θεωρούνται αμαρτωλές — όπως ο φόνος, η κλοπή, η μοιχεία και πάει λέγοντας. Είναι η ίδια σχέση που υπάρχει ανάμεσα στην αλφαβήτα και την υψηλή λογοτεχνία. Αλλά πιστεύω ότι η παρεξήγηση —λίγο πολύ κοινή σε όλους— οφείλεται, σε μεγάλο βαθμό, στο γεγονός ότι εξετάζουμε το θέμα από κοινωνική σκοπιά. Νομίζουμε ότι ένας άνθρωπος που κάνει κακό σ' εμάς και τους γείτονες του, πρέπει οπωσδήποτε να είναι πολύ κακός. Και από κοινωνικής σκοπιάς είναι· αλλά δεν αντιλαμβάνεσαι ότι το κακό είναι κατ' ουσίαν κάτι το μοναχικό, ένα πάθος της μοναχικής, ατομικής ψυχής; Στην πραγματικότητα, ο μέσος δολοφόνος, ο θεωρούμενος ως δολοφόνος, δεν είναι κατ' ουδένα τρόπο αμαρτωλός με την αληθινή σημασία της λέξης. Είναι απλώς ένα άγριο κτήνος, απ' το οποίο πρέπει να απαλλαγούμε για να σώσουμε τα λαρύγγια μας απ' το μαχαίρι του. Εγώ θα τον τοποθετούσα μάλλον με τις άγριες τίγρεις παρά με τους αμαρτωλούς.

—Λίγο παράξενο μου φαίνεται αυτό.

—Δε νομίζω. Ο δολοφόνος δε δολοφονεί λόγω θετικών ιδιοτήτων αλλά λόγω αρνητικών. Του λείπει κάτι που κατέχουν όσοι δεν είναι δολοφόνοι. Το κακό, φυσικά, είναι εξ ολοκλήρου θετικό —μόνο που βρίσκεται στη λάθος πλευρά. Πρέπει να με πιστέψεις ότι η αμαρτία στην κυριολεκτική της έννοια είναι κάτι το πολύ σπάνιο· είναι πολύ πιθανό να υπήρξαν πολύ λιγότεροι αμαρτωλοί παρά άγιοι. Ναι, η οπτική γωνία απ' την οποία βλέπεις τα πράγματα είναι πολύ καλή για πρακτικούς, κοινωνικούς σκοπούς - εκ φύσεως τείνουμε να πιστεύουμε ότι κάποιος που μας προξενεί δυσαρέσκεια πρέπει να είναι μέγας αμαρτωλός! Είναι πολύ άσχημο να σου ξαφρίζουν την τσέπη, και γι' αυτό λέμε ότι ο κλέφτης είναι μεγάλος αμαρτωλός. Στην πραγματικότητα όμως είναι ένας άνθρωπος που δεν αναπτύχθηκε. Φυσικά δεν μπορεί να γίνει άγιος· αλλά συχνά είναι απείρως καλύτερος από χιλιάδες ανθρώπους που δεν παραβίασαν ποτέ ούτε μια από τις δέκα εντολές. Για μας είναι πολύ βλαπτικός, το παραδέχομαι, και πολύ σωστά κάνουμε που τον φυλακίζουμε όταν τον συλλαμβάνουμε· αλλά μεταξύ της ενοχλητικής, αντικοινωνικής πράξης του και του κακού — Ω, η σχέση είναι πολύ αδύνατη.

Ήταν πολύ αργά πια. Ο άντρας που είχε φέρει εδώ τον Κοτγκρέιβ πιθανότατα τα είχε ξανακούσει όλα αυτά, γιατί κοιτούσε τον Αμβρόσιο ήρεμα και χαμογελούσε. Ο Κοτγκρέιβ άρχισε να συλλογίζεται ότι ο «τρελός» του μπορεί και να ήταν σοφός.

—Με ενδιαφέρεις πολύ, ξέρεις, τόνισε. Νομίζεις, λοιπόν, ότι δεν κατανοούμε την αληθινή φύση του κακού;

»Όχι, νομίζω ότι δεν την κατανοούμε. Υπερτιμούμε και ταυτόχρονα υποτιμούμε το κακό. Βλέπουμε τις πολυάριθμες παραβάσεις των κοινωνικών «νόμων» — των αναγκαίων και πολύ σωστών κανόνων που διασφαλίζουν τη συνοχή της ανθρώπινης κοινωνίας — και τρομοκρατούμαστε όταν διαπιστώνουμε την επικράτηση της αμαρτίας και του «κακού». Αλλά πρόκειται για ανοησία. Πάρε την κλοπή, για παράδειγμα. Νιώθεις καθόλου φρίκη στη σκέψη του Ρομπέν των Δασών, στη σκέψη των ληστων του Χάιλαντς του δέκατου έβδομου αιώνα ή των ληστών των βαλτοτοπιών στις μέρες μας; Όμως, απ' την άλλη μεριά, υποτιμούμε το κακό. Δίνουμε τεράστια σημασία στο «αμάρτημα» που έχει να κάνει με τις τσέπες μας (και τις γυναίκες μας) και ξεχνάμε πόσο φριχτό πράγμα είναι η αληθινή αμαρτία.

—Και τι είναι η αμαρτία; ρώτησε ο Κοτγκρέιβ.

—Νομίζω ότι πρέπει να απαντήσω στην ερώτησή σου με μια άλλη. Πώς θα ένιωθες αν η γάτα ή ο σκύλος σου άρχιζαν ξαφνικά να σου μιλούν, να σου απευθύνουν το λόγο με ανθρώπινη φωνή; Θα σε κυρίευε η φρίκη. Είμαι σίγουρος γι' αυτό. Κι αν τα τριαντάφυλλα του κήπου σου άρχιζαν να τραγουδούν ένα παράξενο τραγούδι, θα έχανες τα λογικά σου. Κι αν υποθέσουμε ότι οι πέτρες στο δρόμο άρχιζαν ξαφνικά να φουσκώνουν και να μεγαλώνουν μπροστά στα μάτια σου; Ή ότι το χαλίκι που πρόσεξες τη νύχτα, πέταξε το πρωί πέτρινα μπουμπούκια; Νομίζω ότι αυτά τα παραδείγματα αρκούν για να σου δώσουν μια ιδέα για το τι είναι στ' αλήθεια η αμαρτία.

—Κοιτάξτε, είπε ο τρίτος άντρας, που μέχρι εκείνη τη στιγμή άκουγε ήρεμος, εσείς οι δυο έχετε μεγάλη όρεξη για κουβέντα. Αλλά εγώ φεύγω. Έχασα ήδη το τραμ και πρέπει να γυρίσω στο σπίτι μου με τα πόδια.

Ο Αμβρόσιος και ο Κοτγκρέιβ φάνηκαν να νιώθουν πιο άνετα μόλις ο άλλος βγήκε στην πυκνή ομίχλη της νύχτας και το χλομό φως που σκόρπιζαν οι φανοστάτες.

—Με εκπλήσσεις, είπε ο Κοτγκρέιβ. Ποτέ δεν τα σκέφτηκα όλα αυτά. Αν όλα όσα μου είπες ισχύουν, τότε τα πάντα ανατρέπονται. Άρα η ουσία της αμαρτίας είναι, στ' αλήθεια σαν…

—Σαν μια καταιγίδα στον ουρανό, μου φαίνεται, είπε ο Αμβρόσιος. Νομίζω ότι η αμαρτία είναι μια απλή προσπάθεια διείσδυσης σε μια άλλη και ανώτερη σφαίρα με τρόπο απαγορευμένο. Καταλαβαίνεις, λοιπόν, γιατί είναι τόσο σπάνια. Πράγματι, ελάχιστοι είναι αυτοί που επιθυμούν να διεισδύσουν σε άλλες σφαίρες, ανώτερες ή κατώτερες, με τρόπους επιτρεπόμενους ή απαγορευμένους. Οι άνθρωποι, στην πλειονότητά τους, είναι πολύ ικανοποιημένοι με τη ζωή όπως τη βρίσκουν. Γι' αυτόν το λόγο υπάρχουν λίγοι άγιοι κι ακόμα πιο λίγοι αμαρτωλοί (κυριολεκτικά μιλώντας), ενώ σπανίζουν εξίσου και οι ευφυείς άνθρωποι ανάμεσα στους μεν ή τους δε. Ναι· σε γενικές γραμμές, πάντως, είναι δυσκολότερο να είσαι μεγάλος αμαρτωλός παρά μεγάλος άγιος.

—Υπάρχει, δηλαδή, κάτι το βαθιά αφύσικο στο αμάρτημα; Αυτό εννοείς;

—Ακριβώς. Η αγιότητα απαιτεί μεγάλη ή σχεδόν μεγάλη προσπάθεια· αλλά η αγιότητα εργάζεται σε πεδία που ήταν κάποτε υπαρκτά· είναι μια προσπάθεια να ανακτηθεί η έκσταση που υπήρχε πριν από την Πτώση. Όμως η αμαρτία είναι η προσπάθεια να κερδηθούν η έκσταση και η γνώση που ανήκουν μόνο στους αγγέλους· καταβάλλοντος αυτή την προσπάθεια, ο άνθρωπος γίνεται δαίμονας. Σου είπα πριν από λίγο ότι ένας απλός δολοφόνος δεν είναι γι' αυτόν το λόγο αμαρτωλός· πράγματι, έτσι είναι, αν και ο αμαρτωλός είναι μερικές φορές δολοφόνος. Ο Ζιλ ντε Ρε, για παράδειγμα. Άρα καταλαβαίνεις ότι, ενώ το καλό και το κακό είναι αφύσικα σε σχέση με τον άνθρωπο όπως αυτός υπάρχει σήμερα — ως κοινωνικό και πολιτισμένο ον — το κακό, ωστόσο, είναι αφύσικο σε μεγαλύτερο βαθμό απ' όσο το καλό. Ο άγιος μοχθεί να ανακτήσει ένα δώρο που έχασε· ο αμαρτωλός επιδιώκει να αποκτήσει κάτι που ποτέ δεν ήταν δικό του. Με μια κουβέντα, επαναλαμβάνει την Πτώση.

—Είσαι καθολικός; ρώτησε ο Κοτγκρέιβ.

—Ναι· είμαι μέλος της διωκόμενης Αγγλικανικής Εκκλησίας.

—Τότε τι λες για κείνα τα κείμενα που θεωρούν αμαρτίες πράξεις οι οποίες για σένα δεν είναι παρά απλές, τετριμμένες αμέλειες;

—Ναι· αλλά κάπου, σ' ένα απ' αυτά τα κείμενα, εμφανίζεται η λέξη «μάγοι», έτσι; Εδώ νομίζω πως βρίσκεται το κλειδί της υπόθεσης. Για σκέψου: μπορείς να φανταστείς, έστω και για μια στιγμή, ότι μια ψευδής δήλωση, που σώζει τη ζωή ενός αθώου, είναι αμαρτία; Όχι· πολύ καλά, λοιπόν, δεν είναι μόνο ο ψεύτης που εξαιρείται· είναι, πάνω απ' όλα, οι «μάγοι» που χρησιμοποιούν την υλική ζωή, που χρησιμοποιούν τις εκάστοτε αδυναμίες της υλικής ζωής ως μέσα για να πετύχουν τους υπέρμετρα κακούς σκοπούς τους. Επίτρεψέ μου να σου πω κάτι: οι υψηλότερες αισθήσεις μας είναι τόσο αμβλυμένες, είμαστε τόσο βαθιά εμποτισμένοι από τον υλισμό, ώστε πιθανότατα θα αποτύγχαναμε να αναγνωρίσουμε το αληθινό κακό, αν το συναντούσαμε.

—Μα δε θα νιώθαμε κάποια φρίκη —έναν τρόμο σαν κι αυτό που υπαινίχτηκες ότι θα μας κυρίευε αν μια τριανταφυλλιά άρχιζε να τραγουδάει— απλώς και μόνο με την παρουσία ενός κακού ανθρώπου;

—Θα νιώθαμε αν ήμαστε φυσικοί· μόνο οι γυναίκες και τα παιδιά, μερικές φορές και τα ζώα, μπορούν να νιώθουν αυτήν τη φρίκη για την οποία μιλάς. Οι περισσότεροι από εμάς τους άντρες έχουμε χάσει τη φυσική λογική μας: η συμβατικότητα, ο πολιτισμός και η εκπαίδευση την έχουν τυφλώσει, την έχουν καταπνίξει, την έχουν βυθίσει στο σκοτάδι. Αλλά όχι, ενίοτε είναι δυνατόν να αναγνωρίσουμε το κακό εξαιτίας του μεγάλου μίσους του για το καλό — χρειάζεται μεγάλη οξυδέρκεια για να μαντέψει κανείς τι υπαγόρευσε τη στάση που κράτησαν οι κριτικοί, μάλλον ασυνείδητα, απέναντι στο έργο του Κιτς — αλλά κάτι τέτοιο μόνο περιστασιακά μπορεί να συμβαίνει. Κατά κανόνα, υποψιάζομαι ότι οι Ιεράρχες του Τοφέτ περνούν μάλλον απαρατήρητοι, ή ίσως, σε ορισμένες περιπτώσεις, θεωρούνται καλοί αλλά πλανημένοι άνθρωποι.

—Μα μόλις τώρα, μιλώντας για τους κριτικούς του Κιτς, χρησιμοποίησες τη λέξη «ασυνείδητα». Μπορεί ποτέ το κακό να είναι ασυνείδητο;

—Πάντα. Έτσι πρέπει να 'ναι. Ως προς αυτό μοιάζει με την αγιότητα και την ευφυΐα. Είναι μια ορισμένη μέθη και έκσταση της ψυχής· μια υπέρτατη προσπάθεια να ξεπεραστούν τα δεσμά που μας καθηλώνουν. Ξεπερνώντας τα, ξεπερνάς επίσης την κατανόηση, τη δυνατότητα να αντιληφθείς ό,τι υπάρχει πριν απ' αυτήν. Αλλά, σου επαναλαμβάνω, το κακό, με την αληθινή σημασία του, είναι κάτι το σπάνιο, και πιστεύω ότι θα σπανίζει όλο και περισσότερο.

—Προσπαθώ να σε καταλάβω, είπε ο Κοτγκρέιβ. Απ' όσα λες, συμπεραίνω ότι το αληθινό κακό είναι διαφορετικής τάξεως απ' ό,τι εμείς ονομάζουμε κακό, έτσι;

—Κάπως έτσι. Χωρίς αμφιβολία, υπάρχει μια αναλογία ανάμεσα στα δύο· μια ομοιότητα που μας επιτρέπει και μας νομιμοποιεί να χρησιμοποιούμε εκφράσεις όπως «το πόδι του βουνού» ή «το πόδι του τραπεζιού». Και, μερικές φορές, μπορούμε να πούμε ότι μιλούν και τα δυο την ίδια γλώσσα. Ο τραχύς ανθρακωρύχος, ο μεταλλοχύτης, το απαίδευτο και καθυστερημένο «κτήνος», όταν στη δουλειά του ζεσταίνεται παραπάνω απ' το κανονικό, γυρίζει στο σπίτι του και δέρνει μέχρι θανάτου την άτακτη και άστατη γυναίκα του. Ο άνθρωπος αυτός είναι δολοφόνος. Το ίδιο ήταν κι ο Ζιλ ντε Ρε. Βλέπεις, όμως, το χάσμα που χωρίζει τους δυο άντρες; Η «λέξη», αν μπορώ να την πω έτσι, είναι η ίδια και στις δυο περιπτώσεις, αλλά το «νόημα» είναι εντελώς διαφορετικό. Είναι κουταμάρα να συγχέονται οι δυο αυτοί άνθρωποι· είναι σαν να υπέθετε κανείς ότι υπάρχει ετυμολογική σχέση ανάμεσα στο Τζάγκερνοτ* και τους Αργοναύτες. Αναμφίβολα, η ίδια εύθραυστη ομοιότητα, ή αναλογία, υπάρχει ανάμεσα σε όλα τα κοινωνικά και τα αληθινά πνευματικά αμαρτήματα· σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα πρέπει να είναι κανείς το λιγότερο σοφός για να διακρίνει τη μετάβαση από το μικρότερο στο μεγαλύτερο — από τη σκιά στην πραγματικότητα. Αν ξέρεις τίποτε από θεολογία, θα καταλάβεις τι εννοώ.

—Λυπάμαι που το λέω, παρατήρησε ο Κοτγκρέιβ, αλλά έχω αφιερώσει ελάχιστο από τον χρόνο μου στη μελέτη της θεολογίας. Βλέπεις, πολλές φορές απορώ που οι θεολόγοι διεκδικούν τον τίτλο της Επιστήμης των Επιστημών για τον ευνοούμενο τομέα τους· αφού μάλιστα τα θεολογικά βιβλία που έχω ξεφυλλίσει φαίνονται να ασχολούνται περισσότερο με την ευσέβεια και τους βασιλιάδες του Ισραήλ και του Ιούδα. Προσωπικά δε με ενδιαφέρει να μάθω κάτι γι' αυτούς τους βασιλιάδες.

Ο Αμβρόσιος χαμογέλασε.

—Καλύτερα να αποφεύγουμε τη θεολογική συζήτηση, είπε. Αντιλαμβάνομαι ότι θα ήσουν πολύ εριστικός συνομιλητής. Αλλά ίσως τα «ημερολόγια των βασιλιάδων» να έχουν τόση σχέση με τη θεολογία όση έχουν οι αρβύλες του δολοφόνου ανθρακωρύχου με το κακό.

—Τότε, για να επιστρέψουμε στο θέμα μας, πιστεύεις ότι η αμαρτία είναι κάτι το μυστικιστικό και απόκρυφο;

—Ναι. Είναι το διαβολικό θαύμα, όπως η αγνότητα είναι το θεϊκό. Κάποιες φορές φτάνει σε τέτοια ύψη που αποτυγχάνουμε εντελώς να υποψιαστούμε την ύπαρξή της· είναι σαν τη νότα των μεγάλων πενταλιών του εκκλησιαστικού οργάνου, που είναι τόσο μπάσα ώστε δεν μπορούμε να την ακούσουμε. Σε μερικές περιπτώσεις μπορεί να οδηγήσει στο τρελοκομείο, ή και σε ακόμα πιο παράξενες διεξόδους. Αλλά ποτέ δεν πρέπει να την μπερδεύεις με την απλώς αντικοινωνική πράξη. Θυμήσου πώς ο Απόστολος, μιλώντας για την «άλλη πλευρά», έκανε τη διάκριση ανάμεσα στις «σπλαχνικές» πράξεις και την ευσπλαχνία. Κάποιος μπορεί να χαρίζει όλα τα υπάρχοντά του στους φτωχούς κι ωστόσο να του λείπει εντελώς η ευσπλαχνία. Θυμήσου επίσης ότι κάποιος μπορεί να αποφεύγει όλα τα εγκλήματα, και ωστόσο να είναι αμαρτωλός.

—Η ψυχολογία σου μου φαίνεται πολύ παράξενη, είπε ο Κοτγκρέιβ, αλλά ομολογώ ότι μου αρέσει. Φαντάζομαι ότι μπορεί κανείς, ξεκινώντας από τις προϋποθέσεις σου, να καταλήξει λογικά στο συμπέρασμα ότι ενδεχομένως ο αληθινός αμαρτωλός να φαίνεται σ' έναν τρίτο παρατηρητή σαν ένα αβλαβές άτομο, σωστά;

—Βεβαίως· γιατί το αληθινό κακό δεν έχει καμιά σχέση με την κοινωνική ζωή ή τους κοινωνικούς νόμους. Αλλά κι αν έχει, μια τέτοια σχέση δεν μπορεί παρά να είναι περιστασιακή και συμπτωματική. Το κακό είναι ένα μοναχικό πάθος της ψυχής — ή ένα πάθος της μοναχικής ψυχής — όποιο απ' τα δυο προτιμάς. Αν κατά τύχη το καταλάβουμε και αντιληφθούμε την πλήρη σημασία του, τότε, πράγματι, θα μας γεμίσει φρίκη και δέος. Όμως αυτά τα συναισθήματα, είναι εντελώς διαφορετικά από το φόβο και την απέχθεια που μας προκαλεί ένας συνηθισμένος δολοφόνος, καθώς μάλιστα τα δυο τελευταία οφείλονται, κατά μεγάλο μέρος ή εξ ολοκλήρου, στην αγάπη που έχουμε για το πετσί και το πουγκί μας. Μισούμε ένα φονιά, γιατί ξέρουμε ότι πρέπει να μισούμε εκείνον που υπάρχει κίνδυνος να σκοτώσει εμάς ή κάποιον απ' τους αγαπημένους μας. Έτσι, απ' την άλλη πλευρά, τιμούμε τους αγίους, αλλά δε μας «αρέσουν» όπως μας αρέσουν οι φίλοι μας. Είναι δυνατόν να πείσεις τον εαυτό σου ότι θα απολάμβανε την παρέα του αποστόλου Παύλου; Ή πιστεύεις ότι εσύ κι εγώ θα τα πηγαίναμε καλά με τον σερ Γκάλαχαντ;

»Ό,τι συμβαίνει με τους αμαρτωλούς, συμβαίνει και με τους αγίους. Αν συναντήσεις έναν πολύ κακό άνθρωπο και αναγνωρίσεις το κακό του, χωρίς αμφιβολία θα σε κυριέψει φρίκη και δέος· αλλά δεν υπάρχει λόγος να νιώσεις απαρέσκεια γι' αυτόν. Αντίθετα, είναι πολύ πιθανό, αν μπορέσεις να βγάλεις απ' το μυαλό σου την αμαρτία, να βρει ευχάριστη την παρέα του αμαρτωλού και σε λίγη ώρα να ξεχάσεις τη φρίκη. Και πάλι, όμως, πόσο τρομερό θα ήταν αν τα τριαντάφυλλα και οι πασχαλιές άρχιζαν ξαφνικά ένα πρωί να τραγουδούν ή αν τα έπιπλα άρχιζαν ξαφνικά να μετακινούνται μόνα τους όπως σ' εκείνο το διήγημα του Μοπασάν!

—Χαίρομαι που επανήλθες σ' αυτή την παρομοίωση, είπε ο Κοτγκρέιβ, γιατί ήθελα να σε ρωτήσω τι είναι αυτό που ενώνει την ανθρωπότητα με τέτοιου είδους φανταστικά κατορθώματα άψυχων πραγμάτων; Με μια κουβέντα — τι είναι αμαρτία; Μου έδωσες, το ξέρω, έναν αφηρημένο ορισμό, αλλά θα ήθελα ένα πιο συγκεκριμένο παράδειγμα.

—Σου είπα ότι ήταν κάτι το πολύ σπάνιο, είπε ο Αμβρόσιος, που δε φαινόταν πρόθυμος να απαντήσει ευθέως. Ο υλισμός της εποχής, που έχει κάνει πολλά για να καταργήσει την αγιότητα, έχει κάνει ίσως περισσότερα για να καταργήσει το κακό. Βρίσκουμε πλέον τη γη τόσο άνετη ώστε δεν τείνουμε πια ούτε προς τα πάνω ούτε προς τα κάτω. Θα έλεγε κανείς ότι ο λόγιος που «ειδικεύεται» στη μελέτη του Τοφέτ, στην πραγματικότητα περιορίζεται σε καθαρά αρχαιολογικές έρευνες. Κανένας παλαιοντολόγος δε θα μπορούσε να σου δείξει έναν ζωντανό πτεροδάκτυλο.

—Και όμως εσύ, νομίζω, έχεις «ειδικευτεί», και πιστεύω ότι οι έρευνές σου έχουν φτάσει μέχρι τη σύγχρονη εποχή.

—Βλέπω ότι στ' αλήθεια ενδιαφέρεσαι να μάθεις. Λοιπόν, ομολογώ ότι έχω ασχοληθεί λίγο με αυτά τα πράγματα, κι αν θέλεις μπορώ να σου δείξω κάτι σχετικό με το πολύ παράξενο θέμα που συζητάμε.

Ο Αμβρόσιος πήρε ένα κερί και πήγε στην απέναντι σκοτεινή γωνιά του δωματίου. Ο Κοτγκρέιβ τον είδε να πλησιάζει σ' ένα παλιό γραφείο, να βγάζει από μια μυστική κρύπτη ένα δέμα και μετά να ξανάρχεται κοντά στο παράθυρο όπου κάθονταν. Ο Αμβρόσιος ξετύλιξε το δέμα και παρουσίασε ένα πράσινο βιβλίο.

—Θα το προσέξεις; ρώτησε. Μην το παρατάς από δω κι από κει. Είναι απ' τα πολυτιμότερα κομμάτια της συλλογής μου και θα λυπόμουν πολύ αν χανόταν. Χάιδεψε την ξεθωριασμένη ράχη του. Γνώρισα το κορίτσι που το έγραψε, συνέχισε. Όταν το διαβάσεις, θα δεις πόσο φωτίζει την αποψινή μας συζήτηση. Υπάρχει και η συνέχειά του, αλλά δε θα σου πω τίποτα γι' αυτήν. Σ' ένα περιοδικό δημοσιεύτηκε πριν από μερικούς μήνες ένα παράξενο άρθρο, είπε μετά από λίγο, με τη διάθεση ανθρώπου που θέλει να αλλάξει θέμα. Το είχε γράψει κάποιος δόκτωρ — δρ. Κάρον, νομίζω, ήταν τ' όνομά του. Έλεγε ότι μια κυρία, που παρακολουθούσε την κορούλα της να παίζει στο παράθυρο του λίβινγκ-ρουμ, είδε ξαφνικά το βαρύ πάνω παντζούρι να πέφτει και να τσακίζει τα δάχτυλα της μικρής. Η κυρία λιποθύμησε, νομίζω, αλλά, εν πάση περιπτώσει, κάποιος φώναξε το γιατρό. Μόλις περιποιήθηκε τις πληγές και έδεσε τα σπασμένα δάχτυλα του κοριτσιού, του ζήτησαν να εξετάσει τη μητέρα. Η γυναίκα βογκούσε απ' τον πόνο και ο γιατρός ανακάλυψε ότι τρία δάχτυλα του χεριού της, τα ίδια με τα σπασμένα δάχτυλα της κόρης της, είχαν φουσκώσει, πρηστεί και, σύμφωνα με την ιατρική γλώσσα, είχαν γεμίσει με πυώδεις εφελκίδες.

Ο Αμβρόσιος εξακολουθούσε να κρατάει απαλά τον πράσινο τόμο.

—Ορίστε, λοιπόν, είπε τελικά, δείχνοντας να αποχωρίζεται με δυσκολία το θησαυρό του. Μόλις το διαβάσεις να μου το επιστρέψεις, είπε μετά από λίγο, μόλις βγήκαν από το χολ στον παλιό κήπο, όπου ευωδίαζαν οι άσπρες πασχαλιές.

Υπήρχε μια πλατιά κόκκινη λουρίδα στην ανατολή καθώς ο Κοτγκρέιβ ετοιμαζόταν να πάρει το δρόμο της επιστροφής, και από το ύψωμα όπου στεκόταν αντίκρισε το τρομαχτικό θέαμα ενός Λονδίνου που ονειρευόταν.

___________________________ 

* Άρμα που μεταφέρει το είδωλο του θεού Κρίσνα στο ινδουιστικό πάνθεον. Στα αγγλικά οι δυο λέξεις ομοιοκαταληκτούν: Juggernaut-Argonaut. (Σ.τ.Μ.)

Arthur Machen

Η ΝΟΥΒΕΛΑ ΤΗΣ ΜΑΥΡΗΣ ΣΦΡΑΓΙΔΑΣ

και άλλα διηγήματα

Μετάφραση: ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΠΑΙΩΑΝΝΟΥ

Επιλογή - πρόλογος: ΜΑΚΗΣ ΠΑΝΩΡΙΟΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΙΟΛΟΣ 1995

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑΣ - Karl Jaspers

Καμμιά πραγματικότητα δεν είναι τόσο ουσιαστική για τη συνειδητοποίηση του εαυτού μας, όσο η ιστορία. Μας δείχνει τους ευρύτατους ορίζοντες της ανθρωπότητας, μας κομίζει τις αξίες της παράδοσης, οι οποίες θεμελιώνουν τη ζωή μας, μας παρέχει τα μέτρα για την εκτίμηση του παρόντος, μας ελευθερώνει από τους ασύνειδους δεσμούς που μας δένουν με την εποχή μας, μας διδάσκει να βλέπομε τον άνθρωπο στις υψηλότερες δυνατότητες του και στις άφθαρτες δημιουργίες του.

Δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσομε καλύτερα τον ελεύθερο χρόνο μας παρά με το να εξοικειωθούμε με το μεγαλείο του παρελθόντος, να μείνομε οικειωμένοι μαζύ του, και να δούμε τους ολέθρους που συνέτριψαν τα πάντα. Ό,τι ζούμε στο παρόν, το κατανοούμε καλύτερα μέσα στον καθρέφτη της ιστορίας. Ό,τι μας παραδίδει η ιστορία, γίνεται για μας ζωντανό μέσα στην εποχή μας. Η ζωή μας προχωρεί με τον αμφίπλευρο φωτισμό του παρελθόντος και του παρόντος.

Η ιστορία μας αφορά πραγματικά μόνον εκ του πλησίον, μέσα στις ζωντανές όψεις της, μέσα στις λεπτομέρειές της. Όταν φιλοσοφούμε καταφεύγομε σε μερικές αφηρημένες θεωρήσεις.

Φιλοσοφία της ιστορίας —1

Η παγκόσμια ιστορία ενίοτε μοιάζει σαν ένα χάος από τυχαία περιστατικά. Στο σύνολό της, τα πάντα φαίνονται να αλληλομπερδεύονται, όπως στη δίνη μιας πλημμυρίδας. Ολοένα προχωρεί από ένα μπέρδεμα στο άλλο, από μια καταστροφή στην άλλη, με σύντομα φωτεινά διαλείμματα ευτυχίας, με νησίδες, που το ρεύμα τις φείδεται για λίγο μέχρι που να τις κατακλύσει κι αυτές. Τα πάντα — κατά την εικόνα του Μαξ Βέμπερ — μια οδός, στρωμένη από τον διάβολο με συντριμμένες αξίες.

Βεβαίως, η γνώση διαβλέπει τις συνάφειες των συμβάντων, μερικές αιτιώδεις σχέσεις, όπως είναι οι πραγματοποιήσεις των τεχνικών επινοήσεων για τις μεθόδους εργασίας, οι μέθοδοι εργασίας για την κοινωνική δομή, οι εδαφικές κατακτήσεις για τις εθνικές ομάδες, η τεχνική του πολέμου για την στρατιωτική οργάνωση, και η οργάνωση αυτή για την πολιτική δομή, και ούτω καθ' εξής, επ' άπειρον. Πέρα από τις αιτιώδεις συνάφειες διαφαίνονται ορισμένες συνολικές όψεις, όπως είναι οι πνευματικοί ρυθμοί δια μέσου μιας σειράς γενεών, όπως η μια πολιτιστική εποχή προκύπτει από την άλλη, όπως είναι οι μεγάλοι αυτοτελείς πολιτισμοί στην ανάπτυξή τους. Ο Σπένγκλερ, κι αυτοί που τον ακολουθούν, βλέπουν τέτοιους πολιτισμούς να αναπτύσσονται μέσα από τη μάζα των φυτοζωούντων ανθρώπων, όπως τα φυτά από τη γη, να ανθούν και να πεθαίνουν, σε ακαθόριστο αριθμό — ο Σπένγκλερ μέτρησε οκτώ μέχρι τώρα, ο Τόυνμπη είκοσι ένα— και κατά τρόπο που πολύ λίγη σχέση να έχουν μεταξύ τους, ή καθόλου.

Έτσι ιδωμένη η ιστορία, δεν έχει κανένα νόημα, καμμιάν ενότητα και καμμιά δομή. Βλέπομε μόνο τη δυσθεώρητη απειρία των αιτιωδών δεσμών και τις μορφολογικές ενότητες, όπως συμβαίνει και στις φυσικές διαδικασίες∙ μόνο που τούτες, στην ιστορία, προσδιορίζονται με πολύ λιγότερη ακρίβεια.

Αλλά φιλοσοφία της ιστορίας σημαίνει αναζήτηση του νοήματος, της ενότητας και της δομής της παγκόσμιας ιστορίας. Τούτη δεν μπορεί παρά να αποβλέπει στην ανθρωπότητα ως σύνολο.

Ας σχεδιάσομε ένα σχήμα της παγκόσμιας ιστορίας:

Οι άνθρωποι ζουν τώρα και εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια∙ τούτο αποδεικνύεται από τα οστά που βρέθηκαν σε γεωλογικά στρώματα, των οποίων γνωρίζομε τη χρονολογία του σχηματισμού των. Τώρα και δεκάδες χιλιάδες χρόνια ζούσαν άνθρωποι όμοιοι μ' εμάς ανατομικώς. Υπάρχουν κατάλοιπα από τα εργαλεία τους, ακόμη και από τη ζωγραφική τους. Μόνο τα τελευταία πέντε ως έξη χιλιάδες χρόνια διαθέτομε μιαν ιστορία βασισμένη σε μαρτυρημένα και συσχετιζόμενα δεδομένα.

Η ιστορία χωρίζεται από τέσσερες βαθιές τομές:

Π ρ ώ τ η : Το πρώτο μεγάλο βήμα μπορούμε μόνο να το συμπεράνωμε: η γέννηση της γλώσσας, η εφεύρεση των εργαλείων, το άναμμα και η χρήση της φωτιάς. Είναι η προμηθεϊκή εποχή, το θεμέλιο όλης της ιστορίας, με το οποίο ο άνθρωπος έγινε άνθρωπος, σε αντίθεση προς τον απλό βιολογικό άνθρωπο, που δεν μπορούμε να τον φαντασθούμε. Πότε συνέβη αυτό, πόσο χρονικό διάστημα χρειάσθηκε καθένα από αυτά τα βήματα, δεν το ξέρομε. Αυτή η εποχή πρέπει να βρίσκεται στο πολύ μακρυνό παρελθόν, και η διάρκειά της πρέπει να ήταν πολλές φορές μεγαλύτερη από το συγκριτικά ασήμαντο χρονικό διάστημα της μαρτυρημένης ιστορικής εποχής.

Δ ε ύ τ ε ρ η : Μεταξύ του 5.000 και 3.000 π.Χ. ανεπτύχθησαν οι αρχαίοι μεγάλοι πολιτισμοί στην Αίγυπτο, στη Μεσοποταμία, στον Ινδό, και λίγο αργότερα στον Χοάνγκ ‐ χο της Κίνας. Ήταν μικρές νησίδες φωτός μέσα στην πλατειά μάζα των ανθρώπινων πληθυσμών, που ήδη είχαν καλύψει ολόκληρο τον πλανήτη.

Τ ρ ί τ η : Γύρω στα 500 π.Χ. — από τα 800 έως τα 200 — ετέθησαν τα πνευματικά θεμέλια της ανθρωπότητας, από τα οποία τούτη συντηρείται μέχρι σήμερα, και μάλιστα ταυτοχρόνως και ανεξάρτητα στην Κίνα, Ινδία, Περσία, Παλαιστίνη και Ελλάδα.

Τ έ τ α ρ τ η : Έκτοτε συνέβη μόνον ένα μοναδικό, εντελώς νέο, πνευματικό και υλικό, αποφασιστικής σπουδαιότητας περιστατικό, της ίδιας σημασίας με τα προηγούμενα για την παγκόσμια ιστορία: η επιστημονική ‐ τεχνολογική εποχή, η οποία προετοιμάσθηκε στην Ευρώπη από το τέλος του Μεσαίωνα, συνετέθη πνευματικά κατά τον δέκατο έβδομο αιώνα, ανεπτύχθη ευρύτερα από το τέλος του δεκάτου ογδόου αιώνα και άρχισε να εξελίσσεται με επιταχυνόμενο ρυθμό μόνο κατά τις τελευταίες δεκαετίες.

Η αξονική εποχή—2

Θα ρίξομε μια ματιά στην τρίτη φάση, γύρω στα 500 π.Χ.

Ο Έγελος είπε: «Όλη η ιστορία κατευθύνεται προς τον Χριστό, και έρχεται από αυτόν. Η εμφάνιση του υιού του Θεού αποτελεί τον άξονα της παγκόσμιας Ιστορίας». Καθημερινή μαρτυρία αυτής της χριστιανικής δομής της παγκόσμιας ιστορίας είναι ο τρόπος που μετρούμε το χρόνο. Το ελάττωμά της είναι πως μια τέτοια άποψη της γενικής ιστορίας μπορεί να ισχύει μόνο για τον χριστιανό πιστό. Ακόμη και στη Δύση, οι χριστιανοί δεν συνέδεσαν την εμπειρική ιστορική τους αντίληψη μ' αυτήν την πίστη. Οι χριστιανοί χωρίζουν την ιερή ιστορία από την παγανιστική, διότι έχει ένα εντελώς διαφορετικό νόημα.

Στην περίπτωση που υπάρχει ένας άξονας στην παγκόσμια ιστορία, θα ευρίσκετο μόνο στην παγανιστική ιστορία και μάλιστα θα έπρεπε να βρεθεί εμπειρικά, ως ένα γεγονός, που σαν τέτοιο θα ίσχυε για όλους τους ανθρώπους, και για τους χριστιανούς, θα έπρεπε να επιβάλλεται στη Δύση και στην Ασία και σε όλους τους ανθρώπους, χωρίς να έχει ως μέτρο το περιεχόμενο μιας συγκεκριμένης πίστης. Αυτός ο άξονας της παγκόσμιας ιστορίας φαίνεται λοιπόν να βρίσκεται μέσα στις πνευματικές διαφοροποιήσεις που συνέβησαν μεταξύ του 800 και 200 προ Χριστού. Τότε γεννήθηκε ο άνθρωπος, με τον οποίο ζούμε μέχρι σήμερα. Αυτή την εποχή θα την ονομάζομε μονολεκτικά «αξονική» (Achsenzeit).

Σ' αυτή την εποχή συνέβησαν μια σειρά από εξαιρετικά περιστατικά. Στην Κίνα έζησαν ο Κομφούκιος και ο Λάο ‐ τσε, εγεννήθησαν όλες οι τάσεις της κινεζικής φιλοσοφίας, διενοήθησαν ο Μο ‐τι, ο Τσουάνγκ ‐ τσε, ο Λιάδ ‐ σι και αμέτρητοι άλλοι∙ στις Ινδίες συνετέθησαν οι Ουπανισάδες112, έζησε ο Βούδδας, ανεπτύχθησαν όλες οι φιλοσοφικές δυνατότητες μέχρι τον σκεπτικισμό και μέχρι τον υλισμό, μέχρι τη σοφιστική και μέχρι τον μηδενισμό, όπως και στην Κίνα. Στο Ιράν ο Ζαρατούστρα εδίδαξε την πυρετική κοσμοαντίληψη του αγώνα μεταξύ του Καλού και του Κακού∙ στην Παλαιστίνη προέβαλαν οι Προφήτες, από τον Ηλία μέχρι τον Ησαΐα και τον Ιερεμία, κι από εκεί ως τον Δεύτερο ‐ Ησαΐα. Η Ελλάδα είδε τον Όμηρο, τους φιλοσόφους Παρμενίδη, Ηράκλειτο, Πλάτωνα, τους Τραγικούς, τον Θουκυδίδη, τον Αρχιμήδη. Όλα, όσα με τα ονόματα αυτά μόνον υποσημαίνονται, ανεπτύχθησαν μέσα σ' αυτούς τους λίγους αιώνες, σχεδόν ταυτοχρόνως στην Κίνα, στις Ινδίες και στη Δύση, χωρίς το ένα να γνωρίζει το άλλο.

Το νέο αυτής της εποχής είναι κυρίως το γεγονός, ότι ο άνθρωπος συνειδητοποίησε το Είναι στην ολότητά του, τον εαυτό του και τα όριά του. Εβίωσε τον φόβο του κόσμου και τη δική του αδυναμία. Έθεσε ριζικά ερωτήματα, και εν όψει της αβύσσου εστράφη προς την απελευθέρωση και τη σωτηρία. Και ενώ με τη συνείδησή του συλλαμβάνει τα όριά του, ταυτοχρόνως θέτει στον εαυτό του τους ύψιστους σκοπούς. Εβίωσε το απόλυτο (το άνευ όρων) στο βάθος του εαυτού του και στη σαφήνεια της υπέρβασης.

Εδοκιμάσθησαν οι αντιτιθέμενες δυνατότητες. Συζήτηση, συμμετοχή, διάσχιση του πνεύματος — όπου ωστόσο οι αντιθέσεις τους αλληλοσυσχετίζονται. Όλα τούτα προκάλεσαν μιαν ανησυχία και μιαν αναταραχή που έφθασαν μέχρι το χείλος του πνευματικού χάους.

Κατ' αυτήν την εποχή παρήχθησαν οι βασικές κατηγορίες, με τις οποίες σκεφτόμαστε μέχρι σήμερα και δημιουργήθησαν οι παγκόσμιες θρησκείες, με τις οποίες οι άνθρωποι ζουν μέχρι τώρα.

Μ' αυτή τη διαδικασία, οι μέχρι τότε ασύνειδα ισχύουσες αντιλήψεις, τα ήθη, οι καταστάσεις, ετέθησαν υπό αμφισβήτηση. Τα πάντα έπεσαν σε μια δίνη.

Έληξε η μυθική εποχή με την αταραξία της και τις αυτονόητες αλήθειες της. Άρχισε ο αγώνας κατά του μύθου, με τον ορθολογισμό και την εμπράγματη εμπειρία∙ ο αγώνας εναντίον των δαιμόνων, με την υπέρβαση του ενός Θεού∙ ο αγώνας κατά των αναληθών θεών, με την ηθική εξανάσταση. Οι μύθοι ανεμορφώθησαν και συνελήφθησαν με νέο βάθος, τη στιγμή που ο μύθος στο σύνολό του είχε καταστραφεί.

Ο άνθρωπος δεν είναι πλέον κλεισμένος στον εαυτό του. Είναι αβέβαιος για τον εαυτό του και γι' αυτό ανοιχτός για νέες, απεριόριστες, δυνατότητες.

Για πρώτη φορά υπήρξαν φιλόσοφοι. Οι άνθρωποι ετόλμησαν να στηριχθούν στον εαυτό τους, ως άτομα. Ερημίτες και περιπλανώμενοι διανοητές στην Κίνα, ασκητές στις Ινδίες, φιλόσοφοι στην Ελλάδα και προφήτες στο Ισραήλ, όλοι μαζύ ανήκουν στην ίδια ομάδα, όσο πολύ κι αν διαφέρουν μεταξύ τους στην πίστη, στις ιδέες και στην εσωτερική τους στάση. Ο άνθρωπος μπόρεσε να αντιθέσει την εσωτερικότητά του προς ολόκληρον τον κόσμο.

Ανεκάλυψε στον εαυτό του την πρωταρχική πηγή, με την οποία υψώθη επάνω από τον εαυτό του και τον κόσμο.

Τότε ο άνθρωπος συνειδητοποίησε και την ιστορία. Αρχίζει κάτι το μοναδικό∙ ωστόσο, ο άνθρωπος νιώθει και γνωρίζει πως διέρρευσε ένα ατελεύτητο παρελθόν. Ήδη από την έναρξη αυτής της αφύπνισης του αυθεντικού ανθρώπινου πνεύματος, ο άνθρωπος άγεται από την ανάμνηση, έχει τη συνείδηση του αργοπορημένου, ακόμη και της παρακμής.

Ο άνθρωπος θέλει να σχεδιάσει την πορεία των γεγονότων και να την πάρει στα χέρια του, θέλει να αποκαταστήσει τις ορθές καταστάσεις ή να τις δημιουργήσει για πρώτη φορά. Σκέπτεται κατά ποιο τρόπο οι άνθρωποι θα συζήσουν, θα διοικηθούν και θα κυβερνηθούν καλύτερα. Οι μεταρρυθμιστικές ιδέες κυριαρχούν στην πρακτική δράση.

Η κοινωνική κατάσταση, επίσης, παρουσιάζει αναλογίες και στις τρεις περιοχές. Μια πληθώρα από μικρά κράτη και πόλεις∙ ένας αγώνας των πάντων κατά πάντων∙ ήταν όμως δυνατή, στην αρχή, μια εκπληκτική ευημερία.

Η εποχή αυτή, κατά την οποία ανεπτύχθησαν όλα τούτα διά μέσου των εκατονταετιών, δεν αποτελούσε ωστόσο μιαν απλή ανερχόμενη εξέλιξη. Υπήρχαν καταστροφές και αναγεννήσεις ταυτοχρόνως. Και ποτέ δεν έφθασε σε μια τελείωση. Οι ύψιστες δυνατότητες, που επραγματοποιήθησαν σε άτομα, δεν έγιναν κοινό αγαθό. Αυτό που στην αρχή ήταν ελευθερία κινήσεως, στο τέλος έγινε αναρχία. Και καθώς εχάθη η δημιουργικότητα της εποχής, και στις τρεις πολιτιστικές περιοχές συνέβη η πήξη σε δόγματα και η επιπέδωση. Καθώς η αταξία έγινε ανυπόφορη, γεννήθηκε η ροπή για νέους δεσμούς, με την αποκατάσταση διαρκέστερων συνθηκών ζωής.

Το τέλος είναι κατ' αρχήν πολιτικό. Εδημιουργήθησαν μεγάλες και παντοδύναμες αυτοκρατορίες σχεδόν ταυτοχρόνως στην Κίνα (Τσιν ‐ Σι ‐ Χουάνγκ ‐ τι), στις Ινδίες (Δυναστεία των Μωρύα), στη Δύση (Τα Ελληνιστικά κράτη και το Imperium Romanum) Παντού, μέσα από την κατάρρευση, εδημιουργήθη στην αρχή μια σχεδιασμένη τεχνική και οργανωτική τάξη.

Η εποχή μας—3

Η πνευματική ζωή της ανθρωπότητας συνδέεται μέχρι σήμερα με την αξονική περίοδο. Στην Κίνα, στις Ινδίες και στη Δύση υπάρχουν ενσυνείδητες επιστροφές, οι αναγεννήσεις. Βεβαίως, δεν σταμάτησαν να γεννιούνται νέες μεγάλες πνευματικές δημιουργίες, αλλά εμπνέονται από τη γνώση των αξιών της αξονικής περιόδου.

Έτσι, η μεγάλη γραμμή της ιστορίας περνάει από τον πρώτο άνθρωπο που έγινε άνθρωπος, στους μεγάλους πολιτισμούς της αρχαιότητας και από εκεί στην αξονική περίοδο με τα επακόλουθά της, τα οποία κράτησαν την δημιουργικότητά τους μέχρι την αυγή της εποχής μας.

Έκτοτε, φαίνεται πως άρχισε μια δεύτερη γραμμή. Η επιστημονικοτεχνολογική εποχή μας είναι ωσάν μια νέα αρχή, ανάλογη μόνο με την πρώτη επινόηση των εργαλείων και της φωτιάς.

Αν ήταν να αποτολμήσομε μιαν υπόθεση κατ' αναλογίαν, θα ήταν αυτή: θα περάσομε μέσα από μορφές που είναι ανάλογες με την οργάνωση και σχεδιοποίηση των μεγάλων πολιτισμών της αρχαιότητας, όπως είναι της Αιγύπτου, από όπου μετανάστευσαν οι αρχαίοι Ιουδαίοι, οι οποίοι, όταν εγκατεστάθησαν στη νέα τους χώρα, τον προσέβλεπαν με τρόμο ως οίκον δουλείας. Ίσως η ανθρωπότητα περνάει δια μέσου αυτών των γιγαντιαίων οργανώσεων προς μία νέα αξονική εποχή, για μας ακόμη μακρινή και αόρατη και ανείκαστη, που θα δημιουργήσει τον αυθεντικό άνθρωπο.

Ωστόσο, τώρα ζούμε στην εποχή των φοβερώτερων καταστροφών. Φαίνεται σαν να πρέπει ό,τι έφθασε ως εμάς να κατατακαεί∙ κι όμως δεν διαφαίνεται ακόμη η πειστική μαρτυρία ενός θεμελίου για τη νέα οικοδομή.

Αυτό που είναι νέο, είναι πως η ιστορία της εποχής μας για πρώτη φορά έγινε παγκόσμια. Συγκρινόμενη με τα παρόντα οικουμενικά μέτρα επικοινωνίας, όλη η παλαιότερη ιστορία είναι ένα σύνολο τοπικών ιστοριών.

Αυτό που ονομάζομε ιστορία, με τη μέχρι τώρα σημασία, βρίσκεται στο τέλος της. Ήταν μία ενδιάμεση στιγμή πέντε χιλιάδων χρόνων ανάμεσα στην εκατοντάδες χιλιάδων χρόνων προϊστορία, κατά την οποία κατοικήθηκε η γήινη σφαίρα, και στη σημερινή έναρξη της πραγματικής παγκόσμιας ιστορίας. Τούτες οι χιλιετίες αν μετρηθούν με την αρχέγονη ανθρώπινη ύπαρξη και με τις μελλοντικές δυνατότητες, δεν είναι παρά ένα ελάχιστο χρονικό διάστημα. Αυτή η ιστορία είναι σαν να παίρνει τούτη τη σημασία: οι άνθρωποι συναντήθηκαν και ενώθηκαν για να δράσουν στην παγκόσμια ιστορία∙ ήταν η πνευματική και τεχνική εργασία του εξοπλισμού για την πραγματοποίηση του ταξιδιού. Που μόλις το άρχίζομε.

Πρέπει να προσανατολισθούμε προς αυτούς τους ορίζοντες, όταν βλέπομε τις πραγματικότητες της εποχής μας μαύρες και όλη την ανθρώπινη ιστορία ως χαμένη υπόθεση. Οφείλομε να πιστεύομε στις δυνατότητες της ανθρώπινης ύπαρξης, που έρχονται. Αν σήμερα δούμε τα πράγματα από κοντά, φαίνονται ζοφερά, αλλά από μακρυά, όχι. Για να βεβαιωθούμε γι' αυτό, χρειαζόμαστε ως μέτρο το σύνολο της παγκόσμιας ιστορίας.

Όσο περισσότερο συνειδητοποιούμε το παρόν, αναζητούμε την αλήθεια και προσβλέπομε προς τα κριτήρια της ανθρώπινης ύπαρξης, τόσο πιο αποφασιστικά μπορούμε να πιστεύομε προς το μέλλον.

Η αναζήτηση του νοήματος της ιστορίας—4

Αναζητούμε τ ο  ν ό η μ α  τ η ς  ι σ τ ο ρ ί α ς. Αυτός που πιστεύει πως η ιστορία έχει ένα σκοπό, δεν σκέφτεται απλώς αυτόν τον σκοπό, αλλά σχεδιάζει την πραγματοποίησή του.

Συνειδητοποιούμε, όμως, την αδυναμία μας, όταν προσπαθούμε να σχεδιάσομε και να οργανώσομε την ιστορία στο σύνολό της. Τα τολμηρά σχέδια των κατόχων της εξουσίας, που προκύπτουν από μια υποτιθέμενη συνολική γνώση της ιστορίας, αποτυχαίνουν μέσα στην καταστροφή. Τα σχέδια που τα άτομα κάμνουν μέσα στο στενό κύκλο τους αποτυχαίνουν, ή γίνονται ροπές μιας εντελώς διαφορετικής και απρόβλεπτης συνάφειας περιστατικών, με άλλο νόημα. Η πορεία της ιστορίας εμφανίζεται είτε ως ένας μηχανισμός, που δεν μπορεί να του αντισταθεί κανείς, ή εμφανίζεται ως ένα νόημα, το οποίο επιδέχεται άπειρες ερμηνείες μέσω των νέων απρόβλεπτων περιστατικών, και που πάντοτε παραμένει αμφίβολο∙ ένα νόημα το οποίο δεν γνωρίζομε, ακόμη κι όταν εμπιστευόμαστε σ' αυτό τους εαυτούς μας.

Αν προσδώσομε νόημα σε μια επίγεια πραγματοποίηση της ευδαιμονίας, δεν βρίσκομε καμμιά παράστασή της μέσα στο πνεύμα μας και κανένα σημάδι της μέσα στη μέχρι τώρα ιστορία. Πολύ περισσότερο, η ιστορία της ανθρωπότητας μιλάει εναντίον ενός τέτοιου νοήματος, με τη χαοτική πορεία της, τις μέτριες επιτυχίες της και τις ολοκληρωτικές καταστροφές της. Το ερώτημα για το νόημα της ιστορίας δεν ικανοποιείται όταν λάβει ως απάντηση τη διατύπωση ενός σκοπού.

Κάθε σκοπός είναι κάτι το μερικό, το προσωρινό, και εύκολα γίνεται ξεπερασμένος. Η συνολική ιστορία, η κατασκευασμένη από μια μοναδική ολοκληρωτική απόφαση, πετυχαίνει πάντοτε με μια θυσία: την παράλειψη ουσιωδών παραγόντων.

Αλλά τι ζητάει ο Θεός από τους ανθρώπους; Ίσως είναι δυνατή μια ευρεία και ακαθόριστη ιδέα: Η ιστορία είναι ο τόπος όπου αποκαλύπτεται τι είναι ο άνθρωπος, τι μπορεί να είναι, τι μπορεί να γίνει, και τι είναι ικανός να κάμει. Ακόμη και η μεγαλύτερη απειλή εγγράφεται μέσα στο έργο του ανθρώπου. Στην πραγματοποίηση των υψηλών επιτευγμάτων του ανθρώπου δεν ισχύει μόνο το κριτήριο της ασφάλειας.

Αλλά ιστορία σημαίνει κάτι πολύ περισσότερο: Είναι ο τόπος της αποκάλυψης του Είναι της θεότητας. Το Είναι αποκαλύπτεται στον άνθρωπο καθώς τούτος συνδέεται με τους άλλους ανθρώπους. Διότι ο Θεός δεν φανερώνεται στην ιστορία κατά ένα μοναδικό και αποκλειστικό τρόπο. Σε κάθε άνθρωπο υπάρχει η δυνατότητα άμεσης σχέσης με τον Θεό. Μέσα στην ανεξάντλητη ιστορική ποικιλία, το αναντικατάστατο και το απροσδόκητο έχουν τα δικαιώματά τους.

Ύστερα από αυτές τις απροσδιόριστες νοηματοδοσίες, ισχύει το εξής: Τίποτε δεν μπορώ να αναμένω, αν επιθυμώ τη χειροπιαστή ευτυχία ως μια τελείωση στη γη, ως ένα παράδεισο της ανθρώπινης κατάστασης. Όλα μπορώ να τα αναμένω, όταν τούτη έρχεται από το βάθος της ανθρώπινης ύπαρξης, το οποίο διανοίγεται με την πίστη στη θεότητα. Τίποτε δεν μπορώ να ελπίζω, όταν την αναμένω απλώς εκ των έξω. Όλα μπορώ να τα ελπίζω, όταν εμπιστεύομαι τον εαυτό μου στην πηγή της υπέρβασης.

Η ενότητα της ανθρωπότητας—5

Δεν μπορούμε να ορίσομε τον τελικό σκοπό της ιστορίας, αλλά μπορούμε να θέσομε τυπικά ένα σκοπό, που ο ίδιος θα ήταν όρος για την επίτευξη των υψηλότερων δυνατοτήτων του ανθρώπου:    Τ η ν  ε ν ό τ η τ α  τ η ς  α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς .

Την ενότητα δεν τη φθάνομε με μιαν έλλογη γενίκευση που θα επινοούσε η επιστήμη. Διότι τούτο φέρει την ενότητα μόνο στο επίπεδο της διάνοιας και όχι στο επίπεδο του συνολικού ανθρώπου. Επίσης, η ενότητα δεν βρίσκεται σε μια γενική θρησκεία, δηλαδή σε κάτι που θα θεσπισθεί ομόθυμα με συζητήσεις σε θρησκευτικές διασκέψεις. Ούτε πραγματοποιείται με τις συμβάσεις μιας φωτισμένης γλώσσας των υγιώς σκεπτομένων. Η ενότητα μπορεί να αποκτηθεί από το βάθος της ιστορικότητας, όχι ως επιστητό γενικό περιεχόμενο, παρά μόνο στην απεριόριστη επικοινωνία του ιστορικώς διάφορου, σε ασταμάτητο διάλογο, υψούμενο σε άσπιλο αδελφικό αγώνα.

Γι' αυτόν τον άξιο του ανθρώπου διάλογο απαιτείται ένας χώρος, ελεύθερος από τη βία. Η κατάκτηση αυτού του χώρου είναι νοητή ως ενότητα της ανθρωπότητας στην οργάνωση των υλικών όρων ζωής∙ πράγμα που για πολλούς αποτελεί ήδη σκοπό των προσπαθειών των. Αυτός ο ενωτικός σκοπός, που αναφέρεται μόνο στις βασικές υλικές συνθήκες ζωής και όχι σε μια γενικής παραδοχής πίστη, δεν φαίνεται εντελώς ουτοπικός, αν είναι να αποδυθούμε σε ένα σκληρό πνευματικό αγώνα, χρησιμοποιώντας ως μέσο τις υπάρχουσες σχέσεις δυνάμεων και ως βοήθεια την αναπόδραστη ιστορική κατάστασή μας.

Όρος γι' αυτήν την ενότητα είναι μια μορφή πολιτικής ζωής την οποία μπορούν να αποδεχθούν όλοι, διότι θα παρείχε σε όλους τις μεγαλύτερες δυνατότητες ελευθερίας. Αυτή η μορφή, που νοήθηκε και πραγματοποιήθηκε μερικώς μόνο στη Δύση, είναι το Κράτος του Δικαίου, η νομιμότητα μέσω της εκλογής και του νόμου, η δυνατότητα τροποποιήσεως των νόμων, μόνο με νόμιμες διαδικασίες. Εδώ τα πνεύματα αγωνίζονται για τη γνώση του ορθού, για την κατάκτηση της δημοσίας γνώμης, για την έλξη όσο γίνεται περισσοτέρων προς φωτεινότερες συνειδητοποιήσεις και προς τελειότερους προσανατολισμούς, μέσω της διάδοσης των πληροφοριών.

Με την παγκόσμια τάξη Δικαίου θα φθάσομε στο τέλος των πολέμων, όπου κάθε κράτος δεν θα διαθέτει πλέον την απόλυτη κυριαρχία, η οποία θα ανήκει μόνο στην ανθρωπότητα, προκειμένου να εξασφαλίσει την έννομη τάξη και τη λειτουργία της.

Αλλά και αν η ανθρωπότητα επιθυμεί την επικοινωνία και αποποιείται τη βία για χάρη μιας (ακόμη άδικης αλλά που γίνεται δίκαιη) έννομης τάξης, δεν μας επιτρέπεται καμμιά αισιοδοξία, που προκύπτει από την πειστικότητα τέτοιων ιδεών, οι οποίες βλέπουν το μέλλον μονοσήμαντο και φωτεινό. Διότι μάλλον έχομε λόγους να πιστεύομε το αντίθετο.

Βλέπομε ο καθένας μας μέσα στον ίδιο τον εαυτό του τον εγωισμό, την αντίσταση στον αυτοφωτισμό, τη σοφιστική, η οποία χρησιμοποιεί ακόμη και τη φιλοσοφία για συσκοτισμό, την απώθηση του ξένου από την επιζήτηση της επικοινωνίας, τη βουλιμία για δύναμη και βία∙ βλέπομε πως οι μάζες συναρπάζονται από τις ευκαιρίες του πολέμου, ωθημένες από μια τυφλή ελπίδα για κέρδος και από μια άγρια ανάγκη για περιπέτεια, έτοιμες να θυσιάσουν τα πάντα, και τη ζωή τους∙ βλέπομε, αντίθετα, πόσο λίγη διάθεση έχουν οι μάζες να στερηθούν, να αποταμιεύσουν, να υπομείνουν, να χτίσουν με νηφαλιότητα σταθερές κοινωνικές συνθήκες∙ και βλέπομε τα πάθη να εκβιάζουν το δρόμο τους, σχεδόν ανεμπόδιστα, μέσα από όλα τα παρασκήνια του πνεύματος.

Περαιτέρω βλέπομε, ξέχωρα από τον χαρακτήρα του ανθρώπου, την αθεράπευτη αδικία όλων των θεσμών∙ βλέπομε να προβάλλουν καταστάσεις που δεν θεραπεύονται με τη δικαιοσύνη, όπως είναι η κατανομή του αυξανόμενου πληθυσμού, ή η αποκλειστική κατοχή ενός πράγματος που όλοι το επιθυμούν και που δεν μοιράζεται.

Και έτσι αναφαίνεται αναπόδραστο ένα όριο, από όπου ξεσπάει η βία, κάτω από οποιαδήποτε μορφή. Και επανέρχεται το ερώτημα αν ο Θεός ή ο διάβολος κυβερνάει τον κόσμο. Είναι δε αθεμελίωτη η πίστη, ότι στο τέλος ο διάβολος υπηρετεί τον Θεό.

Η υπερνίκηση της ιστορίας—6

Όταν ως άτομα βλέπομε τη ζωή μας να διαρρέει μέσα από την απλή διαδοχή των στιγμών, να σύρεται από την ασυναρτησία των τυχαίων και συντριπτικών περιστατικών, μπροστά σε μια ιστορία που βρίσκεται στο τέλος της και φαίνεται να αφήνει πίσω της το χάος, τότε αναζητούμε την ανύψωσή μας και την υπερνίκηση όλης της ιστορίας.

Βεβαίως, πρέπει να έχομε συνείδηση της εποχής μας και της κατάστασής μας. Δεν μπορεί να υπάρξει σύγχρονη φιλοσοφία χωρίς τον φωτισμό του γεγονότος ότι είμαστε δοσμένοι μέσα στον χρόνο και σ' ένα ορισμένο τόπο. Αλλά ενώ τελούμε κάτω από τους όρους της εποχής, δεν φιλοσοφούμε μέσα από αυτούς τους όρους, παρά, όπως πάντα, μέσα από το περιέχον. Για να είμαστε αυτό που μπορούμε, δεν πρέπει να αποφύγομε την εποχή μας, ούτε να της υποταχθούμε∙ αλλά μάλλον να προσπαθήσομε μέσω του φωτισμού της εποχής μας να φθάσομε σ' εκείνο το σημείο, όπου από το βάθος του μπορούμε να ζήσωμε.

Ούτε πρέπει να θεοποιήσομε την ιστορία. Δεν χρειάζεται να παραδεχθούμε την ανίερη ρήση, πως η παγκόσμια ιστορία είναι η Τελευταία Κρίση. Η παγκόσμια ιστορία δεν είναι η έσχατη στιγμή. Η αποτυχία της δεν είναι επιχείρημα κατά της αλήθειας, της θεμελιωμένης στην υπέρβαση. Αφομοιώνοντας την ιστορία τη διασχίζομε και ρίχνομε άγκυρα στην αιωνιότητα.

Karl Jaspers

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΑΛΕΒΙΤΣΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΩΔΩΝΗ 1983