Καμμιά πραγματικότητα δεν είναι τόσο ουσιαστική για τη συνειδητοποίηση του εαυτού μας, όσο η ιστορία. Μας δείχνει τους ευρύτατους ορίζοντες της ανθρωπότητας, μας κομίζει τις αξίες της παράδοσης, οι οποίες θεμελιώνουν τη ζωή μας, μας παρέχει τα μέτρα για την εκτίμηση του παρόντος, μας ελευθερώνει από τους ασύνειδους δεσμούς που μας δένουν με την εποχή μας, μας διδάσκει να βλέπομε τον άνθρωπο στις υψηλότερες δυνατότητες του και στις άφθαρτες δημιουργίες του.
Δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσομε καλύτερα τον ελεύθερο χρόνο μας παρά με το να εξοικειωθούμε με το μεγαλείο του παρελθόντος, να μείνομε οικειωμένοι μαζύ του, και να δούμε τους ολέθρους που συνέτριψαν τα πάντα. Ό,τι ζούμε στο παρόν, το κατανοούμε καλύτερα μέσα στον καθρέφτη της ιστορίας. Ό,τι μας παραδίδει η ιστορία, γίνεται για μας ζωντανό μέσα στην εποχή μας. Η ζωή μας προχωρεί με τον αμφίπλευρο φωτισμό του παρελθόντος και του παρόντος.
Η ιστορία μας αφορά πραγματικά μόνον εκ του πλησίον, μέσα στις ζωντανές όψεις της, μέσα στις λεπτομέρειές της. Όταν φιλοσοφούμε καταφεύγομε σε μερικές αφηρημένες θεωρήσεις.
Φιλοσοφία της ιστορίας —1
Η παγκόσμια ιστορία ενίοτε μοιάζει σαν ένα χάος από τυχαία περιστατικά. Στο σύνολό της, τα πάντα φαίνονται να αλληλομπερδεύονται, όπως στη δίνη μιας πλημμυρίδας. Ολοένα προχωρεί από ένα μπέρδεμα στο άλλο, από μια καταστροφή στην άλλη, με σύντομα φωτεινά διαλείμματα ευτυχίας, με νησίδες, που το ρεύμα τις φείδεται για λίγο μέχρι που να τις κατακλύσει κι αυτές. Τα πάντα — κατά την εικόνα του Μαξ Βέμπερ — μια οδός, στρωμένη από τον διάβολο με συντριμμένες αξίες.
Βεβαίως, η γνώση διαβλέπει τις συνάφειες των συμβάντων, μερικές αιτιώδεις σχέσεις, όπως είναι οι πραγματοποιήσεις των τεχνικών επινοήσεων για τις μεθόδους εργασίας, οι μέθοδοι εργασίας για την κοινωνική δομή, οι εδαφικές κατακτήσεις για τις εθνικές ομάδες, η τεχνική του πολέμου για την στρατιωτική οργάνωση, και η οργάνωση αυτή για την πολιτική δομή, και ούτω καθ' εξής, επ' άπειρον. Πέρα από τις αιτιώδεις συνάφειες διαφαίνονται ορισμένες συνολικές όψεις, όπως είναι οι πνευματικοί ρυθμοί δια μέσου μιας σειράς γενεών, όπως η μια πολιτιστική εποχή προκύπτει από την άλλη, όπως είναι οι μεγάλοι αυτοτελείς πολιτισμοί στην ανάπτυξή τους. Ο Σπένγκλερ, κι αυτοί που τον ακολουθούν, βλέπουν τέτοιους πολιτισμούς να αναπτύσσονται μέσα από τη μάζα των φυτοζωούντων ανθρώπων, όπως τα φυτά από τη γη, να ανθούν και να πεθαίνουν, σε ακαθόριστο αριθμό — ο Σπένγκλερ μέτρησε οκτώ μέχρι τώρα, ο Τόυνμπη είκοσι ένα— και κατά τρόπο που πολύ λίγη σχέση να έχουν μεταξύ τους, ή καθόλου.
Έτσι ιδωμένη η ιστορία, δεν έχει κανένα νόημα, καμμιάν ενότητα και καμμιά δομή. Βλέπομε μόνο τη δυσθεώρητη απειρία των αιτιωδών δεσμών και τις μορφολογικές ενότητες, όπως συμβαίνει και στις φυσικές διαδικασίες∙ μόνο που τούτες, στην ιστορία, προσδιορίζονται με πολύ λιγότερη ακρίβεια.
Αλλά φιλοσοφία της ιστορίας σημαίνει αναζήτηση του νοήματος, της ενότητας και της δομής της παγκόσμιας ιστορίας. Τούτη δεν μπορεί παρά να αποβλέπει στην ανθρωπότητα ως σύνολο.
Ας σχεδιάσομε ένα σχήμα της παγκόσμιας ιστορίας:
Οι άνθρωποι ζουν τώρα και εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια∙ τούτο αποδεικνύεται από τα οστά που βρέθηκαν σε γεωλογικά στρώματα, των οποίων γνωρίζομε τη χρονολογία του σχηματισμού των. Τώρα και δεκάδες χιλιάδες χρόνια ζούσαν άνθρωποι όμοιοι μ' εμάς ανατομικώς. Υπάρχουν κατάλοιπα από τα εργαλεία τους, ακόμη και από τη ζωγραφική τους. Μόνο τα τελευταία πέντε ως έξη χιλιάδες χρόνια διαθέτομε μιαν ιστορία βασισμένη σε μαρτυρημένα και συσχετιζόμενα δεδομένα.
Η ιστορία χωρίζεται από τέσσερες βαθιές τομές:
Π ρ ώ τ η : Το πρώτο μεγάλο βήμα μπορούμε μόνο να το συμπεράνωμε: η γέννηση της γλώσσας, η εφεύρεση των εργαλείων, το άναμμα και η χρήση της φωτιάς. Είναι η προμηθεϊκή εποχή, το θεμέλιο όλης της ιστορίας, με το οποίο ο άνθρωπος έγινε άνθρωπος, σε αντίθεση προς τον απλό βιολογικό άνθρωπο, που δεν μπορούμε να τον φαντασθούμε. Πότε συνέβη αυτό, πόσο χρονικό διάστημα χρειάσθηκε καθένα από αυτά τα βήματα, δεν το ξέρομε. Αυτή η εποχή πρέπει να βρίσκεται στο πολύ μακρυνό παρελθόν, και η διάρκειά της πρέπει να ήταν πολλές φορές μεγαλύτερη από το συγκριτικά ασήμαντο χρονικό διάστημα της μαρτυρημένης ιστορικής εποχής.
Δ ε ύ τ ε ρ η : Μεταξύ του 5.000 και 3.000 π.Χ. ανεπτύχθησαν οι αρχαίοι μεγάλοι πολιτισμοί στην Αίγυπτο, στη Μεσοποταμία, στον Ινδό, και λίγο αργότερα στον Χοάνγκ ‐ χο της Κίνας. Ήταν μικρές νησίδες φωτός μέσα στην πλατειά μάζα των ανθρώπινων πληθυσμών, που ήδη είχαν καλύψει ολόκληρο τον πλανήτη.
Τ ρ ί τ η : Γύρω στα 500 π.Χ. — από τα 800 έως τα 200 — ετέθησαν τα πνευματικά θεμέλια της ανθρωπότητας, από τα οποία τούτη συντηρείται μέχρι σήμερα, και μάλιστα ταυτοχρόνως και ανεξάρτητα στην Κίνα, Ινδία, Περσία, Παλαιστίνη και Ελλάδα.
Τ έ τ α ρ τ η : Έκτοτε συνέβη μόνον ένα μοναδικό, εντελώς νέο, πνευματικό και υλικό, αποφασιστικής σπουδαιότητας περιστατικό, της ίδιας σημασίας με τα προηγούμενα για την παγκόσμια ιστορία: η επιστημονική ‐ τεχνολογική εποχή, η οποία προετοιμάσθηκε στην Ευρώπη από το τέλος του Μεσαίωνα, συνετέθη πνευματικά κατά τον δέκατο έβδομο αιώνα, ανεπτύχθη ευρύτερα από το τέλος του δεκάτου ογδόου αιώνα και άρχισε να εξελίσσεται με επιταχυνόμενο ρυθμό μόνο κατά τις τελευταίες δεκαετίες.
Η αξονική εποχή—2
Θα ρίξομε μια ματιά στην τρίτη φάση, γύρω στα 500 π.Χ.
Ο Έγελος είπε: «Όλη η ιστορία κατευθύνεται προς τον Χριστό, και έρχεται από αυτόν. Η εμφάνιση του υιού του Θεού αποτελεί τον άξονα της παγκόσμιας Ιστορίας». Καθημερινή μαρτυρία αυτής της χριστιανικής δομής της παγκόσμιας ιστορίας είναι ο τρόπος που μετρούμε το χρόνο. Το ελάττωμά της είναι πως μια τέτοια άποψη της γενικής ιστορίας μπορεί να ισχύει μόνο για τον χριστιανό πιστό. Ακόμη και στη Δύση, οι χριστιανοί δεν συνέδεσαν την εμπειρική ιστορική τους αντίληψη μ' αυτήν την πίστη. Οι χριστιανοί χωρίζουν την ιερή ιστορία από την παγανιστική, διότι έχει ένα εντελώς διαφορετικό νόημα.
Στην περίπτωση που υπάρχει ένας άξονας στην παγκόσμια ιστορία, θα ευρίσκετο μόνο στην παγανιστική ιστορία και μάλιστα θα έπρεπε να βρεθεί εμπειρικά, ως ένα γεγονός, που σαν τέτοιο θα ίσχυε για όλους τους ανθρώπους, και για τους χριστιανούς, θα έπρεπε να επιβάλλεται στη Δύση και στην Ασία και σε όλους τους ανθρώπους, χωρίς να έχει ως μέτρο το περιεχόμενο μιας συγκεκριμένης πίστης. Αυτός ο άξονας της παγκόσμιας ιστορίας φαίνεται λοιπόν να βρίσκεται μέσα στις πνευματικές διαφοροποιήσεις που συνέβησαν μεταξύ του 800 και 200 προ Χριστού. Τότε γεννήθηκε ο άνθρωπος, με τον οποίο ζούμε μέχρι σήμερα. Αυτή την εποχή θα την ονομάζομε μονολεκτικά «αξονική» (Achsenzeit).
Σ' αυτή την εποχή συνέβησαν μια σειρά από εξαιρετικά περιστατικά. Στην Κίνα έζησαν ο Κομφούκιος και ο Λάο ‐ τσε, εγεννήθησαν όλες οι τάσεις της κινεζικής φιλοσοφίας, διενοήθησαν ο Μο ‐τι, ο Τσουάνγκ ‐ τσε, ο Λιάδ ‐ σι και αμέτρητοι άλλοι∙ στις Ινδίες συνετέθησαν οι Ουπανισάδες112, έζησε ο Βούδδας, ανεπτύχθησαν όλες οι φιλοσοφικές δυνατότητες μέχρι τον σκεπτικισμό και μέχρι τον υλισμό, μέχρι τη σοφιστική και μέχρι τον μηδενισμό, όπως και στην Κίνα. Στο Ιράν ο Ζαρατούστρα εδίδαξε την πυρετική κοσμοαντίληψη του αγώνα μεταξύ του Καλού και του Κακού∙ στην Παλαιστίνη προέβαλαν οι Προφήτες, από τον Ηλία μέχρι τον Ησαΐα και τον Ιερεμία, κι από εκεί ως τον Δεύτερο ‐ Ησαΐα. Η Ελλάδα είδε τον Όμηρο, τους φιλοσόφους Παρμενίδη, Ηράκλειτο, Πλάτωνα, τους Τραγικούς, τον Θουκυδίδη, τον Αρχιμήδη. Όλα, όσα με τα ονόματα αυτά μόνον υποσημαίνονται, ανεπτύχθησαν μέσα σ' αυτούς τους λίγους αιώνες, σχεδόν ταυτοχρόνως στην Κίνα, στις Ινδίες και στη Δύση, χωρίς το ένα να γνωρίζει το άλλο.
Το νέο αυτής της εποχής είναι κυρίως το γεγονός, ότι ο άνθρωπος συνειδητοποίησε το Είναι στην ολότητά του, τον εαυτό του και τα όριά του. Εβίωσε τον φόβο του κόσμου και τη δική του αδυναμία. Έθεσε ριζικά ερωτήματα, και εν όψει της αβύσσου εστράφη προς την απελευθέρωση και τη σωτηρία. Και ενώ με τη συνείδησή του συλλαμβάνει τα όριά του, ταυτοχρόνως θέτει στον εαυτό του τους ύψιστους σκοπούς. Εβίωσε το απόλυτο (το άνευ όρων) στο βάθος του εαυτού του και στη σαφήνεια της υπέρβασης.
Εδοκιμάσθησαν οι αντιτιθέμενες δυνατότητες. Συζήτηση, συμμετοχή, διάσχιση του πνεύματος — όπου ωστόσο οι αντιθέσεις τους αλληλοσυσχετίζονται. Όλα τούτα προκάλεσαν μιαν ανησυχία και μιαν αναταραχή που έφθασαν μέχρι το χείλος του πνευματικού χάους.
Κατ' αυτήν την εποχή παρήχθησαν οι βασικές κατηγορίες, με τις οποίες σκεφτόμαστε μέχρι σήμερα και δημιουργήθησαν οι παγκόσμιες θρησκείες, με τις οποίες οι άνθρωποι ζουν μέχρι τώρα.
Μ' αυτή τη διαδικασία, οι μέχρι τότε ασύνειδα ισχύουσες αντιλήψεις, τα ήθη, οι καταστάσεις, ετέθησαν υπό αμφισβήτηση. Τα πάντα έπεσαν σε μια δίνη.
Έληξε η μυθική εποχή με την αταραξία της και τις αυτονόητες αλήθειες της. Άρχισε ο αγώνας κατά του μύθου, με τον ορθολογισμό και την εμπράγματη εμπειρία∙ ο αγώνας εναντίον των δαιμόνων, με την υπέρβαση του ενός Θεού∙ ο αγώνας κατά των αναληθών θεών, με την ηθική εξανάσταση. Οι μύθοι ανεμορφώθησαν και συνελήφθησαν με νέο βάθος, τη στιγμή που ο μύθος στο σύνολό του είχε καταστραφεί.
Ο άνθρωπος δεν είναι πλέον κλεισμένος στον εαυτό του. Είναι αβέβαιος για τον εαυτό του και γι' αυτό ανοιχτός για νέες, απεριόριστες, δυνατότητες.
Για πρώτη φορά υπήρξαν φιλόσοφοι. Οι άνθρωποι ετόλμησαν να στηριχθούν στον εαυτό τους, ως άτομα. Ερημίτες και περιπλανώμενοι διανοητές στην Κίνα, ασκητές στις Ινδίες, φιλόσοφοι στην Ελλάδα και προφήτες στο Ισραήλ, όλοι μαζύ ανήκουν στην ίδια ομάδα, όσο πολύ κι αν διαφέρουν μεταξύ τους στην πίστη, στις ιδέες και στην εσωτερική τους στάση. Ο άνθρωπος μπόρεσε να αντιθέσει την εσωτερικότητά του προς ολόκληρον τον κόσμο.
Ανεκάλυψε στον εαυτό του την πρωταρχική πηγή, με την οποία υψώθη επάνω από τον εαυτό του και τον κόσμο.
Τότε ο άνθρωπος συνειδητοποίησε και την ιστορία. Αρχίζει κάτι το μοναδικό∙ ωστόσο, ο άνθρωπος νιώθει και γνωρίζει πως διέρρευσε ένα ατελεύτητο παρελθόν. Ήδη από την έναρξη αυτής της αφύπνισης του αυθεντικού ανθρώπινου πνεύματος, ο άνθρωπος άγεται από την ανάμνηση, έχει τη συνείδηση του αργοπορημένου, ακόμη και της παρακμής.
Ο άνθρωπος θέλει να σχεδιάσει την πορεία των γεγονότων και να την πάρει στα χέρια του, θέλει να αποκαταστήσει τις ορθές καταστάσεις ή να τις δημιουργήσει για πρώτη φορά. Σκέπτεται κατά ποιο τρόπο οι άνθρωποι θα συζήσουν, θα διοικηθούν και θα κυβερνηθούν καλύτερα. Οι μεταρρυθμιστικές ιδέες κυριαρχούν στην πρακτική δράση.
Η κοινωνική κατάσταση, επίσης, παρουσιάζει αναλογίες και στις τρεις περιοχές. Μια πληθώρα από μικρά κράτη και πόλεις∙ ένας αγώνας των πάντων κατά πάντων∙ ήταν όμως δυνατή, στην αρχή, μια εκπληκτική ευημερία.
Η εποχή αυτή, κατά την οποία ανεπτύχθησαν όλα τούτα διά μέσου των εκατονταετιών, δεν αποτελούσε ωστόσο μιαν απλή ανερχόμενη εξέλιξη. Υπήρχαν καταστροφές και αναγεννήσεις ταυτοχρόνως. Και ποτέ δεν έφθασε σε μια τελείωση. Οι ύψιστες δυνατότητες, που επραγματοποιήθησαν σε άτομα, δεν έγιναν κοινό αγαθό. Αυτό που στην αρχή ήταν ελευθερία κινήσεως, στο τέλος έγινε αναρχία. Και καθώς εχάθη η δημιουργικότητα της εποχής, και στις τρεις πολιτιστικές περιοχές συνέβη η πήξη σε δόγματα και η επιπέδωση. Καθώς η αταξία έγινε ανυπόφορη, γεννήθηκε η ροπή για νέους δεσμούς, με την αποκατάσταση διαρκέστερων συνθηκών ζωής.
Το τέλος είναι κατ' αρχήν πολιτικό. Εδημιουργήθησαν μεγάλες και παντοδύναμες αυτοκρατορίες σχεδόν ταυτοχρόνως στην Κίνα (Τσιν ‐ Σι ‐ Χουάνγκ ‐ τι), στις Ινδίες (Δυναστεία των Μωρύα), στη Δύση (Τα Ελληνιστικά κράτη και το Imperium Romanum) Παντού, μέσα από την κατάρρευση, εδημιουργήθη στην αρχή μια σχεδιασμένη τεχνική και οργανωτική τάξη.
Η εποχή μας—3
Η πνευματική ζωή της ανθρωπότητας συνδέεται μέχρι σήμερα με την αξονική περίοδο. Στην Κίνα, στις Ινδίες και στη Δύση υπάρχουν ενσυνείδητες επιστροφές, οι αναγεννήσεις. Βεβαίως, δεν σταμάτησαν να γεννιούνται νέες μεγάλες πνευματικές δημιουργίες, αλλά εμπνέονται από τη γνώση των αξιών της αξονικής περιόδου.
Έτσι, η μεγάλη γραμμή της ιστορίας περνάει από τον πρώτο άνθρωπο που έγινε άνθρωπος, στους μεγάλους πολιτισμούς της αρχαιότητας και από εκεί στην αξονική περίοδο με τα επακόλουθά της, τα οποία κράτησαν την δημιουργικότητά τους μέχρι την αυγή της εποχής μας.
Έκτοτε, φαίνεται πως άρχισε μια δεύτερη γραμμή. Η επιστημονικοτεχνολογική εποχή μας είναι ωσάν μια νέα αρχή, ανάλογη μόνο με την πρώτη επινόηση των εργαλείων και της φωτιάς.
Αν ήταν να αποτολμήσομε μιαν υπόθεση κατ' αναλογίαν, θα ήταν αυτή: θα περάσομε μέσα από μορφές που είναι ανάλογες με την οργάνωση και σχεδιοποίηση των μεγάλων πολιτισμών της αρχαιότητας, όπως είναι της Αιγύπτου, από όπου μετανάστευσαν οι αρχαίοι Ιουδαίοι, οι οποίοι, όταν εγκατεστάθησαν στη νέα τους χώρα, τον προσέβλεπαν με τρόμο ως οίκον δουλείας. Ίσως η ανθρωπότητα περνάει δια μέσου αυτών των γιγαντιαίων οργανώσεων προς μία νέα αξονική εποχή, για μας ακόμη μακρινή και αόρατη και ανείκαστη, που θα δημιουργήσει τον αυθεντικό άνθρωπο.
Ωστόσο, τώρα ζούμε στην εποχή των φοβερώτερων καταστροφών. Φαίνεται σαν να πρέπει ό,τι έφθασε ως εμάς να κατατακαεί∙ κι όμως δεν διαφαίνεται ακόμη η πειστική μαρτυρία ενός θεμελίου για τη νέα οικοδομή.
Αυτό που είναι νέο, είναι πως η ιστορία της εποχής μας για πρώτη φορά έγινε παγκόσμια. Συγκρινόμενη με τα παρόντα οικουμενικά μέτρα επικοινωνίας, όλη η παλαιότερη ιστορία είναι ένα σύνολο τοπικών ιστοριών.
Αυτό που ονομάζομε ιστορία, με τη μέχρι τώρα σημασία, βρίσκεται στο τέλος της. Ήταν μία ενδιάμεση στιγμή πέντε χιλιάδων χρόνων ανάμεσα στην εκατοντάδες χιλιάδων χρόνων προϊστορία, κατά την οποία κατοικήθηκε η γήινη σφαίρα, και στη σημερινή έναρξη της πραγματικής παγκόσμιας ιστορίας. Τούτες οι χιλιετίες αν μετρηθούν με την αρχέγονη ανθρώπινη ύπαρξη και με τις μελλοντικές δυνατότητες, δεν είναι παρά ένα ελάχιστο χρονικό διάστημα. Αυτή η ιστορία είναι σαν να παίρνει τούτη τη σημασία: οι άνθρωποι συναντήθηκαν και ενώθηκαν για να δράσουν στην παγκόσμια ιστορία∙ ήταν η πνευματική και τεχνική εργασία του εξοπλισμού για την πραγματοποίηση του ταξιδιού. Που μόλις το άρχίζομε.
Πρέπει να προσανατολισθούμε προς αυτούς τους ορίζοντες, όταν βλέπομε τις πραγματικότητες της εποχής μας μαύρες και όλη την ανθρώπινη ιστορία ως χαμένη υπόθεση. Οφείλομε να πιστεύομε στις δυνατότητες της ανθρώπινης ύπαρξης, που έρχονται. Αν σήμερα δούμε τα πράγματα από κοντά, φαίνονται ζοφερά, αλλά από μακρυά, όχι. Για να βεβαιωθούμε γι' αυτό, χρειαζόμαστε ως μέτρο το σύνολο της παγκόσμιας ιστορίας.
Όσο περισσότερο συνειδητοποιούμε το παρόν, αναζητούμε την αλήθεια και προσβλέπομε προς τα κριτήρια της ανθρώπινης ύπαρξης, τόσο πιο αποφασιστικά μπορούμε να πιστεύομε προς το μέλλον.
Η αναζήτηση του νοήματος της ιστορίας—4
Αναζητούμε τ ο ν ό η μ α τ η ς ι σ τ ο ρ ί α ς. Αυτός που πιστεύει πως η ιστορία έχει ένα σκοπό, δεν σκέφτεται απλώς αυτόν τον σκοπό, αλλά σχεδιάζει την πραγματοποίησή του.
Συνειδητοποιούμε, όμως, την αδυναμία μας, όταν προσπαθούμε να σχεδιάσομε και να οργανώσομε την ιστορία στο σύνολό της. Τα τολμηρά σχέδια των κατόχων της εξουσίας, που προκύπτουν από μια υποτιθέμενη συνολική γνώση της ιστορίας, αποτυχαίνουν μέσα στην καταστροφή. Τα σχέδια που τα άτομα κάμνουν μέσα στο στενό κύκλο τους αποτυχαίνουν, ή γίνονται ροπές μιας εντελώς διαφορετικής και απρόβλεπτης συνάφειας περιστατικών, με άλλο νόημα. Η πορεία της ιστορίας εμφανίζεται είτε ως ένας μηχανισμός, που δεν μπορεί να του αντισταθεί κανείς, ή εμφανίζεται ως ένα νόημα, το οποίο επιδέχεται άπειρες ερμηνείες μέσω των νέων απρόβλεπτων περιστατικών, και που πάντοτε παραμένει αμφίβολο∙ ένα νόημα το οποίο δεν γνωρίζομε, ακόμη κι όταν εμπιστευόμαστε σ' αυτό τους εαυτούς μας.
Αν προσδώσομε νόημα σε μια επίγεια πραγματοποίηση της ευδαιμονίας, δεν βρίσκομε καμμιά παράστασή της μέσα στο πνεύμα μας και κανένα σημάδι της μέσα στη μέχρι τώρα ιστορία. Πολύ περισσότερο, η ιστορία της ανθρωπότητας μιλάει εναντίον ενός τέτοιου νοήματος, με τη χαοτική πορεία της, τις μέτριες επιτυχίες της και τις ολοκληρωτικές καταστροφές της. Το ερώτημα για το νόημα της ιστορίας δεν ικανοποιείται όταν λάβει ως απάντηση τη διατύπωση ενός σκοπού.
Κάθε σκοπός είναι κάτι το μερικό, το προσωρινό, και εύκολα γίνεται ξεπερασμένος. Η συνολική ιστορία, η κατασκευασμένη από μια μοναδική ολοκληρωτική απόφαση, πετυχαίνει πάντοτε με μια θυσία: την παράλειψη ουσιωδών παραγόντων.
Αλλά τι ζητάει ο Θεός από τους ανθρώπους; Ίσως είναι δυνατή μια ευρεία και ακαθόριστη ιδέα: Η ιστορία είναι ο τόπος όπου αποκαλύπτεται τι είναι ο άνθρωπος, τι μπορεί να είναι, τι μπορεί να γίνει, και τι είναι ικανός να κάμει. Ακόμη και η μεγαλύτερη απειλή εγγράφεται μέσα στο έργο του ανθρώπου. Στην πραγματοποίηση των υψηλών επιτευγμάτων του ανθρώπου δεν ισχύει μόνο το κριτήριο της ασφάλειας.
Αλλά ιστορία σημαίνει κάτι πολύ περισσότερο: Είναι ο τόπος της αποκάλυψης του Είναι της θεότητας. Το Είναι αποκαλύπτεται στον άνθρωπο καθώς τούτος συνδέεται με τους άλλους ανθρώπους. Διότι ο Θεός δεν φανερώνεται στην ιστορία κατά ένα μοναδικό και αποκλειστικό τρόπο. Σε κάθε άνθρωπο υπάρχει η δυνατότητα άμεσης σχέσης με τον Θεό. Μέσα στην ανεξάντλητη ιστορική ποικιλία, το αναντικατάστατο και το απροσδόκητο έχουν τα δικαιώματά τους.
Ύστερα από αυτές τις απροσδιόριστες νοηματοδοσίες, ισχύει το εξής: Τίποτε δεν μπορώ να αναμένω, αν επιθυμώ τη χειροπιαστή ευτυχία ως μια τελείωση στη γη, ως ένα παράδεισο της ανθρώπινης κατάστασης. Όλα μπορώ να τα αναμένω, όταν τούτη έρχεται από το βάθος της ανθρώπινης ύπαρξης, το οποίο διανοίγεται με την πίστη στη θεότητα. Τίποτε δεν μπορώ να ελπίζω, όταν την αναμένω απλώς εκ των έξω. Όλα μπορώ να τα ελπίζω, όταν εμπιστεύομαι τον εαυτό μου στην πηγή της υπέρβασης.
Η ενότητα της ανθρωπότητας—5
Δεν μπορούμε να ορίσομε τον τελικό σκοπό της ιστορίας, αλλά μπορούμε να θέσομε τυπικά ένα σκοπό, που ο ίδιος θα ήταν όρος για την επίτευξη των υψηλότερων δυνατοτήτων του ανθρώπου: Τ η ν ε ν ό τ η τ α τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς .
Την ενότητα δεν τη φθάνομε με μιαν έλλογη γενίκευση που θα επινοούσε η επιστήμη. Διότι τούτο φέρει την ενότητα μόνο στο επίπεδο της διάνοιας και όχι στο επίπεδο του συνολικού ανθρώπου. Επίσης, η ενότητα δεν βρίσκεται σε μια γενική θρησκεία, δηλαδή σε κάτι που θα θεσπισθεί ομόθυμα με συζητήσεις σε θρησκευτικές διασκέψεις. Ούτε πραγματοποιείται με τις συμβάσεις μιας φωτισμένης γλώσσας των υγιώς σκεπτομένων. Η ενότητα μπορεί να αποκτηθεί από το βάθος της ιστορικότητας, όχι ως επιστητό γενικό περιεχόμενο, παρά μόνο στην απεριόριστη επικοινωνία του ιστορικώς διάφορου, σε ασταμάτητο διάλογο, υψούμενο σε άσπιλο αδελφικό αγώνα.
Γι' αυτόν τον άξιο του ανθρώπου διάλογο απαιτείται ένας χώρος, ελεύθερος από τη βία. Η κατάκτηση αυτού του χώρου είναι νοητή ως ενότητα της ανθρωπότητας στην οργάνωση των υλικών όρων ζωής∙ πράγμα που για πολλούς αποτελεί ήδη σκοπό των προσπαθειών των. Αυτός ο ενωτικός σκοπός, που αναφέρεται μόνο στις βασικές υλικές συνθήκες ζωής και όχι σε μια γενικής παραδοχής πίστη, δεν φαίνεται εντελώς ουτοπικός, αν είναι να αποδυθούμε σε ένα σκληρό πνευματικό αγώνα, χρησιμοποιώντας ως μέσο τις υπάρχουσες σχέσεις δυνάμεων και ως βοήθεια την αναπόδραστη ιστορική κατάστασή μας.
Όρος γι' αυτήν την ενότητα είναι μια μορφή πολιτικής ζωής την οποία μπορούν να αποδεχθούν όλοι, διότι θα παρείχε σε όλους τις μεγαλύτερες δυνατότητες ελευθερίας. Αυτή η μορφή, που νοήθηκε και πραγματοποιήθηκε μερικώς μόνο στη Δύση, είναι το Κράτος του Δικαίου, η νομιμότητα μέσω της εκλογής και του νόμου, η δυνατότητα τροποποιήσεως των νόμων, μόνο με νόμιμες διαδικασίες. Εδώ τα πνεύματα αγωνίζονται για τη γνώση του ορθού, για την κατάκτηση της δημοσίας γνώμης, για την έλξη όσο γίνεται περισσοτέρων προς φωτεινότερες συνειδητοποιήσεις και προς τελειότερους προσανατολισμούς, μέσω της διάδοσης των πληροφοριών.
Με την παγκόσμια τάξη Δικαίου θα φθάσομε στο τέλος των πολέμων, όπου κάθε κράτος δεν θα διαθέτει πλέον την απόλυτη κυριαρχία, η οποία θα ανήκει μόνο στην ανθρωπότητα, προκειμένου να εξασφαλίσει την έννομη τάξη και τη λειτουργία της.
Αλλά και αν η ανθρωπότητα επιθυμεί την επικοινωνία και αποποιείται τη βία για χάρη μιας (ακόμη άδικης αλλά που γίνεται δίκαιη) έννομης τάξης, δεν μας επιτρέπεται καμμιά αισιοδοξία, που προκύπτει από την πειστικότητα τέτοιων ιδεών, οι οποίες βλέπουν το μέλλον μονοσήμαντο και φωτεινό. Διότι μάλλον έχομε λόγους να πιστεύομε το αντίθετο.
Βλέπομε ο καθένας μας μέσα στον ίδιο τον εαυτό του τον εγωισμό, την αντίσταση στον αυτοφωτισμό, τη σοφιστική, η οποία χρησιμοποιεί ακόμη και τη φιλοσοφία για συσκοτισμό, την απώθηση του ξένου από την επιζήτηση της επικοινωνίας, τη βουλιμία για δύναμη και βία∙ βλέπομε πως οι μάζες συναρπάζονται από τις ευκαιρίες του πολέμου, ωθημένες από μια τυφλή ελπίδα για κέρδος και από μια άγρια ανάγκη για περιπέτεια, έτοιμες να θυσιάσουν τα πάντα, και τη ζωή τους∙ βλέπομε, αντίθετα, πόσο λίγη διάθεση έχουν οι μάζες να στερηθούν, να αποταμιεύσουν, να υπομείνουν, να χτίσουν με νηφαλιότητα σταθερές κοινωνικές συνθήκες∙ και βλέπομε τα πάθη να εκβιάζουν το δρόμο τους, σχεδόν ανεμπόδιστα, μέσα από όλα τα παρασκήνια του πνεύματος.
Περαιτέρω βλέπομε, ξέχωρα από τον χαρακτήρα του ανθρώπου, την αθεράπευτη αδικία όλων των θεσμών∙ βλέπομε να προβάλλουν καταστάσεις που δεν θεραπεύονται με τη δικαιοσύνη, όπως είναι η κατανομή του αυξανόμενου πληθυσμού, ή η αποκλειστική κατοχή ενός πράγματος που όλοι το επιθυμούν και που δεν μοιράζεται.
Και έτσι αναφαίνεται αναπόδραστο ένα όριο, από όπου ξεσπάει η βία, κάτω από οποιαδήποτε μορφή. Και επανέρχεται το ερώτημα αν ο Θεός ή ο διάβολος κυβερνάει τον κόσμο. Είναι δε αθεμελίωτη η πίστη, ότι στο τέλος ο διάβολος υπηρετεί τον Θεό.
Η υπερνίκηση της ιστορίας—6
Όταν ως άτομα βλέπομε τη ζωή μας να διαρρέει μέσα από την απλή διαδοχή των στιγμών, να σύρεται από την ασυναρτησία των τυχαίων και συντριπτικών περιστατικών, μπροστά σε μια ιστορία που βρίσκεται στο τέλος της και φαίνεται να αφήνει πίσω της το χάος, τότε αναζητούμε την ανύψωσή μας και την υπερνίκηση όλης της ιστορίας.
Βεβαίως, πρέπει να έχομε συνείδηση της εποχής μας και της κατάστασής μας. Δεν μπορεί να υπάρξει σύγχρονη φιλοσοφία χωρίς τον φωτισμό του γεγονότος ότι είμαστε δοσμένοι μέσα στον χρόνο και σ' ένα ορισμένο τόπο. Αλλά ενώ τελούμε κάτω από τους όρους της εποχής, δεν φιλοσοφούμε μέσα από αυτούς τους όρους, παρά, όπως πάντα, μέσα από το περιέχον. Για να είμαστε αυτό που μπορούμε, δεν πρέπει να αποφύγομε την εποχή μας, ούτε να της υποταχθούμε∙ αλλά μάλλον να προσπαθήσομε μέσω του φωτισμού της εποχής μας να φθάσομε σ' εκείνο το σημείο, όπου από το βάθος του μπορούμε να ζήσωμε.
Ούτε πρέπει να θεοποιήσομε την ιστορία. Δεν χρειάζεται να παραδεχθούμε την ανίερη ρήση, πως η παγκόσμια ιστορία είναι η Τελευταία Κρίση. Η παγκόσμια ιστορία δεν είναι η έσχατη στιγμή. Η αποτυχία της δεν είναι επιχείρημα κατά της αλήθειας, της θεμελιωμένης στην υπέρβαση. Αφομοιώνοντας την ιστορία τη διασχίζομε και ρίχνομε άγκυρα στην αιωνιότητα.
Karl Jaspers
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΑΛΕΒΙΤΣΗΣ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΩΔΩΝΗ 1983
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου