Όπως είναι γνωστό, η μελέτη των ηθών και εθίμων του ελληνικού λαού, προσπάθεια στην οποία συνέβαλαν πολλοί κατά καιρούς και όχι μόνο στον προηγούμενο αιώνα (20ος), ήταν αναγκαίο να αποκτήσει μιαν ιδιαίτερη εκπροσώπηση ως επιστήμη. Έτσι στα 1918, με πρωτοβουλία του πατέρα της Ελληνικής Λαογραφίας, του καλαματιανού Νικόλαου Πολίτη, ιδρύεται το Λαογραφικό Αρχείο, το οποίο ενσωματώθηκε στη δικαιοδοσία της Ακαδημίας Αθηνών όταν αυτή ιδρύθηκε το 1926. Όμως για να είναι εμφανής ο σκοπός του Κέντρου Λαογραφίας, όπως ονομάστηκε, πήρε την ονομασία Κέντρο Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών. Έτσι τα ήθη και τα έθιμα του ελληνικού λαού, τα πιο ανθεκτικά και συνδετικά στοιχεία του έθνους (ο Ηρόδοτος μιλάει για ήθη ομότροπα μαζί με όμαιμον και ομόγλωσσον), βρήκαν τη στέγη που ήταν αναγκαία για την εκτεταμένη έρευνα, καταγραφή και συγκέντρωσή τους.
Από μια πολύ χαρακτηριστική και σημαντική συνέντευξη του σύγχρονου και μεγάλου λαογράφου μας, του Κρητικού (από το Ηράκλειο) Γιώργου Αικατερινίδη, σχετικά με όσα ερευνώ στο παρόν έργο, - συνέντευξη την οποία παραθέτω κάπως εκτεταμένα διότι είναι ιδιαίτερα επικεντρωμένη (συμπτωματικά) στο θέμα μας – αντλούμε πολλά στοιχεία(1).
Συνέντευξη Γιώργου Αικατερινίδη
-Η Λαογραφία είναι συνέχεια της Αρχαίας Ελληνικής Παράδοσης;
Βεβαίως. Είναι η συνέχεια της πολιτιστικής μας παράδοσης η οποία συνεχίζεται ελεύθερα στους αγροτικούς και ποιμενικούς πληθυσμούς μ’ ένα πλέγμα πράξεων, λόγου και ενεργειών, που αποτελεί μια έκφραση εσωτερικού κόσμου και μια αναγκαιότητα για την επιβίωση μέσα στη φύση με τις συνθήκες που επικρατούσαν παλαιότερα, τις καιρικές κ.λπ.
-Και με τις ανάγκες βέβαια που είχε ο κάθε λαός… Πιστεύω ότι σημαντικός είναι και ο ρόλος των κλιματολογικών συνθηκών, αλλά και των διαφόρων περιστασιακών γεγονότων που βίωσε στη διάρκεια της ιστορικής του διαδρομής ένας λαός.
Ακριβώς! Ενώ τα ίδια αίτια μπορούν να δημιουργήσουν τα ίδια αποτελέσματα (και τα έθιμα είναι αποτελέσματα ψυχικών διεργασιών κ.λπ.), υπάρχει τόση διαφοροποίηση των ιδίων αποτελεσμάτων από λαό σε λαό, ώστε τα ήθη και τα έθιμα του είναι απ’ τα κύρια γνωρίσματα της εθνικής πολιτιστικής του ταυτότητας.
-Ποια έθιμα έχουμε σήμερα στην Ελλάδα τα οποία και κληρονομήσαμε από τους Αρχαίους Έλληνες;
Είναι πάρα πολλά τα έθιμα και πολλές φορές τονίζω ότι θα αντιληφθούμε τη σημασία αυτών των εθίμων αν σκεφθούμε ότι πριν γίνουμε χριστιανοί υπήρξαμε ως Έλληνες.
Πολλά έθιμα της Αρχαιότητας έχουν επιβιώσει μέχρι σήμερα ντυμένα μ’ έναν χριστιανικό μανδύα. Αν πάμε στις Άγιες Μέρες των Χριστουγέννων ή του Δωδεκαημέρου γενικότερα, θα ακούσουμε τα κάλαντα, τα τραγούδια που τραγουδούν τα παιδιά από πόρτα σε πόρτα και ξυπνούν τον κόσμο για την γιορτή που έρχεται, τα οποία είναι ανάλογα μ’ αυτά που είχαμε στην Αρχαιότητα.
Θ’ αναφερθώ επίσης στο Χελιδόνισμα, ένα τραγούδι που τραγουδούν τα παιδιά την 1η Μαρτίου ακόμη και σήμερα στη Βόρεια Ελλάδα, και υποδέχονται το χελιδόνι και μ’ αυτό και τον ερχομό της Άνοιξης. Το ίδιο ακριβώς έθιμο είχαμε και στη Ρόδο τον 2ο μ.Χ. αιώνα σύμφωνα με παλαιότερη πάλι συνήθεια, και τότε τα παιδιά τραγουδούσαν ένα όμοιο τραγούδι.
Ας φύγουμε απ’ τα κάλαντα και ας πάμε στα χοιροσφάγια. Αυτές τις ημέρες συνηθίζεται να σφάζουμε τους χοίρους. Υπάρχει μια ολόκληρη ιεροτελεστία ως προς τη σφαγή, δηλαδή θυμιατίζεται το ζώο πριν το σφάξουν, το δε αίμα του χρησιμοποιείται για μαγικο-θρησκευτικούς σκοπούς κ.λπ., και ξερουμε ότι τα χοιροσφάγια απηχούν μια αρχαία θρησκευτική εκδήλωση προς τιμήν του Κρόνου. Εάν προχωρήσουμε σ’ άλλα έθιμα, βλέπουμε αρχέγονες δοξασίες στις συνήθειες, στα έθιμα που υπάρχουν σήμερα γύρω απ’ το αναμμένο τζάκι του Δωδεκαημέρου. Να θυμίσω ότι Δωδεκαήμερο είναι η περίοδος απ’ την παραμονή των Χριστουγέννων μέχρι τα Θεοφάνεια. (Τότε λέμε ότι εμφανίζονται οι καλικάντζαροι πάνω στη γη και φεύγουν μετά τον αγιασμό του ιερέα). Αυτή η φωτιά λοιπόν στο αναμμένο τζάκι απηχεί αρχαιότατες λατρευτικές δοξασίες. Έχουμε το γνωστό δόγμα ότι το πυρ, το ύδωρ αγνίζει. Έχουμε πάρα πολύ βαθιές τις ρίζες σ’ αυτά τα έθιμα, όπως είναι τα χτυπήματα με χλωρά κλαδιά που συνηθίζουμε σε διάφορα μέρη της Ελλάδας τις ημέρες αυτές του Δωδεκαημέρου, κυρίως την Πρωτοχρονιά. Χτυπάει λοιπόν ο ένας τον άλλο με χλωρά κλαδιά, πιστεύοντας ότι έτσι μεταδίδεται η θαλερότητα που κρύβεται μέσα στα φυτά αυτά.
Αλλά και τα λατρευτικά ψωμιά που έχουμε, όπως το Χριστόψωμο και η Βασιλόπιτα την Πρωτοχρονιά, προέρχονται από αρχαιότατες ελληνικές συνήθειες. Πρέπει να συσχετισθούν με τον εορταστικό άρτο της Ελληνικής Αρχαιότητας, που προσφερόταν στους θεούς ως απαρχή σε μεγάλες αγροτικές γιορτές, ιδίως στα Θαλύσια και τα Θαργήλια. Διευκρινίζω ότι στην αρχαιότητα είχαμε τον Θαλύσιο και και Θαργήλιο άρτο, που προσφερόταν από τους πρώτους καρπούς της γης στους θεούς για να τους ευχαριστήσουν γι’ αυτά που έδωσαν και να τους παρακαλέσουν να δώσουν και πάλι νέα σοδειά. Αυτό το έθιμο συνεχίζεται και σήμερα στον ελλαδικό χώρο και ιδιαίτερα στη Βόρεια Ελλάδα, όπου απ’ το πρώτο σιτάρι της χρονιάς κάνουν ένα κουλούρι και το πηγαίνουν και το τοποθετούν στη βρύση (κρήνη) σαν προσφορά στο στοιχείο που ενοικεί εκεί.
Ανάλογο είναι και ένα άλλο πολύ γνωστό έθιμο. Την ημέρα δηλαδή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, στις 6 Αυγούστου, πηγαίνουν στην εκκλησία τα πρώτα σταφύλια της χρονιάς, για να τα ευλογήσει ο ιερέας και να μοιραστούν στη συνέχεια στο εκκλησίασμα.
Επιζεί λοιπόν ολοζώντανο και ακμαιότατο το έθιμο των αρχαίων, απαρχών, όπως παραδίδουν πολλοί αρχαίοι συγγραφείς. Η προσφορά δε στο Διόνυσο υπάρχει πάντα με τη μορφή της ευωχίας, και τούτο το πνεύμα το Διονυσιακό το βρίσκουμε σε πολλές εκδηλώσεις και ιδίως σε αυτές της λαϊκής λατρείας, στα δρώμενα όπως τα λέμε, που μια αντιπροσωπευτική μορφή τους παρουσιάζουν οι μεταμφιέσεις που γίνονται τις ημέρες του Δωδεκαημέρου, και πάλι ιδίως στη Βόρεια Ελλάδα και τον Πόντο. Στον Πόντο έχουμε τα μωμογέρια, στη δε Βόρεια Ελλάδα έχουμε τους Αράπηδες, τα μπαμπούγερα και άλλους μεταμφιεσμένους με άλλα διάφορα ονόματα.
Αυτές οι μεταμφιέσεις του Δωδεκαημέρου διασώζουν μια αρχαιότατη παράδοση, και μάλιστα ο Νικόλαος Πολίτης όταν γράφει για την υπόθεση των καλικαντζάρων υποστηρίζει ότι την ιδέα των μυθολογικών αυτών πλασμάτων υπέβαλαν στη λαϊκή φαντασία ακριβώς οι αλλόκοτοι μεταμφιεσμένοι του Δωδεκαημέρου.
Ως έθιμο δηλαδή οι μεταμφιεσμένοι προϋπήρχαν της πίστης για τους καλικάντζαρους. Βέβαια εδώ πρέπει να θυμηθούμε ότι στη χρονική περίοδο που αντιστοιχεί στο χριστιανικό Δωδεκαήμερο τελούνταν πολυάριθμες παγανιστικές γιορτές, απ’ τα κύρια χαρακτηριστικά των οποίων ήταν και οι μεταμφιέσεις. Τις εκδηλώσεις αυτές δεν μπόρεσαν να εκτοπίσουν προπάντων στην ύπαιθρο οι χριστιανικές εορτές, όπως τα Χριστούγεννα κ.λπ., που τοποθετήθηκαν γι’ αυτό το λόγο στις ημέρες εκείνες από την Εκκλησία. Έτσι διαιωνίστηκαν και οι μεταμφιέσεις, παρά την σφοδρή αντίδραση που υπήρξε και συνεχίζονται τα έθιμα μέχρι σήμερα δίδοντάς μας ακριβώς μια εκπληκτική περίπτωση συνέχειας ενός αρχαίου εθίμου.
-Τι άλλο έχετε να μας πείτε για τα έθιμα του Δωδεκαημέρου;
Γενικότερα πρέπει να τονίσουμε ότι το Δωδεκαήμερο πλαισιώνεται από πλουσιότατη εθιμολογία που προσδίδει ιδιαίτερο πανηγυρικό τόνο, όχι μόνο στις μεγάλες γιορτές, δηλαδή Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Θεοφάνια, αλλά και στις ενδιάμεσες ημέρες τη περιόδου αυτής.
Παλαιότερα ήταν εντονότερα παρών και ένας δεισιδαιμονικός φόβος για νυχτερινά παράξενα όντα και αστρικές επιδράσεις, επειδή η περίοδος αυτή συμπίπτει με μια κρίσιμη καμπή του ετήσιου κύκλου του Ήλιου. Έχουμε δηλαδή τις χειμερινές τροπές.
Επίσης το Δωδεκαήμερο με τις εορταστικές αργίες του ήταν και μια περίοδος ανάπαυλας ιδιαίτερα για τους γεωργούς, ύστερα από την εντατική εργασία της σποράς που προηγήθηκε. Μιλήσαμε ήδη για τα κάλαντα, για τα χοιροσφάγια, για το χριστόψωμο όσον αφορά τα Χριστούγεννα. Για την Πρωτοχρονιά αναφερθήκαμε σύντομα στην βασιλόπιτα και είπαμε ότι διασώζει μια αρχαία παράδοση. Επίσης, μιλώντας για την πρωτοχρονιά θα αναφερθούμε στο γνωστό «ποδαρικό». Κοιτάζουμε ποιος θα μπει στο σπίτι κατά την ημέρα εκείνη και θα πρέπει να είναι τυχερός, για να φέρι πλούτο αλλά και τη χαρά, το γούρι σε όλο το σπίτι για τον καινούριο χρόνο που αρχίζει. Στα ιδιαίτερα έθιμα της Πρωτοχρονιάς κυριαρχεί η κοινή αντίληψη ότι καθετί που γίνεται στην αρχή μιας νέας περιόδου θα ισχύσει σε ολόκληρο το διάστημά της. Έτσι εξηγούνται και πολλά έθιμα όπως είναι το ποδαρικό. Επίσης αναφερθήκαμε στα χτυπήματα που γίνονται με χλωρά κλαδιά, μεταδίδοντας έτσι την ικμάδα που έχουν, σ’ αυτόν που δέχεται το χτύπημα. Απ’ τη δοξασία αυτή μπορούμε να εξηγήσουμε και το έθιμο με το αγριοκρόμμυδο, αυτό ου φύεται στην ύπαιθρο, με τον μεγάλο βολβό που κατά τόπους λέγεται μποντζίκι, ασκελετούρα, αγιοβασιλίτσα κ.ά. Το επιστημονικό του όνομα είναι Σκίλλη η θαλασσία. Είναι αυτοφυές βολβοφόρο φυτό, που έχει εντυπωσιακή μακροβιότητα και μπορεί να ζει ακόμη και αποσπασμένο από το έδαφος, γι’ αυτό και το φέρνουμε μέσα στο σπίτι και σε όσους κατοικούν σε αυτό. Αλλά και τα γλυκίσματα που παρασκευάζουμε τις ημέρες αυτές αποβλέπουν σ’ αυτόν το σκοπό, να είναι δηλαδή πάντα χαρούμενη και γλυκιά η ζωή στο σπίτι. Πολλά είναι κατά τόπους τα έθιμα.
Θα ήθελα να αναφερθώ εν συντομία και στα Φώτα, που έχουν και αυτά μια εκπληκτική εθιμολογία. Σε όλους βέβαια είναι γνωστό ότι στη χριστιανική λατρεία,την παραμονή ο ιερέας γυρίζει στα σπίτια, με το λεγόμενο Πρώτο Αγιασμό και αγιάζει όλους τους χώρους. Παλαιότερα πίστευαν ότι μ’ αυτόν τον τρόπο έφευγαν και οι καλικάντζαροι από τα σπίτια. Οι καλικάντζαροι κατά τη λαϊκή παράδοση φεύγουν και με τη στάχτη του Δωδεκαημέρου. Όλο το Δωδεκαήμερο έπρεπε να καίει άσβεστο το πυρ στο τζάκι (εστία), και μάλιστα η φωτιά αυτή ήταν πιο αποτελεσματική όταν προερχόταν από ξύλα αγκαθωτά ή με δύο ξύλα το ένα πάνω στο άλλο, οπότε έχουμε το λεγόμενο πάντρεμα της φωτιάς. Τη στάχτη αυτή του Δωδεκαημέρου την κρατούσαν, αλλά και την κρατούν ακόμη οι νοικοκυρές σε ορισμένα μέρη και ξημερώνοντας τα Θεοφάνεια βγαίνουν και ραντίζουν το σπίτι γύρω γύρω, ώστε να διώξουν μακριά κάθε κακό.
-Ας επιστρέψουμε λίγο κ. Αικατερινίδη στο ποδαρικό. Γιατί θέλουμε ο άνθρωπος που κάνει ποδαρικό στο σπίτι μας να μπαίνει με το δεξί;
Η έννοια του δεξιού ανάγεται σε μια γνωστή αρχέγονη πίστη και πρέπει να ανατρέξουμε σε έθιμα και δοξασίες που έχουν σχέση με την Ανατολή του Ηλίου κ.λπ. Η δοξασία για το δεξιό είναι πολύ παλιά και είναι χαρακτηριστικό ότι ο Επίσκοπος Νύσσης, Γρηγόριος τον 4ο μ.Χ. αιώνα παραδίδει στους Βυζαντινούς, ότι την 1η Ιανουαρίου «δεξιάς τινάς συντυχίας επετήδευον», πρόσεχαν πάντοτε να συναντήσουν ή να δεχθούν στο σπίτι τους πρόσωπο που, όπως νόμιζαν, θα τους έφερνε ευτυχία.
Ήθελα να σταθώ και στα Θεοφάνεια, επειδή αναφερθήκατε στην αρχή, και πολύ σωστά, σε έθιμα που έχουν αρχαιοελληνική καταγωγή. Έχουμε λοιπόν στα Θεοφάνεια ένα πολύ ωραίο έθιμο, στα παραθαλάσσια μέρη, τη ρίψη του Σταυρού στο νερό από τον ιερέα και τον συναγωνισμό των νέων για το ποιος θα τον ανασύρει από τη θάλασσα, για να δεχθεί στη συνέχεια τις ευχές του ιερέα και τις τιμές των συγχωριανών του. Έχουμε όμως και ένα άλλο σημαντικό έθιμο σε διάφορα μέρη της Ελλάδος. Την ημέρα δηλαδή των Θεοφανείων πλένουν τις εικόνες και τα γεωργικά εργαλεία στη θάλασσα, τα ποτάμια ή τις λίμνες. Βεβαίως το έθιμο αυτό μας θυμίζει τα Αρχαία Πλυντήρια, που ήταν μια γιορτή προς τιμήν της Παλλάδος Αθηνάς. Μπορούμε επομένως μετά βεβαιότητος να πούμε ότι είναι ένα έθιμο με αρχαιότατη ελληνική καταγωγή.
Ο παραδοσιακός κύκλος του Δωδεκαημέρου είναι πλουσιότατος, τα έθιμα είναι πολλά και κατά τόπους με διάφορες παραλλαγές, και ο κύκλος αυτός επεκτείνεται και στις επόμενες ημέρες, που είναι η γιορτή του Αγίου Ιωάννου, οπότε και πάλι έχουμε πολλά έθιμα σαν συνέχεια αυτού του Δωδεκαημέρου, και κλείνει ο κύκλος αυτός στις 8 Ιανουαρίου με τη λεγόμενη Γυναικοκρατία, που ίσως σας είναι γνωστή.
-Ναι, είναι γνωστή η εορτή αυτή και συνήθως τελείται στη Βόρεια Ελλάδα.
Εδώ έχουμε ένα θρακικό έθιμο που γίνεται στις περιοχές των Σερρών, της Ξάνθης, της Ροδόπης και του Έβρου. Την ημέρα αυτή οι γυναίκες έχουν κάθε αρμοδιότητα ως προς τη διοίκηση του σπιτιού, κάνουν δηλαδή ό,τι οι άνδρες στην καθημερινή ζωή. Ντυμένες με ανδρικά ρούχα πηγαίνουν και στα καφενεία με τις συνήθειες των ανδρών και αλίμονο σε όποιον άνδρα τολμήσει να βγει έξω από το σπίτι και να κυκλοφορήσει στους δρόμους του χωριού. Οι δε άνδρες είναι υποχρεωμένοι κατά την ημέρα εκείνη να κάνουν όλες τις δουλειές ενός νοικοκυριού.
Πρέπει όμως να γνωρίζουμε ότι σε όλα αυτά τα έθιμα διασώζονται γονιμικές τελετές, όπως ήταν τα Αλώα και τα Θεσμοφόρια, που ήταν γιορτές όχι μόνον για την ευφορία της Γης αλλά και της ευγονίας των γυναικών, για να γεννούν οι γυναίκες εύκολα και υγιή παιδιά. Έτσι βλέπουμε και πάλι μια επιβίωση (έστω και με τροποποιημένα κάποια στοιχεία) μιας αρχαιότατης ελληνικής παράδοσης. Σημασία έχει ότι σήμερα, έχουμε τα δρώμενα, τα λεγόμενα ευετηρικά δρώμενα, δηλαδή δρώμενα τα οποία αποβλέπουν στην ευετηρία. Η λέξη ευετηρία είναι σύνθετη από τις λέξεις ευ, που σημαίνει καλός, και έτος, και σημαίνει καλοχρονιά. Έτσι και σήμερα τα περισσότερα δρώμενα έχουν ένα χαρακτήρα ευετηρικό. Το στοιχείο αυτό προκύπτει και από τα κουδούνια που φορούν οι μεταμφιεσμένοι και έχουν ένα στοιχείο αποτροπής του κακού ως ηχητικό αντικείμενο, αλλά κυρίως από μιμητικές παραστάσεις, όπως είναι το εικονικό όργωμα και η εικονική σπορά. Σε αυτό το έθιμο οι μεταμφιεσμένοι τραβάνε το αλέτρι και ένας άλλος μεταμφιεσμένος γεωργός οργώνει. Και εδώ νομίζω είναι εμφανέστατος ο χαρακτήρας και ο επιδιωκόμενος σκοπός αυτών των δρώμενων. Είναι πλούσιος, είναι εκπληκτικός αυτός ο εθιμικός κύκλος των Ελλήνων, απλώς δεν είναι πολύ γνωστός σε ανθρώπους που ζουν μακριά από την ύπαιθρο. Στο πλαίσιο αυτών των ημερών έχουμε και τις εκπληκτικές μεταμφιέσεις ιδίως στην περιοχή της Δράμας, όπου όλα αυτά τα δρώμενα αναβιώνουν κάθε χρόνο. Και δεν αναβιώνουν ως μορφή θεατρική ή αναπαραστατική, αλλά σαν μια έκφραση ψυχικής ανάγκης όλων των τελεστών. Δηλαδή πιστεύουν ότι αυτά τα έθιμα, αυτά τα δρώμενα πρέπει να γίνουν, διότι αν δεν γίνουν η χρονιά θα είναι κακή. Η δοξασία η οποία υποβάλλει και επιβάλλει όλα αυτά παραμένει ολοζώντανη ακόμη και σήμερα.
Από όσα αναφέρθηκαν, τόσο γλαφυρά, αντιλαμβάνεται οποιοσδήποτε γιατί επέμεινα στην παράθεση μεγάλου τμήματος αυτής της συνέντευξης. Ένας απέραντος πλούτος που δυστυχώς ευκαιριακά γίνεται γνωστός, κυρίως όταν έχουμε Απόκριες, φαινόμενο πανελλαδικό με τις τόσο πολλές εκδηλώσεις. Θα πρέπει να γίνεται συχνότερη αναφορά στα θαυμάσια αυτά έθιμα και ελπίζω ότι μικρή συνεισφορά έχει η παρούσα εργασία. Θα παραθέσω στοιχεία για κάποια από τα έθιμα που αναφέρει ο Γ. Αικατερινίδης, όπως το χελιδόνισμα, τα χοιροσφάγια, τους ανθρωπόμορφους άρτους καθώς και άλλα πολλά, μια επιλογή καθαρά προσωπική, τα οποία με έχουν εντυπωσιάσει και για τα οποία έχω κάνει κατά καιρούς περιληπτικές δημοσιεύσεις.
______________________
(1)Η συνέντευξη δόθηκε στον Ελληνικό ρ/σ στο Σικάγο, στην εκπομπή «Έψιλον εν Δελφοίς» με τον Στάμο Π. Τσακίρη και εκπέμφθηκε σε όλο τον κόσμο μέσω του Internet radio «www.helenicradio.com». Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Αέροπος, τεύχος 35 (Γαμηλιών-Ανθεστηριών) [Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2001], σελ. 8-11. Η αποφώνηση έγινε από τον Αντώνιο Ρούσση.
Χρήστος Δ. Λάζος
Παγανιστικά Έθιμα στο Χριστιανισμό
Εκδόσεις Ιάμβλιχος 2007
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου