Όποιος φοβάται τον θάνατο είναι ήδη νεκρός. Όποιος θέλει για μια στιγμή η ζωή του να ανήκει μόνο σ' αυτόν, που θέλει για μια στιγμή να είναι πεπεισμένος για όσα κάνει, πρέπει να αδράξει το παρόν. Πρέπει να αντιμετωπίζει τα πάντα στο παρόν ως τελικά, σαν να ήταν βέβαιο ότι θα ακολουθήσει αμέσως ο θάνατος. Και πρέπει μετά στο σκοτάδι να δημιουργήσει ζωή. Ζωή μέσα από τον εαυτό του. Carlo Michelstaedter, La Persuasione e la Rettorica
Κάθε φορά που διαβάζω διηγήματα του Έντγκαρ Άλαν Πόε με βασανίζει ένα ερώτημα, που καταλήγει σε θλίψη. Το ερώτημα είναι πώς είναι δυνατόν να επικράτησε για δεκαετίες το αγγλικό αστυνομικό μυθιστόρημα, όταν προηγήθηκε ένας συγγραφέας όπως ο Έντγκαρ Άλαν Πόε, και την εποχή της κυριαρχίας του αγγλικού αστυνομικού υπήρχε ένας συγγραφέας όπως ο Ζορζ Σιμενόν; Ο Πόε επηρέασε καθοριστικά το αμερικανικό αστυνομικό μυθιστόρημα, αλλά στην Ευρώπη παρέμεινε απλώς μια ενδιαφέρουσα περίπτωση. Στα τρία διηγήματα αυτού του τόμου (ΟΙ ΦΟΝΟΙ ΤΗΣ ΟΔΟΥ ΜΟΡΓΚ, ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΜΑΡΙ ΡΟΖΕ και ΤΟ ΚΛΕΜΜΕΝΟ ΓΡΑΜΜΑ), πρωταγωνιστές είναι ο αφηγητής και ο φίλος του, Ντιπέν. Κανείς από τους δυο δεν διαθέτει την ιδιοφυΐα του Σέρλοκ Χολμς, ή του Ηρακλή Πουαρό. Η διαφορά αυτή έχει ως αφετηρία την άποψη του Πόε περί ιδιοφυΐας. Αρκεί να διαβάσει κάποιος ένα απόσπασμα στην αρχή του πρώτου διηγήματος, «Οι φόνοι της οδού Μοργκ». «Η δύναμη της ανάλυσης δεν θα πρέπει να συγχέεται με την υπέρμετρη ευφυΐα· γιατί, παρότι ο αναλυτής είναι κατ’ ανάγκη ευφυής, ο ευφυής άνθρωπος συχνά είναι εξαιρετικά ανίκανος για ανάλυση». Όταν διαβάζω αυτή τη φράση, θυμάμαι την πολύ γνωστή ατάκα του Σέρλοκ Χολμς «elementary my dear Watson», «στοιχειώδες, αγαπητέ μου Ουάτσον». Ακολουθεί η ανάλυση του ιδιοφυούς Χολμς, κι εγώ γίνομαι έξαλλος, επειδή ο ιδιοφυής ντετέκτιβ θεωρεί τον συνεργάτη και φίλο του ηλίθιο. Υπάρχει, όμως, και μια άλλη διάσταση στα διηγήματα του Έντγκαρ Άλαν Πόε, την οποία πολλοί δεν προσέχουν, ή την αντιπαρέρχονται. Είναι η σχέση τους με το νουάρ. Έχει επικρατήσει η άποψη ότι το νουάρ μυθιστόρημα ξεκινά από τη δεκαετία του ’40 του περασμένου αιώνα. Ωστόσο στοιχεία του νουάρ υπάρχουν και στα τρία διηγήματα του Πόε, αρχίζουν μάλιστα από τον τίτλο του πρώτου διηγήματος: «The Murders in the Rue Morgue». Στα ελληνικά: «Οι φόνοι στην οδό Νεκροτομείου». Ο απόλυτος νουάρ τίτλος. Αλλά και στο διήγημα κυριαρχεί το νουάρ, από την αρχή ως την αποκάλυψη του δολοφόνου. Το άλλο συγγενικό στοιχείο ανάμεσα στα διηγήματα και στο νουάρ είναι η σχέση με την πόλη. Και τα τρία διηγήματα εκτυλίσσονται στο Παρίσι, το οποίο πρωταγωνιστεί. Δεν βρισκόμαστε στην αγγλική ύπαιθρο, την countryside της Άγκαθα Κρίστι, με τις επαύλεις πολυτελείας. Ειδικά, όταν ο Πόε μεταφέρει τη δράση στις όχθες του Σηκουάνα, έχω πολλές φορές την εντύπωση ότι διαβάζω μυθιστόρημα του Σιμενόν. Εκτός από το νουάρ, υπάρχει και ένας δεύτερος κοινός παρονομαστής που συνδέει τα τρία διηγήματα: ο τρόμος. Ο τρόμος παραπέμπει σε έναν πολύ γνωστό Γερμανό συγγραφέα του 18ου αιώνα, τον Ε. Τ. Α. Χόφμαν, ο οποίος εισήγαγε στην πεζογραφία τον «γοτθικό τρόμο». Την πόρτα γι’ αυτή τη σχέση μού την άνοιξε το απόσπασμα από τον Γερμανό ποιητή Νοβάλις, που παραθέτει ο Πόε ως προμετωπίδα στο δεύτερο διήγημά του. Ο Νοβάλις έζησε την ίδια εποχή με τον Χόφμαν και ανήκε στους ρομαντικούς όπως εκείνος. Η άλλη ενδιαφέρουσα παράμετρος είναι η απουσία του ντετέκτιβ στα διηγήματα. Κατ’ αρχάς, ο αφηγητής των τριών διηγημάτων δεν είναι αυτός που ρίχνει φως στα εγκλήματα. Η διαλεύκανσή τους ανήκει στον φίλο του, Ντιπέν, έναν αποτυχημένο, που μετά βίας κατόρθωσε να περισώσει ένα σπιτάκι για να επιβιώσει. Ο πλούτος του βλέμματος στον Πόε προκύπτει από τη διαφορετικότητα των εγκλημάτων και της έρευνας που ακολουθεί. Στο πρώτο διήγημα, ο Ντιπέν κάνει μια κανονική έρευνα. Στο δεύτερο, αφετηρία είναι οι ειδήσεις και τα ρεπορτάζ των εφημερίδων. Στο τρίτο, ο Ντιπέν αγωνίζεται να ανακαλύψει το αντικείμενο του τρόμου. Όταν διαβάζει κάποιος τα διηγήματα του Έντγκαρ Άλαν Πόε δεν μπορεί να μη θαυμάσει το βλέμμα του πάνω στην κοινωνία και στους ανθρώπους. Η έκπληξη δεν είναι οι παγίδες που στήνει ο συγγραφέας στους αναγνώστες μέχρι την αποκάλυψη του δολοφόνου, όπως στο αγγλικό αστυνομικό μυθιστόρημα. Η έκπληξη είναι η αδιάκοπη σχέση των ανθρώπων με τη βία και τον τρόμο.
Edgar Allan Poe Οι Φόνοι της Οδού Μοργκ και άλλες ιστορίες Μετάφραση Βιολέττα Ζεύκη Εισαγωγή Πέτρος Μάρκαρης Εκδόσεις Διόπτρα 2023
Απόψε η σελήνη ονειρεύεται με νωχέλεια πολλή. Όπως πάνω σε πολυάριθμα μαξιλάρια Μια καλλονή που με χέρι αφηρημένο κι ελαφρύ χαϊδεύει Το περίγραμμα των μαστών της πριν κοιμηθεί.
Πάνω στη στιλπνή ράχη από ράθυμες χιονοστοιβάδες, Ψυχορραγώντας, αφήνεται στις μακριές λιποψυχίες, Περιφέρει τα μάτια της πάνω σ’ οπτασίες λευκές Που ανεβαίνουν στο γαλανό αιθέρα σαν ανθοφορίες.
Όταν καμιά φορά σ’ αυτή τη σφαίρα, στην άπραγη της ατονία, Αφήνει να ρέει ένα κρυφό δάκρυ, Κάποιος ευλαβικός ποιητής, του ύπνου εχθρός,
Παίρνει μες στην παλάμη του το χλομό δάκρυ, Με τις ιριδίζουσες ανταύγειες σαν ένα τεμάχιο οπάλιο, Και το φυλά μες στην καρδιά του μακριά απ’ του ήλιου τη ματιά.
***
Ce soir, la lune rêve avec plus de paresse ; Ainsi qu'une beauté, sur de nombreux coussins, Qui d'une main distraite et légère caresse Avant de s'endormir le contour de ses seins,
Sur le dos satiné des molles avalanches, Mourante, elle se livre aux longues pâmoisons, Et promène ses yeux sur les visions blanches Qui montent dans l'azur comme des floraisons.
Quand parfois sur ce globe, en sa langueur oisive, Elle laisse filer une larme furtive, Un poète pieux, ennemi du sommeil,
Dans le creux de sa main prend cette larme pâle, Aux reflets irisés comme un fragment d'opale, Et la met dans son coeur loin des yeux du soleil.
Charles Baudelaire Τα Άνθη του Κακού – Les Fleurs du Mal Μετάφραση Δέσπω Καρούσου Εκδόσεις Γκοβόστη (Έκδοση Δίγλωσση)
Ζούμε μαζί με άλλους ανθρώπους, επιδρούμε πάνω τους, αντιδρούμε σ’ αυτούς. Αλλά πάντοτε, και κάτω απ’ όλες τις πιθανές συνθήκες, είμαστε μόνοι. Οι μάρτυρες πηγαίνουν στην αρένα πιασμένοι χέρι-χέρι. Αλλά σταυρώνονται μόνοι. Αγκαλιασμένοι οι εραστές προσπαθούν απελπισμένα να ενώσουν τις μεμονωμένες τους εκστάσεις σε μια μοναδική υπέρβαση του εαυτού τους. Μάταια. Από την ίδια τη φύση του, το κάθε πνεύμα που βρίσκεται μέσα σε ένα σώμα, είναι καταδικασμένο να υποφέρει και να απολαμβάνει μέσα στη μοναξιά. Οι αισθήσεις, τα αισθήματα, οι διαθέσεις, οι φαντασιώσεις – όλα αυτά είναι ιδιωτική υπόθεση και – είναι αδύνατο να μεταδοθούν παρά μονάχα με τη βοήθεια συμβόλων, κι οπωσδήποτε από δεύτερο χέρι. Μπορούμε να συγκεντρώσουμε πληροφορίες για διάφορες εμπειρίες, αλλά ποτέ τις ίδιες τις εμπειρίες. Από την οικογένεια μέχρι το έθνος, η κάθε ανθρώπινη ομάδα, είναι ένα κοινωνικό σύνολο μεμονωμένων κόσμων. Οι περισσότεροι μεμονωμένοι κόσμοι μοιάζουν αρκετά μεταξύ τους, ώστε να επιτρέπεται η ύπαρξη συμπερασματικής κατανόησης ή ακόμα κι αμοιβαίας εμπάθειας ή διαίσθησης. Έτσι, έχοντας τις αναμνήσεις από τις δικές μας απώλειες και ταπεινώσεις, μπορούμε να λυπόμαστε μαζί με τους άλλους στις ανάλογες περιστάσεις, και μπορούμε να βάλουμε τον εαυτό μας στη θέση τους – όσο είναι δυνατό φυσικά να γίνει αυτό. Σε ορισμένες, όμως, περιπτώσεις η επικοινωνία μεταξύ των διάφορων κόσμων δεν είναι πλήρης, ή ακόμα, είναι ανύπαρκτη. Το κάθε μυαλό έχει τον δικό του τόπο, κι οι τόποι που κατοικούνται από τους τρελούς και τους εξαιρετικά προικισμένους είναι τόσο διαφορετικοί από εκείνους όπου ζουν οι κοινοί άντρες και γυναίκες, ώστε να υπάρχει πολύ λίγο ή και καθόλου κοινό έδαφος, που θα χρησιμέψει σαν βάση για την κατανόηση και τη συμπάθεια. Προφέρονται λέξεις, που, όμως, δε ρίχνουν κανένα φως. Τα πράγματα και τα γεγονότα στα οποία αναφέρονται τα σύμβολα, ανήκουν σε διαφορετικές σφαίρες εμπειριών που αποκλείουν η μία την άλλη. Το να μπορούμε να δούμε τον εαυτό μας όπως τον βλέπουν οι άλλοι, είναι ένα ιδιαίτερα σωτήριο δώρο. Το ίδιο σημαντική είναι και η ικανότητα να βλέπουμε τους άλλους όπως εκείνοι βλέπουν τον εαυτό τους. Τι θα γίνει όμως αν αυτοί οι άλλοι ανήκουν σε ένα διαφορετικό είδος, κι αν κατοικούν σε έναν ριζικά ξένο κόσμο; Πως μπορούν, π.χ., οι υγιείς άνθρωποι να γνωρίσουν τι σημαίνει πραγματικά το να είναι κανείς τρελός; Ή εκτός και αν ήταν δυνατό να ξαναγεννηθεί κανείς σαν οραματιστής, ή σαν μέντιουμ, ή σαν μουσική μεγαλοφυΐα, πως είναι δυνατό να επισκεφτεί κόσμους που για τον Μπλέηκ, τον Σουήντενσμποργκ και τον Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ ήταν δικοί τους; Και πως είναι δυνατόν ένας άνθρωπος που βρίσκεται στα ακραία όρια της εξωμορφίας και της εγκεφαλοτονίας, να βάλει τον εαυτό του στη θέση εκείνου που βρίσκεται στα όρια της ενδομορφίας και της σπλαχνοτονίας, ή να μοιραστεί τα αισθήματα ενός ανθρώπου που βρίσκεται στα όρια της μεσομορφίας και της σωματοτονίας* παρά μόνο μέσα σε πολύ καθορισμένα πλαίσια; Για τον απόλυτο μελετητή της συμπεριφοράς, τέτοιου είδους ερωτήσεις υποθέτω ότι δεν έχουν κανένα νόημα. Αλλά για κείνους που πιστεύουν και θεωρητικά αυτό που ξέρουν πως ισχύει στην πράξη – δηλαδή πως υπάρχει και μια εξωτερική πλευρά – τα προβλήματα που τίθενται είναι αληθινά προβλήματα, κι είναι πολύ σοβαρά για την ύπαρξη. Μερικά είναι τελείως αδύνατο να λυθούν, και μερικά είναι δυνατό να λυθούν μόνο κάτω από εξαιρετικές συνθήκες και με μεθόδους που δεν έχει ο καθένας στη διάθεσή του. Έτσι είναι σχεδόν βέβαιο πως δεν θα μάθω ποτέ τι σημαίνει να είσαι ο σερ Τζων Φάλσταφ ή ο Τζο Λούις. Από την άλλη μεριά πάντοτε μου φαινόταν πως ήταν δυνατό, με τη βοήθεια της ύπνωσης, π.χ., ή της αυτοΰπνωσης, με τη βοήθεια της συστηματικής λογικής σκέψης, ή ακόμα και παίρνοντας το κατάλληλο ναρκωτικό, ν’ αλλάξω το συνηθισμένο μου τρόπο αντίληψης των πραγμάτων, έτσι ώστε να μπορέσω να γνωρίσω από την εσωτερική πλευρά αυτό για το οποίο μιλούσαν οι οραματιστές, τα μέντιουμ, ή ακόμα κι οι μυστικιστές.
______________ * Οι τρεις πρώτοι όροι αναφέρονται σε ιδιότητες της προσωπικότητας, ενώ οι τρεις δεύτεροι σε σωματικούς τύπους (Σ.τ.Μ.)
Aldous Huxley Οι Πύλες της Αντίληψης Μετάφραση Λ. Κανδηλίδη Εκδόσεις Κάκτος 1981
