Η καθημερινή ύπνωση. Ένα, από τα κεντρικά θέματα του Γκουρτζίεφ είναι ότι "ο άνθρωπος κοιμάται". Με δικά μου λόγια θα έλεγα ότι η συνηθισμένη κατάσταση της συνειδητότητας του ανθρώπου, η "συμβατική συνειδητότητα", μοιάζει με "ύπνωση» που, υποτιμητικά, υποδηλώνει μια απώλεια ζωτικότητας και μια έλλειψη πρωτοβουλίας σε συνδυασμό με μια έντονα μηχανιστική σκέψη. Το επίθετο "συμβατική" σημαίνει ότι αυτή η ιδιαίτερη μορφή ύπνωσης προκαλείται από το είδος του πολιτισμού στον οποίο έχουμε ανατραφεί. Πρόκειται για μια κοινά αποδεκτή σύμβαση - άλλοτε ρητή και άλλοτε όχι - που αφορά όχι μόνον ό,τι είναι σημαντικό από κοινωνική άποψη, αλλά ακόμη και την ίδια τη φύση της πραγματικότητας.
Ο ισχυρισμός του Γκουρτζίεφ ότι "ο άνθρωπος ζει κοιμισμένος" είναι βαθύτατα προκλητικός. Αποσκοπεί να προκαλέσει μια αντίδραση. Αλλά, αν τον αποδεχτούμε, η αντίδραση μας μπορεί να οδηγήσει στην αυτοπαρατήρηση, στην "αυτενθύμηση" και έτσι στη δυνατότητα μιας δράσης περισσότερο αποτελεσματικής, περισσότερο αφυπνισμένης.
Το να παρατηρούμε τον ύπνο μας -ή την "καθημερινή ύπνωση"- σημαίνει να παρατηρούμε τη μηχανικότητα μας και τα όνειρα που βλέπουμε ξύπνιοι. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να εξακριβώσουμε σε ποιο βαθμό είμαστε συναισθηματικά προσκολλημένοι στις ονειροπολήσεις μας και στην εξαρτημένη ανατροφή μας. Αν σε μεγάλο βαθμό η συμπεριφορά μας μοιάζει "φυσιολογική", αυτό οφείλεται στο ότι οι συνθήκες είναι κοινά αποδεκτές. Αλλά ο Γκουρτζίεφ και μερικοί σύγχρονοι ψυχολόγοι συμφωνούν με την άποψη ότι αυτή η φαινομενικά φυσιολογική συμπεριφορά δεν αποτελεί παρά μόνο την έκφραση της "καθημερινής ύπνωσης" και αυτό γίνεται συχνά φανερό στις νευρώσεις.
Στη δική του γλώσσα, ο Γκουρτζίεφ συχνά έλεγε ότι συμπεριφερόμαστε σαν μηχανές. Κυριαρχούμενοι από αυτοματοποιημένες μηχανικές συνήθειες, προσπερνούμε αυτό που αποκαλεί "τροφή των εντυπώσεων", την πιο λεπτή από όλες τις καθημερινές μας τροφές, που είναι εξίσου αναγκαία για την επιβίωση μας όσο και ο αέρας και το φαγητό. Μαθαίνοντας την τέχνη της ενθύμησης του εαυτού μας, δίνοντας προσοχή σε φαινομενικά συνηθισμένες καταστάσεις, αυξάνουμε την ποσότητα αυτής της λεπτής τροφής που είναι απαραίτητη για την ανάπτυξη μας. Αυτό, δυστυχώς, απαιτεί μακρόχρονη εργασία και θα πρέπει προηγουμένως να μιλήσουμε για την "καθημερινή ύπνωση" και τις συνθήκες που την κάνουν δυνατή.
Υπάρχουν πολυάριθμες ανομοιογένειες και αντιφάσεις στη δομή της προσωπικότητας μας. Ένα τμήμα (υποπροσωπικότητα) του εαυτού μας, για παράδειγμα, είναι δυνατόν να επιθυμεί να έλκει συνεχώς την προσοχή των άλλων για να νιώθει ασφάλεια, ενώ ένα άλλο τμήμα νιώθει να απειλείται από την προσοχή και επιθυμεί να το αφήσουν ήσυχο. Κάποιο τμήμα μπορεί να επιθυμεί να εργασθεί σκληρά και να κατακτήσει τη διασημότητα, ενώ ένα άλλο τμήμα δεν αγαπά τη δουλειά και κοιμάται μέχρι αργά. Η ζωή μας δίνει επίσης και απογοητεύσεις, όπως όταν θέλουμε κάτι αλλά δεν μπορούμε να το έχουμε. Τα συνακόλουθα αισθήματα διάψευσης μπορεί να προκαλέσουν μεγάλη οδύνη, ιδιαίτερα αν συνδέονται με διάφορες πλευρές της προσωπικότητας μας. Υπάρχουν ρεαλιστικοί τρόποι για να αντιμετωπίσουμε τις αντιφάσεις και την οδύνη, καθώς και μη ρεαλιστικοί τρόποι. Θα συγκεντρώσουμε την προσοχή μας στους δεύτερους.
Εάν αποκτήσουμε επίγνωση έστω και μιας μόνο σημαντικής αντίφασης στον εαυτό μας, μπορεί να υποφέρουμε πολύ. Τι θα γινόταν αν συνειδητοποιούσαμε πολλές ή όλες τις αντιφάσεις; Ο Γκουρτζίεφ έγραψε ότι αν συνέβαινε σε κάποιο άτομο να αποκτήσει ξαφνικά συνείδηση όλων των αντιφατικών πλευρών του εαυτού του, είναι πιθανό ότι θα τρελαινόταν. Ευτυχώς, μια τέτοια αιφνίδια και απόλυτη αυτογνωσία είναι απίθανο να συμβεί.
Όταν διαχωρίζουμε τμήματα του εαυτού μας, ορισμένοι δραστικοί μηχανισμοί τα διατηρούν στις θέσεις τους. Ο Γκουρτζίεφ αποκάλεσε αυτούς τους μηχανισμούς προφυλακτήρες (buffers). Το μηχανικό ανάλογο των ψυχολογικών προφυλακτήρων είναι οι προφυλακτήρες των σιδηροδρομικών βαγονιών. Όταν τα βαγόνια συνδέονται σε ένα συρμό, το ένα πέφτει στο άλλο με ταχύτητα αρκετών μιλίων την ώρα, προκειμένου να κλειδωθούν μεταξύ τους οι ζεύξεις. Φαντασθείτε τι λογής θα ήταν η κρούση χωρίς προστατευτικό εξάρτημα, και πόσο έντονο το τράνταγμα για τους επιβάτες, καθώς αυτά τα ογκώδη ατσάλινα βαγόνια θα συγκρούονταν μεταξύ τους! Ο προφυλακτικός μηχανισμός απορροφά τις κρούσεις, όπως και οι προφυλακτήρες των αυτοκινήτων. Απορροφά ένα μεγάλο μέρος από την αιφνίδια ενέργεια του αρχικού τραντάγματος και στη συνέχεια την απελευθερώνει πολύ πιο αργά, με πολύ λιγότερο αντιληπτό τρόπο. Οι ψυχολογικοί προφυλακτικοί μηχανισμοί εξομαλύνουν το αιφνίδιο σοκ που προκύπτει όταν μεταβαίνουμε από μια υποπροσωπικότητα σε μια άλλη, εξασθενίζοντας το αρκετά, έτσι ώστε να μην υπάρχει πιθανότητα να αποκτήσουμε επίγνωση αυτής της μεταβολής.
ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟΙ ΑΜΥΝΤΙΚΟΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ
Ο Γκουρτζίεφ δεν περιέγραφε πολύ συγκεκριμένα τη φύση των προφυλακτήρων. Ίσως δεν το θεώρησε αναγκαίο. Αν αποκτούσαμε μεγάλη ικανότητα αυτοπαρατήρησης, θα εξουδετερώναμε τους προφυλακτήρες κι έτσι ποιος ο λόγος να χάνει κανείς το χρόνο του για να τους μελετήσει; Ίσως ένιωθε πως είναι απαραίτητο να ανακαλύψουμε μόνοι μας τις δικές μας ιδιαίτερες άμυνες, προκειμένου αυτή η ανακάλυψη να έχει τη μέγιστη δυνατή αποτελεσματικότητα.
Από την άλλη, η σύγχρονη ψυχολογία και ψυχιατρική έχουν αποκτήσει πάρα πολλές γνώσεις για τα ιδιαίτερα είδη των προφυλακτικών μηχανισμών, αν και δεν διαθέτουν την έννοια της αφύπνισης. Ο γενικός ψυχολογικός όρος για τους μηχανισμούς αυτούς είναι αμυντικοί μηχανισμοί. Πιστεύω ότι οι γνώσεις αυτές εμπλουτίζουν σε μεγάλο βαθμό την γκουρτζιεφική έννοια για τους προφυλακτικούς μηχανισμούς. Η κατανόηση αυτών των αμυντικών μηχανισμών είναι πολύ σημαντική, αν θέλουμε να τους υπερβούμε.
Η ψυχαναλυτική θεωρία, που έχει μελετήσει πολύ αναλυτικά τους αμυντικούς μηχανισμούς, θεωρεί ότι τους χρησιμοποιούμε όταν έχουμε μια ενστικτική παρόρμηση, που η έκφραση της είναι κοινωνικά απαγορευμένη (όπως, για παράδειγμα, αχαλίνωτη σεξουαλικότητα ή απληστία). Οι αμυντικοί μηχανισμοί μας προφυλάσσουν επίσης από το να αποκτήσουμε επίγνωση των αντιφάσεων, των απογοητεύσεων και των απειλών που αντιμετωπίζουμε στη ζωή. Ενώ εκδηλώνονται με πιο εμφανή τρόπο στα άτομα που χαρακτηρίζονται νευρωτικά ή ψυχωτικά, ωστόσο οι αμυντικοί μηχανισμοί χρησιμοποιούνται, επίσης, εκτεταμένα και ασυναίσθητα και από τους φυσιολογικούς ανθρώπους. Δεν θα μπορούσαμε να διατηρήσουμε την συμβατική μας κατάσταση ύπνωσης χωρίς την προστατευτική τους δράση.
Μερικοί άνθρωποι συμβαίνει να χρησιμοποιούν έναν από αυτούς τους μηχανισμούς για όλες σχεδόν τις αμυντικές τους ανάγκες. Δηλαδή, παρουσιάζουν μια κύρια μορφή άμυνας, η οποία έχει σχέση με το κύριο χαρακτηριστικό του Γκουρτζίεφ. Αυτό το τελευταίο παίζει κεντρικό ρόλο στη δομή της ψεύτικης προσωπικότητας τους. Τελικά, όλοι μας χρησιμοποιούμε πολλούς από αυτούς τους τρόπους άμυνας, ανάλογα με την περίσταση. Θα τους εξετάσουμε κυρίως σε συσχέτιση με το στόχο της αφύπνισης.
Χρειάζεται μία ακόμη γενική παρατήρηση σχετικά με τους αμυντικούς μηχανισμούς προτού τους εξετάσουμε έναν προς έναν, δηλαδή ότι είναι γενικά δυναμικοί και όχι στατικοί. Αυτό δεν σημαίνει απλά ότι έχουμε ορισμένες έξεις που παραμορφώνουν την αντίληψη, το συναίσθημα, τη σκέψη και τη δράση μας, καθώς και ότι αυτές οι έξεις έχουν συναισθηματικές βάσεις. Υπάρχει κι ένα είδος νοημοσύνης και σκοπιμότητας σε αυτούς τους αμυντικούς μηχανισμούς που έχουν στόχο να προστατεύουν ένα άτομο από την οδύνη. Οι αμυντικοί μηχανισμοί ανάγουν συνήθως την αρχή τους σε μια πράξη που ήταν αποτελεσματική, τουλάχιστον εν μέρει, στο να μειώνει την οδύνη ενός ατόμου, ιδιαίτερα κατά την παιδική ηλικία, όταν διαμορφώνονταν οι περισσότερες άμυνες. Έτσι, σε κάποιο επίπεδο συνειδητότητας, όλοι μας έχουμε ήδη καταθέσει κάποια ψυχική ενέργεια για να προστατεύσουμε τους αμυντικούς μας μηχανισμούς και είναι δυνατό να το κάνουμε χωρίς επίγνωση.
Αν και η σύγχρονη ψυχολογία έχει πολλά να προσφέρει στην ψυχολογική και την πνευματική ανάπτυξη, υπάρχει στη σύγχρονη ψυχολογική γνώση των αμυντικών μηχανισμών ένα σημαντικό μειονέκτημα που πρέπει να επισημανθεί. Το ανθρώπινο μοντέλο στο οποίο βασίζονται είναι αρκετά αρνητικό. Ο άνθρωπος θεωρείται απλά ένα ζώο που φροντίζει με ενστικτώδη τρόπο και αποκλειστικά για τη δική του επιβίωση και ηδονή, απολαμβάνοντας το να πληγώνει και να κυριαρχεί πάνω στους άλλους. Η καταστολή, επομένως, θεωρείται απαραίτητη, προκειμένου να ελεγχθεί αυτή η ζωώδης φύση. Δεν είναι δυνατό να μας επιτρέπεται να αρπάζουμε ο,τιδήποτε χρειαζόμαστε όποτε το θέλουμε ή να σκοτώνουμε οποιονδήποτε μπαίνει εμπόδιο στο δρόμο μας. Οι περιορισμοί, η συμμόρφωση και οι αυτοματισμοί κατά τη διαδικασία εκπολιτισμού, καθώς και ο ετεροκαθορισμός ενός υπερεγώ για να αναστέλλει την κατώτερη φύση μας, φαίνονται απολύτως απαραίτητα. Επομένως, μερικές μορφές αμυντικών μηχανισμών θεωρούνται συνήθως απαραίτητες για την αναστολή της ζωώδους φύσης μας. Αντιμετωπίζονται σαν νευρωτικές μόνο όταν είναι εξαιρετικά δραστικές, με αποτέλεσμα να αφαιρούν περισσότερη ευτυχία από όσο είναι πραγματικά αναγκαίο για να προσαρμοστούμε στην πολιτισμένη ζωή. Είναι πολύ καλό κι απαραίτητο για έναν άνθρωπο να καταλαμβάνεται από ενοχές και άγχος, όταν σκέφτεται να ληστέψει μια τράπεζα ή να βιάσει ένα παιδί, αλλά αν καταλαμβάνεται από άγχος στη σκέψη ότι θα μπει σε ένα ασανσέρ ή ότι θα μιλήσει σε άγνωστα πρόσωπα σε μια συγκέντρωση αυτό θεωρείται στοιχείο νεύρωσης.
Υπάρχουν σήμερα, όπως υπήρχαν πάντοτε, σημαντικά κινήματα στα πλαίσια της ψυχολογίας (του Γιουνγκ, η ανθρωπιστική, η διαπροσωπική ψυχολογία, για να αναφέρω μόνο τρία από αυτά) που βλέπουν μια θετική ή ακόμη και μια πνευματική πλευρά στη θεμελιώδη ανθρώπινη φύση μας.
Αλλά η αρνητική θεώρηση του ανθρώπου είναι συνυφασμένη με ολόκληρη την ψυχολογία και τον
πολιτισμό μας γενικότερα.
Για να εξισορροπήσω κάπως αυτήν τη θεώρηση, θα προσπαθήσω εδώ να καταδείξω τον τρόπο με τον οποίο οι ποικίλοι αμυντικοί μηχανισμοί μπορούν να παρεμποδίσουν την ανάπτυξη και την εκδήλωση των βαθύτερων και θετικότερων πλευρών της φύσης μας.
Το ψέμα (lying):
Όλοι οι προφυλακτήρες και οι αμυντικοί μηχανισμοί αποτελούν μορφές ψέματος. Παρουσιάζουν διαστρεβλωτικά την αλήθεια τόσο στους εαυτούς μας όσο και στους άλλους. Ο Γκουρτζίεφ έδινε μεγάλη σημασία στο να καταλάβουμε τι είναι το να λες ψέματα. Αν και οι περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν ότι δεν λένε ποτέ ψέματα ή μόνο σπάνια, ο Γκουρτζίεφ επέμενε ότι οι περισσότεροι άνθρωποι ψεύδονται τον περισσότερο καιρό. Το γεγονός ότι δεν γνωρίζουν ότι ψεύδονται, κάνει την κατάσταση τους πολύ χειρότερη.
Το να λες ψέματα μπορεί να είναι αποτελεσματική άμυνα ενάντια στην πίεση των άλλων. Το άτομο που ορκίζεται ότι δεν έκανε τούτο ή εκείνο, μπορεί να αποφύγει την τιμωρία που προέρχεται από εξωτερικές πηγές. Η επιτυχία του να κάνουμε το ψέμα πιστευτό, εξαρτάται από την ευαισθησία των άλλων απέναντι στο ψέμα, καθώς και από τις ενδείξεις που υπάρχουν και είναι δυνατό να ενισχύουν η να ακυρώνουν το ψέμα. Μερικές φορές μπορεί να παίζει ρόλο και η ικανότητα αυτού που ψεύδεται να ταυτίζεται με το ψέμα καθώς το λέει, έτσι που να του φαίνεται σαν αλήθεια τη στιγμή που το προφέρει, δίνοντας μια εντύπωση πεποίθησης που μπορεί να ξεγελά τους ακροατές του.
Αν προσπαθήσετε να πείτε ψέματα ενώ νιώθετε ενοχή και άγχος γι’ αυτό, τις περισσότερες φορές θα παρουσιάσετε κάποια σημάδια βαρυθυμίας που προειδοποιούν τους ακροατές σας για το ψέμα σας. Εφόσον η κοινωνική συνοχή και σταθερότητα πηγάζουν σε μεγάλο βαθμό από ανθρώπους που δεν ψεύδονται για ζητήματα που θεωρούνται ιδιαίτερα σημαντικά, ένα μεγάλο μέρος από τη διαδικασία εκπολιτισμού μας έχει αφιερωθεί στην οικοδόμηση ενός ισχυρού υπερεγώ που τιμωρεί με ενοχή το άτομο που ψεύδεται.
Μερικές φορές λέμε ψέματα για να αποφύγουμε τη βαθύτερη και ανώτερη φύση μας. Είναι δυνατό να λέμε στους εαυτούς μας και στους άλλους ότι “Όλοι κάνουν έτσι, δεν τρέχει τίποτε", ενώ κάτι μέσα μας γνωρίζει πάρα πολύ καλά ότι δεν βρισκόμαστε στο επίπεδο του ανώτερου εαυτού μας. Αυτό το είδος ψέματος μπορεί, βέβαια, να χρησιμοποιείται για να αποφύγουμε κάποια εντολή του υπερεγώ, αλλά είμαι βέβαιος, όπως τόνιζε επίμονα και ο Γκουρτζίεφ, ότι υπάρχει κάποιο είδος έμφυτης ανώτερης πλευράς του εαυτού μας που γνωρίζει μια βαθύτερη ηθικότητα κι εμείς προσπαθούμε να αποφύγουμε να ζήσουμε στο επίπεδο της.
Ο Γκουρτζίεφ δεν νοιαζόταν ιδιαίτερα για την ηθική του καθημερινού ψέματος, γιατί δεν αγνοούσε ούτε την πολιτισμική σχετικότητα των αξιών ούτε τη διαδεδομένη υποκρισία των περισσότερων πεποιθήσεων μας σχετικά με την ηθική.
Για μερικούς ανθρώπους μπορεί να αποδειχθεί πολύ χρήσιμη, κι ακόμη πολύ δύσκολη, μια χρονικά περιορισμένη άσκηση σκόπιμου και συνειδητού ψέματος με ταυτόχρονη αυτοπαρατήρηση. Σε αρκετές περιπτώσεις ανέθεσα σε μέλη μιας εκπαιδευόμενης ομάδας μια "απλή" άσκηση, να λένε πέντε μικρά αθώα ψέματα κάθε μέρα για τις επόμενες δύο εβδομάδες. Διευκρίνισα ότι τα ψέματα δεν θα έπρεπε να είναι επιζήμια, ούτε να έχουν πραγματικές συνέπειες για τους ίδιους ή για τους ανθρώπους στους οποίους θα λέγονται. Κι ωστόσο οι φοιτητές ένιωθαν μεγάλη δυσκολία και ένταση κατά την εκτέλεση αυτής της άσκησης ή αντιστέκονταν, ξεχνώντας διαρκώς να την εφαρμόσουν.
Το πραγματικό πρόβλημα είναι το ασυνείδητο, συνηθισμένο μας, αυτόματο ψέμα. Οι άνθρωποι που βρίσκονται στη συμβατική ύπνωση μοιάζουν με μηχανές - πρέπει να κάνουν αυτό που διαπαιδαγωγήθηκαν να κάνουν. Οι μηχανές δεν είναι καλές ή κακές. Όταν ένα άτομο έχει αναπτύξει μια γνήσια ικανότητα να επιλέγει αν θα πει ψέματα ή όχι, τότε και μόνο αποκτούν νόημα τα ζητήματα ηθικής. Πριν από αυτό το στάδιο, τα ζητήματα ηθικής αποτελούν μια παρέκκλιση από το πραγματικό πρόβλημα που είναι η απουσία γνήσιας συνειδητότητας και θέλησης.
Καταστολή (Suppression):
Η καταστολή είναι ένας συνειδητός μηχανισμός άμυνας. Στην καταστολή έχεις επίγνωση μιας μη αποδεκτής επιθυμίας ή ορμής, αλλά εμποδίζεις σκόπιμα την εκδήλωση της. Η μη αποδοχή είναι δυνατό να οφείλεται είτε σε απαγορεύσεις του υπερεγώ είτε σε κοινωνικές συμβάσεις.
Αν έχετε ανατραφεί κατά τρόπο που να πιστεύετε ότι το ξύσιμο μπροστά σε άλλους είναι κάτι κακό, μπορεί και πάλι να ξύνεστε όταν είστε μόνος. Αν, ατυχώς, είχατε ανατραφεί έτσι που να πιστεύετε ότι το ξύσιμο καθεαυτό είναι κακό, δεν μπορείτε ποτέ να ξυθείτε, τουλάχιστον χωρίς να νιώθετε ενοχή γι' αυτό. Στην περίπτωση αυτή η καταστολή χρησιμοποιείται για να αποφύγετε μια τιμωρία από το υπερεγώ σας.
Η καταστολή χρησιμοποιείται συχνά για να καταπνίξουμε τον καλύτερο εαυτό μας. "Πρέπει να προστατέψω αυτό το παιδί που το πειράζουν τόσο σκληρά. Αλλά αν το κάνω αυτό, η συμμορία θα στραφεί μετά εναντίον μου. Θα πουν πως είμαι κι εγώ ένα χαζό παιδαρέλι κι εγώ θέλω να πιστεύουν ότι είμαι τόσο μεγάλος όσο κι αυτοί. Δεν πρόκειται, λοιπόν, να πω τίποτε".
Η καταστολή είναι συχνά μια υγιής αντίδραση, τουλάχιστον επιφανειακά, επειδή γνωρίζει κανείς τι
κάνει. Σε ένα βαθύτερο επίπεδο, ενδέχεται να μην κατανοεί πραγματικά τους λόγους για τους οποίους πιστεύει ότι θα πρέπει να καταστείλει μια επιθυμία ή ένα συναίσθημα. Μπορεί να τους έχει εγκολπωθεί από την εξαρτημένη ανατροφή στα πλαίσια της καθημερινής ύπνωσης, έτσι που η καταστολή να αποτελεί εκδήλωση κάποιας άλλης παθολογικής κατάστασης.
Αντιδραστικός σχηματισμός (Reaction Formation):
Ο αντιδραστικός σχηματισμός αποτελεί μια ισχυρότερη εκδήλωση της καθημερινής ύπνωσης, επειδή περιλαμβάνει αποκλεισμούς και διαστρεβλώσεις της συνηθισμένης συνειδησιακής μας κατάστασης, ενώ παράλληλα αποτρέπει την αφύπνιση μας και την ανάπτυξη μιας ανώτερης συνείδησης.
Ο αντιδραστικός σχηματισμός είναι ένας μηχανισμός για να αρνηθούμε μια επιθυμία ή ένα συναίσθημα που δεν είναι αποδεκτά. Η αντίδραση αναπτύσσεται σχεδόν στιγμιαία, χωρίς αίσθηση προσπάθειας. Ας υποθέσουμε ότι σαν παιδί είχατε βαθιά θρησκευτικότητα, αλλά οι προσδοκίες σας δεν εκπληρώθηκαν. Μπορεί, για παράδειγμα, να πέθανε ένας αγαπημένος φίλος σας παρά τις θερμές προσευχές σας. Πικρά απογοητευμένος μεταστρέφεστε και απορρίπτετε όλα τα θρησκευτικά σας πιστεύω. Έτσι, στην ενήλικη ζωή σας, όταν αναφέρεται κάτι με θρησκευτικό περιεχόμενο, αυτοματικά (και με έντονη συγκίνηση) το γελοιοποιείτε. Αυτό ακριβώς είναι ο σχηματισμός από αντίδραση.
Ο σχηματισμός από αντίδραση είναι ένας μηχανισμός του τύπου "όσα δεν φτάνει η αλεπού τα κάνει κρεμαστάρια". Δεν μπορείτε να αποκτήσετε κάτι κι έτσι αρχίζετε να βλέπετε τις αρνητικές πλευρές του: "Έτσι κι αλλιώς δεν ήθελα πραγματικά αυτό το φτηνιάρικο πράγμα!”. Κάθε φορά που είστε ανεδαφικά καταδικαστικός ή υπερενθουσιώδης για κάτι, είναι χρήσιμο να αναρωτιέστε μήπως πρόκειται για μια άμυνα με αντιδραστικό σχηματισμό, προκειμένου να κρύψετε κάποιο άλλο συναίσθημα.
Αποκτώντας μεγαλύτερη εμπειρία στην αυτοπαρατήρηση και ιδιαίτερα στο να αντιλαμβάνεστε τις πιο λεπτές και αθόρυβες πλευρές των συναισθημάτων σας, καθώς και των αιφνίδιων, στιγμιαίων συγκινήσεων, θα μπορείτε ίσως να παρατηρήσετε τα συναισθήματα που κρύβονται πίσω από τον αντιδραστικό σχηματισμό και να τα διερευνήσετε βαθύτερα. Αυτός ο αμυντικός μηχανισμός μπορεί να διερευνηθεί επίσης αν αναρωτιέστε συστηματικά μήπως έχετε κάποια - οποιαδήποτε - συναισθήματα που αντιφάσκουν ή που περιορίζονται από ορισμένες ισχυρές πεποιθήσεις σας.
Απώθηση (Repression):
Η απώθηση είναι ο πλήρης αποκλεισμός ενός μη αποδεκτού συναισθήματος ή μιας επιθυμίας από τη σφαίρα της επίγνωσης μας. Είναι ένας διχασμός του νου μας σε ένα συνειδητό τμήμα, χωρίς επίγνωση του μη αποδεκτού, και σε ένα ασυνείδητο τμήμα, όπου μπορεί να αναπτυχθεί μια ισχυρή αντίδραση. Το μη αποδεκτό κατακρατείται βίαια έξω από την επίγνωση του ατόμου, χωρίς αυτό να συνειδητοποιεί ότι υφίσταται οποιουδήποτε είδους απώθηση. Μοιάζει σαν να υπήρχαν στη μνήμη μας αποθηκευμένα υλικά με ειδικές ενδείξεις: "Προσοχή! Θα είναι τόσο καταστροφικό να γνωρίσεις ή να νιώσεις αυτό το υλικό, ώστε θα πρέπει πάντοτε να μείνει έξω από τη συνείδηση !"
Κάποιο μέρος από το υλικό που σήμερα μένει απωθημένο, ήταν αρχικά συνειδητό. Η απώθηση χρησίμευε για να απομακρύνει το συνειδητό πόνο. Είναι επίσης πιθανό η απώθηση να λειτουργεί σχεδόν ακαριαία σε φρέσκο υλικό που μόλις έχει υποπέσει στην αντίληψη, απωθώντας το άμεσα, χωρίς να αφήνει ούτε ίχνος της ανάμνησης του στη συνείδηση, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της αντιληπτικής άμυνας.
Με μια πρώτη ματιά, η έννοια της απώθησης μπορεί να φανεί εγγενώς αντιφατική. Πώς μπορούμε να γνωρίζουμε πραγματικά ότι κάποιος αισθάνεται ή επιθυμεί κάτι, όταν επιμένει πως δεν έχει απολύτως καμιά συνειδητή εμπειρία ότι το αισθάνεται ή ότι το επιθυμεί;
Ας υποθέσουμε ότι ένας ασθενής αρχίζει θεραπεία. Στις αρχικές συνεντεύξεις ο θεραπευτής θα θέλει να σχηματίσει μια ιδέα όσον αφορά τα συναισθήματα του ασθενή σχετικά με διάφορα θέματα που είναι πιθανώς σημαντικά. Ο θεραπευτής ρωτά: "Πώς τα πάτε με τη μητέρα σας;" Ο ασθενής απαντά: "Πολύ καλά, την αγαπώ πάρα πολύ", αλλά ο θεραπευτής σημειώνει ότι η όψη του γίνεται ωχρή καθώς προφέρει αυτά τα λόγια, ότι οι γροθιές του σφίγγονται και ότι το σώμα του παίρνει άκαμπτη στάση.
Οι περαιτέρω ερωτήσεις είναι δυνατό να δείξουν ότι ο ασθενής δεν έχει επίγνωση του θυμού του, της ισχυρής συναισθηματικής ποιότητας της μη προφορικής συμπεριφοράς του και ότι, όσον αφορά τουλάχιστον το συνειδητό επίπεδο, ο ίδιος πιστεύει πως τα συναισθήματα του προς τη μητέρα του είναι απολύτως θετικά. Συμπεραίνουμε λοιπόν πως πρόκειται για απώθηση. Τα αρνητικά συναισθήματα απέναντι στη μητέρα του είναι τόσο ισχυρά και σε τέτοιο βαθμό μη αποδεκτά, ώστε έχουν αποκλεισθεί τελείως από τη σφαίρα της συνειδητής του επίγνωσης.
Μέσα στη διαδικασία του εκπολιτισμού μας, εισάγεται η απώθηση της ζωτικότητας μας, της ίδιας μας της ουσίας, και σε πολλούς ανθρώπους σήμερα είναι ισχυρότατα εμπεδωμένη. Όταν κάποτε ήσασταν ένα ζωηρό παιδί, σας ήταν αδύνατο να προσπεράσετε στο πεζοδρόμιο ένα σκύλο με γουστόζικη φατσούλα, χωρίς να σταματήσετε για να τον δείτε και να τον χαζέψετε. Σαν ενήλικας είναι πιθανό πως ούτε καν νιώθετε τη διάθεση να ρίξετε μια ματιά. Είσαστε τόσο σπουδαίος, σας περιμένουν οι δουλειές σας! Η ευρύτατα διαδεδομένη απώθηση του μεγαλύτερου μέρους της αυθόρμητης περιέργειας μας, έτσι που να μας επιτρέπεται να είμαστε περίεργοι μόνο για πράγματα που ο πολιτισμός μας καθορίζει σαν σημαντικά, είναι μια από τις φοβερότερες συνέπειες της διαδικασίας του εκπολιτισμού μας.
Μπορεί να σας είναι ιδιαίτερα δύσκολο να ξαναθυμηθείτε πληροφορίες και συναισθήματα για το απωθημένο υλικό, ακόμη και στην περίπτωση που ασκείτε μια συστηματική αυτοπαρατήρηση. Εξ ορισμού, υπάρχει ένας ισχυρός αλλά κρυμμένος λόγος που το υλικό αυτό αποκλείεται από τη συνείδηση, και η επιθυμία να γνωρίσετε τον εαυτό σας με την αυτοπαρατήρηση μπορεί να μην αρκεί για να υπερνικηθεί αυτός ο αποκλεισμός. Μπορεί να γίνετε ευαίσθητοι στις "παράδοξες" κατά καιρούς αντιδράσεις, τις έμμεσες συνέπειες της απώθησης, όπως ο θυμωμένος τόνος της φωνής του ασθενή μας που βρίσκεται σε τόση αντίθεση με τη διαβεβαίωση του ότι αγαπούσε τη μητέρα του. Αλλά μπορεί επίσης να χρειάζεται μια παρέμβαση από έξω, από έναν έμπειρο θεραπευτή ή δάσκαλο, για να σας βοηθήσει να αποκαλύψετε το απωθημένο υλικό.
Ταύτιση και Υποεαυτοί (Identification and Subselves):
Η ταύτιση είναι μια διάχυτη και ζωτικής σημασίας πλευρά της ψυχολογικής λειτουργίας μας, όπως τόνιζε ο Γκουρτζίεφ μιλώντας τόσο συχνά για τα πολλά "εγώ" μας.
Το να αποδέχομαι ή όχι τα συναισθήματα και τις επιθυμίες μου αποτελεί ένα πολύ πιο σημαντικό ζήτημα από το να αποδέχομαι ή όχι τα συναισθήματα ενός άλλου. Όταν αναδύεται μέσα μου ένα συναίσθημα ή μια επιθυμία που δεν είναι αποδεκτά, αν ταυτιστώ με κάποια άλλη πλευρά του εαυτού μου, με ένα άλλο "εγώ", έναν άλλο υποεαυτό που δεν έχει τέτοιας λογής συναισθήματα και επιθυμίες, τότε αποστασιοποιούμαι από το συναίσθημα αυτό και το απαρνιέμαι. Ήταν μια παροδική ιδιοτροπία, μια μικρή παρεκτροπή ίσως, αλλά δεν ήμουν εγώ, έτσι δεν χρειάζεται πλέον να το σκέφτομαι, ούτε να ασχοληθώ περισσότερο.
Με τον τρόπο αυτό, οι μεταβάσεις μεταξύ των διαφορετικών υποεαυτών μας μπορούν να αντιτάξουν μια αποτελεσματική άμυνα ενάντια στο να νιώσουμε σε βάθος ή να αντιμετωπίσουμε όσα δεν είναι αποδεκτά μέσα μας. Πράγματι, παραμένοντας σε μια αποδεκτή ομάδα υποεαυτών και προσπαθώντας να ταυτιζόμαστε πάντοτε μόνο με αυτούς, μειώνουμε ριζικά τις πιθανότητες να αναπτυχθούν απαράδεκτα συναισθήματα και επιθυμίες. Ας υποθέσουμε ότι έχω έναν υποεαυτό που απολαμβάνει να είναι σκληρός με τα ζώα, αλλά είτε το μεγάλο "Εγώ" (με την έννοια της ουσίας του βαθύτερου εαυτού μου) είτε οι συνηθισμένοι υποεαυτοί μου επαναστατούν εξαιτίας του σκληρού υποεαυτού και των συναισθημάτων του. Συγκεντρώνοντας την προσοχή μου στο να ταυτίζομαι πάντοτε με τους αποδεκτούς υποεαυτούς μου, μπορώ να χρησιμοποιήσω όλη την προσοχή και την ενέργεια μου, ώστε να είναι λιγότερο πιθανό να ενεργοποιηθεί ποτέ ο σκληρός υποεαυτός μου, ακόμη και όταν συντρέχουν οι "κατάλληλες" περιστάσεις.
Η ταύτιση είναι ένα ποιοτικό στοιχείο που δημιουργείται κατά τη διαδικασία προσομοίωσης του κόσμου, δηλαδή κατά την αυτοματοποιημένη συγκρότηση της συνειδητότητας. Το ποιοτικό στοιχείο "εγώ είμαι αυτό" πηγάζει αρχικά από άμεσες αισθητηριακές συσχετίσεις: ......
Ενδοπροβολή (Introjection)
H ενδοπροβολή, ή όπως θα μπορουσε να την αποκαλέσει ο Γκουρτζίεφ, το να νοιάζεσαι εσωτερικά, είναι μια πρωτόγονη μορφή ταύτισης...
Τμηματοποίηση (Compartmentalization)
Σε περιπτώσεις μόνωσης (isolation) ή ψυχικής αποσύνδεσης, οι μη αποδεκτές ή αντιφατικές επιθυμίες και τα συναισθήματα χάνουν την έντασή τους χάρη στο διχασμό του εαυτού μας σε ασύνδετα μεταξύ τους τμήματα. Τμηματοποίηση είναι ένα άλλο όνομα γι' αυτό το είδος της άμυνας. Εάν ένα συναίσθημα Α είναι απειλητικό ή μη αποδεκτό, επειδή πιστεύετε και νοιώθετε το συναίσθημα Β, τότε διατηρείτε τα συναισθήματα Α και Β σε χωριστά μεταξύ τους τμήματα του νου σας, ώστε να μην τα νιώθετε ταυτόχρονα' έτσι, δεν προκύπτει σύγκρουση. Εάν δεν καταναλώσετε νοητική ενέργεια για να τα συνδέσετε, τότε θα παραμείνουν αποσυνδεδεμένα.
Το αποτέλεσμα, όσον αφορά την ψυχική άμυνα, είναι παρόμοιο με το να χρησιμοποιούμε την ταύτιση, όπου οι αντιφατικές επιθυμίες ή τα αντικρουόμενα συναισθήματα μπορούν να διατηρούνται με ξεχωριστές ταυτότητες, σε χωριστούς υποεαυτούς, κι έτσι να μη συναντώνται μεταξύ τους. Η μόνωση, ωστόσο, δεν απαιτεί να καταβάλουμε ενέργεια για να προσθέσουμε το ισχυρό ποιοτικό στοιχείο του τύπου "εγώ είμαι αυτό!" στις μονωμένες επιθυμίες ή τα συναισθήματα, ή να οργανώσουμε και να τα συνδέσουμε σε υποεαυτούς.
Η μόνωση μπορεί να μας εμποδίσει να χρησιμοποιήσουμε για την ανάπτυξή μας ενορατικές αντιλήψεις και ζωτικής σημασίας βιώματα. Γνώρισα ανθρώπους που είχαν βαθιές πνευματικές εμπειρίες κι ωστόσο χρησιμοποίησαν τη μόνωση για να εξουδετερώσουν αυτό το θετικό σοκ, ώστε να μην αλλάξει τίποτε στη ζωή τους.
Μπορείτε να συμπεράνετε την ύπαρξη αμυντικών μηχανισμών τύπου μόνωσης, όταν παρατηρήσετε κάποιον (συμπεριλαμβανομένου και του εαυτού σας), που διατηρεί δύο ισχυρές και αντιφατικές απόψεις, συνήθως σε διαφορετικές στιγμές ή σε διαφορετικά συμφραζόμενα, χωρίς να αισθάνεται ψυχική σύγκρουση ή άγχος γι' αυτήν την ασυνέπεια ή αντίφαση. Αν του υποδείξετε την ασυνέπεια, το εν λόγω άτομο μοιάζει να αποφεύγει επιδέξια να τη δει, περιφρουρώντας την κατάσταση μόνωσης.
Η αυτοπαρατήρηση μπορεί να προσφέρει γνώσεις σχετικά με τις μονωμένες πλευρές της νοητικής λειτουργίας, αλλά χωρίς μια εσκεμμένη προσπάθεια σύγκρισης και αντιπαραβολής των παρατηρήσεων, οι παρατηρήσεις αυτές καθαυτές μπορεί επίσης να αποθηκεύονται μέσω του μηχανισμού μόνωσης, ώστε να μην παρέχουν παρά μικρή μόνο ώθηση για την πρόκληση αλλαγής.
Η επαφή με έναν θεραπευτή ή δάσκαλο, που θα μας φέρει αντιμέτωπους με τις αντιφατικές πλευρές του εαυτού μας που κρατούσαμε απομονωμένες, μπορεί να αποβεί πολύ χρήσιμη.
Προβολή (Projection)
Η προβολή είναι το αντίθετο της ταύτισης. Όταν αναδύεται ένα απαράδεκτο συναίσθημα ή επιθυμία, αντί να επιγράφεται "εγώ είμαι αυτό!", η διεργασία προσομοίωσης του κόσμου το χαρακτηρίζει σαν "εγώ δεν είμαι αυτό - είναι κάτι, που κάποιος άλλος αισθάνεται ή επιθυμεί".
Εφόσον ο προβολικός μηχανισμός άμυνας εμφανίζεται συνήθως σε σχέση με μη αποδεκτά, "κακά" συναισθήματα και επιθυμίες, άλλοι άνθρωποι θεωρούνται κακοί. Ας υποθέσουμε ότι έχετε ανατραφεί να πιστεύετε ότι ο θυμός είναι ????? συναίσθημα και ότι οι καλοί άνθρωποι δεν θυμώνουν, αλλά δείχνουν πάντοτε κατανόηση και υπομονή. Όταν ήσασταν παιδί, όχι μόνο σας τιμωρούσαν όταν θυμώνατε, αλλά σε πολλές περιπτώσεις τα συναισθήματά σας ακυρώνονταν: "Δεν νιώθεις πραγματικά θυμωμένος. Δεν είναι ευγενικό. Είσαι απλά κουρασμένος". Μια τέτοια ακύρωση των συναισθημάτων ενός παιδιού είναι πολύ συχνό φαινόμενο. Ας πάρουμε τώρα την περίπτωση που βρίσκεστε σε ένα κατάστημα, όπου ο υπάλληλος που σας εξυπηρετεί είναι αργός και αναποτελεσματικός. Αναγκάζεται να ζητά συνεχώς πληροφορίες και σας φέρνει να δείτε λάθος προϊόντα. Στην πραγματικότητα, αυτός ο υπάλληλος δεν γνωρίζει ακόμη πολύ καλά τη δουλειά του, παρόλο που βάζει τα δυνατά του. Είστε όμως βιαστικός και οι καθυστερήσεις και τα λάθη του σας κάνουν να θυμώνετε. Αφού όμως για σας είναι απαράδεκτο να θυμώνετε, αρχίζετε να πιστεύετε πως ο υπάλληλος δεν πρέπει να συμπαθεί- είναι θυμωμένος μαζί σας και προσπαθεί σκόπιμα να σας στεναχωρήσει! Ο υπάλληλος είναι κακός και θυμωμένος, ενώ εσείς είσαστε αθώος, καλός και εξαιρετικά υπομονετικός. Από τη στιγμή που έχει αναπτυχθεί αυτή η αρχική προβολή, θα επηρεάσει ακόμα περισσότερο την αντίληψη/προσομοίωση του κόσμου, ώστε να αντιλαμβάνεστε ακόμα πιο έντονα κάθε τι λανθασμένο που κάνει ο υπάλληλος. Πρόκειται για μια διαστρεβλωμένη αντίληψη που μοιάζει να επιβεβαιώνει την αρχική προβολή σας.
Η προβολή μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί για να προβάλει την καλοσύνη που βρίσκεται μέσα σας πάνω στους άλλους, ώστε να μην απειλεί την κακή εικόνα που έχετε για τον εαυτό σας και τα οποιαδήποτε δευτερογενή οφέλη που απορρέουν από αυτήν. Ψάχνετε τη σωτηρία πάντοτε απ' έξω. "Κάποιος θα παρουσιαστεί και θα βάλει τα πράγματα στη θέση τους." "Τα πράγματα θα αλλάξουν προς το καλύτερο". Όταν προβάλετε τόσο πολύ τη δική σας καλοσύνη προς τα έξω, τότε διατρέχετε τον κίνδυνο να αντιμετωπίσετε την κακομεταχείριση των άλλων. Διαπίστωσα ότι η αυτοπαρατήρηση και η αυτοενθύμηση, σύμφωνα με τις οδηγίες του Γκουρτζίεφ, οδηγούν σε κάτι το παράδοξο από την άποψη αυτή. Βλέπετε πολύ καθαρά τα "σφάλματά" σας, και η αυτοεκτίμησή σας μειώνεται. Ταυτόχρονα, βλέπετε επίσης ότι σε μεγάλο βαθμό η σημασία που αποδίδατε στον εαυτό σας ήταν ούτως ή άλλως φανταστική και, αφού την απορρίψατε, αποκτάτε τώρα ένα γνήσιο εσωτερικό σθένος.
Μερικές φορές, είναι δυνατό να αντιληφθείτε τις προβολές διακρίνοντας τη βιωματική τους απόχρωση και αποκτώντας αρκετή οξυδέρκεια στην αυτοπαρατήρηση, ώστε να συλλαμβάνετε τη φευγαλέα στιγμή κατά την οποία, για παράδειγμα, εσείς νιώσατε θυμωμένος προτού αρχίσετε να αντιλαμβάνεστε κάποιον άλλον για θυμωμένο. Είναι χρήσιμο επίσης να ελέγχετε τις προβολές σας ρωτώντας άλλους ανθρώπους τι αισθάνονται πραγματικά. Το τελευταίο δεν είναι, φυσικά, πάντοτε αποτελεσματικό, επειδή οι άλλοι ενδέχεται να είναι ανέντιμοι, αλλά με ανθρώπους που μπορείτε πραγματικά να εμπιστεύεστε και που είναι επίσης αφοσιωμένοι στην ανάπτυξή τους, αυτό μπορεί να αποβεί πολύ χρήσιμο. Προφυλαχτείτε πάντως από την τάση να υποθέστε ότι όποιος δεν επιβεβαιώνει τη δική σας αντίληψη (προβολή) σχετικά με το πρόσωπό του ψεύδεται!
Εκλογίκευση (Rationalization)
Η εκλογίκευση είναι ένας μηχανισμός άμυνας που επιτρέπει την αντιμετώπιση καταστάσεων που απελευθερώνουν μη αποδεκτά συναισθήματα και επιθυμίες, ο οποίος, όμως, αποκρύβει και απομακρύνει από την αντίληψή σας το γεγονός ότι δεν μπορείτε να τα αποδεχθείτε, υποκαθιστώντας τα μη αποδεκτά κίνητρα με μια αληθοφανή και αποδεκτή λογική εξήγηση.
Ας υποθέσουμε ότι, όταν ήσασταν παιδί, σας βασάνιζαν κάποια συναισθήματα αναξιότητας και ότι μισούσατε το να νιώθετε έτσι. Ανακαλύψατε ότι δίνοντας συμβουλές σε άλλους που τους στεναχωρούσαν κάποια προβλήματα λησμονούσατε τα δικά σας συναισθήματα ανεπάρκειας και στην πραγματικότητα αυτό σας έκανε να νιώθετε σημαντικός και ικανός. Όταν, λοιπόν, συναντάτε κάποιον που φαίνεται να έχει προβλήματα, το γεγονός αυτό προκαλεί, διαμέσου της συναισθηματικής συμμετοχής, την εμφάνιση των δικών σας συναισθημάτων αναξιότητας, αλλά αυτά τα συναισθήματα αμέσως εκλογικεύονται καλυπτόμενα από μια αξιέπαινη επιθυμία να βοηθήσετε το άλλο άτομο. Τώρα, μπορείτε να το βοηθήσετε και να νιώσετε όμορφα πιστεύοντας πως ενεργείτε με τα καλύτερα δυνατά κίνητρα. Η εκλογίκευση των αιτίων για τα οποία θέλετε να δίνετε συμβουλές σε άλλους, σας αποτρέπει από το να αντιμετωπίσετε τα δικά σας βαθύτερα και μη αποδεκτά συναισθήματα αναξιότητας. Στην πραγματικότητα, έχουμε μια εγγενή ουσιαστική επιθυμία να βοηθάμε τους άλλους, και επομένως η εκλογίκευση αυτή περιέχει αρκετή αλήθεια.
Όσο περισσότερη αλήθεια έχει αναμιχθεί με αυτόν τον μηχανισμό άμυνας, τόσο καλύτερα μπορεί να λειτουργήσει η εκλογίκευση. Ωστόσο, μεγάλο μέρος από ό,τι περνιέται για λογική σκέψη είναι στην πραγματικότητα εκλογίκευση.
Ας υποθέσουμε ότι αποκτήσατε κάποια επίγνωση για το γεγονός ότι βοηθάτε ψυχαναγκαστικά τους άλλους που υποφέρουν, για να καλύψετε τα δικά σας συναισθήματα αναξιότητας. "Καλά λοιπόν", λέτε, "τέρμα πια οι συμβουλές! Έχω τα δικά μου ψυχολογικά προβλήματα κι έτσι δεν μπορώ να δίνω ικανοποιητικές συμβουλές!" Ίσως. Αλλά κι αυτό επίσης μπορεί να αποτελεί έναν εκλογικευμένο μηχανισμό άμυνας ενάντια στο να ανταποκριθείτε στην αυθόρμητη συναισθηματική συμμετοχή και φροντίδας σας για τους άλλους.
Μετουσίωση: (Sublimation)
Η ψυχαναλυτική έννοια της μετουσίωσης είναι ότι παίρνετε την ενστικτική επιθυμία ή ενέργεια που αρχικά συνδεόταν με ένα μη αποδεκτό αντικείμενο και εστιάζετε αυτήν την ενέργεια σε ένα παραδεκτό αντικείμενο. 'Ενα άτομο που πιστεύει ότι το σεξ είναι από τη φύση του κάτι το αμαρτωλό, θα μπορούσε να ζήσει χωρίς σχέσεις και να προσπαθήσει να μετουσιώσει αυτήν τη σεξουαλική ενέργεια σε έντονη επαγγελματική δραστηριότητα. Ένα επιθετικό από τη φύση του άτομο, γνωρίζοντας ότι η άμεση βία θα του προκαλούσε μπελάδες, θα μπορούσε να γίνει ένας πολύ αποτελεσματικός διαπραγματευτής σε επιχειρηματικές συναλλαγές.
Η μετουσίωση είναι ένα υποκατάστατο ικανοποίησης, προσφέροντας κάτι που είναι αρκετά ικανοποιητικό για τις επιθυμίες σας, ώστε να ανακουφισθεί τουλάχιστον εν μέρει η πίεση. Στο ένα άκρο, αυτό μπορεί να αποτελεί μια συνειδητή διαδικασία, γνωρίζοντας πως κάνετε ένα συμβιβασμό που τον απαιτεί η ίδια η πραγματικότητα. Στο άλλο άκρο, μπορεί να μη γνωρίζετε τι κάνετε και ίσως να χρησιμοποιείτε την εκλογίκευση ή άλλους μηχανισμούς άμυνας, προκειμένου να στηρίξετε τη μετουσίωση που επιχειρείτε.
Η ανάπτυξη της ικανότητας να αναγνωρίζετε τις μετουσιώσεις πηγάζει από μια γενική ανάπτυξη της ικανότητας αυτοπαρατήρησης και αυτοενθύμησης. Αυτές οι διεργασίες οδηγούν στην αύξηση της επίγνωσης της ουσίας σας, καθώς και στην ανάπτυξή της, ώστε αυτό στο οποίο έχετε στραμμένη την προσοχή σας να γίνεται σαφέστερο.
Παλινδρόμηση (Regression)
Η παλινδρόμηση θεωρείται γενικά ένας αμυντικός μηχανισμός οπισθοφυλακής, που χρησιμοποιείται όταν οι πιο "ενήλικες" αμυντικοί μηχανισμοί έχουν αποδειχθεί ανεπαρκείς. Ένα άτομο παλινδρομεί στην προσωπικότητα και στις ψυχολογικές δομές που είχε σε μια προγενέστερη ηλικία, όταν τα πράγματα υποτίθεται πως λειτουργούσαν πιο ικανοποιητικά.
Πριν από μερικά χρόνια ανέπτυξα μία χρήσιμη τεχνική για την παρατήρηση αυτών των παλινδρομήσεων. Οι "αστραπιαίες απαντήσεις", οι στιγμιαίες προφορικές αποκρίσεις σε ερωτήματα, χωρίς χρόνο για να διαμορφώσετε τη διατύπωσή τους ή για να τις σκεφτείτε (λογοκρίνετε), μπορούν να σας αποκαλύψουν αν έχετε πράγματι δεσμευθεί να μάθετε και να πείτε την αλήθεια. Δώστε αυτήν την υπόσχεση σε έναν φίλο σας ή στον σύζυγό σας, και πείτε του ή της, να σας ρωτήσει απροσδόκητα "Πόσων ετών είσαι;" σε στιγμές που είσαστε συναισθηματικά φορτισμένος. Απαντήστε αμέσως όταν σας ρωτούν, με τον πρώτο αριθμό που σας έρχεται στο μυαλό, ανεξάρτητα από το πώς κρίνετε την απάντηση. Οι απαντήσεις συνήθως εμφανίζουν μια εκπληκτικά νεαρή ηλικία. Όταν αυτό εφαρμόζεται από δύο ανθρώπους που διαφωνούν, είναι εκπληκτικό πόσες λογομαχίες καλύπτονται τελικά από γέλια, όταν και οι δύο πλευρές αναγνωρίζουν ότι λειτουργούν από μια συναισθηματική ηλικία τριών ή τεσσάρων ετών! Ωστόσο, η παραπάνω δοκιμασία θα πρέπει να γίνεται μέσα σε ατμόσφαιρα αμοιβαίας εμπιστοσύνης και με βάση το σεβασμό του άλλου και όχι σαν ένας τρόπος για να κερδίσει το άλλο άτομα στην επιχειρηματολογία, αναγκάζοντάς σας να παραδεχθείτε ότι φέρεστε παιδιάστικα.
Αυτή η τεχνική της αστραπιαίας απάντησης μπορεί να χρησιμοποιηθεί με πολλούς τρόπους για να αποκτήσετε γνώσεις για τον εαυτό σας.
ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΦΥΠΝΙΣΗ
Η καθημερινή ύπνωση είναι μια δύσκολη κατάσταση. Ένα μεγάλο μέρος της ουσίας μας, τα βαθύτερα συναισθήματά μας, οι επιθυμίες μας και τα ταλέντα μας ακυρώθηκαν και διαστρεβλώθηκαν κατά τη διάρκεια της ανατροφής μας με τέτοιο τρόπο, που να συμμορφωνόμαστε με την τρέχουσα κοινωνική σύμβαση σχετικά με ό,τι θεωρείτε φυσιολογικό. Έτσι, η καθημερινή μας ύπνωση είναι γεμάτη εντάσεις και αγχώδεις προσπάθειες. Οι αμυντικοί μηχανισμοί αποτελούν μέσα ανακούφισης του άγχους, προφυλακτήρες (buffers) που επιτρέπουν την πρόσφορη (σύμφωνα με τα κοινωνικά πρότυπα) λειτουργία του πολιτισμού στο σύνολό του.
Κι ωστόσο, το κόστος είναι υψηλό τόσο για το άτομο όσο και για τον πολιτισμό μας. Υπάρχει ένα ποιοτικό στοιχείο έντασης, άγχους και βιασύνης στη ζωή, που μας αποξενώνει από τον εαυτό μας και από τους άλλους. Με την αλληλεπίδραση και την έντονη ενίσχυση της αυτο-αποξένωσης, οι παραμορφώσεις της αντίληψής μας σχετικά με την εξωτερική πραγματικότητα και ιδιαίτερα όσον αφορά τους άλλους ανθρώπους, καθώς και οι παραμορφώσεις των συναισθημάτων μας που προκαλούνται λόγω των αυτοματισμών μας και των αμυντικών μηχανισμών μας, οδηγούν συχνά σε δυσπροσάρμοστη συμπεριφορά.
Και τι δεν θα μπορούσαμε να κατορθώσουμε, αν μπορούσαμε κάποτε να αφυπνιστούμε!
Ο ισχυρισμός του Γκουρτζίεφ ότι "ο άνθρωπος ζει κοιμισμένος" είναι βαθύτατα προκλητικός. Αποσκοπεί να προκαλέσει μια αντίδραση. Αλλά, αν τον αποδεχτούμε, η αντίδραση μας μπορεί να οδηγήσει στην αυτοπαρατήρηση, στην "αυτενθύμηση" και έτσι στη δυνατότητα μιας δράσης περισσότερο αποτελεσματικής, περισσότερο αφυπνισμένης.
Το να παρατηρούμε τον ύπνο μας -ή την "καθημερινή ύπνωση"- σημαίνει να παρατηρούμε τη μηχανικότητα μας και τα όνειρα που βλέπουμε ξύπνιοι. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να εξακριβώσουμε σε ποιο βαθμό είμαστε συναισθηματικά προσκολλημένοι στις ονειροπολήσεις μας και στην εξαρτημένη ανατροφή μας. Αν σε μεγάλο βαθμό η συμπεριφορά μας μοιάζει "φυσιολογική", αυτό οφείλεται στο ότι οι συνθήκες είναι κοινά αποδεκτές. Αλλά ο Γκουρτζίεφ και μερικοί σύγχρονοι ψυχολόγοι συμφωνούν με την άποψη ότι αυτή η φαινομενικά φυσιολογική συμπεριφορά δεν αποτελεί παρά μόνο την έκφραση της "καθημερινής ύπνωσης" και αυτό γίνεται συχνά φανερό στις νευρώσεις.
Στη δική του γλώσσα, ο Γκουρτζίεφ συχνά έλεγε ότι συμπεριφερόμαστε σαν μηχανές. Κυριαρχούμενοι από αυτοματοποιημένες μηχανικές συνήθειες, προσπερνούμε αυτό που αποκαλεί "τροφή των εντυπώσεων", την πιο λεπτή από όλες τις καθημερινές μας τροφές, που είναι εξίσου αναγκαία για την επιβίωση μας όσο και ο αέρας και το φαγητό. Μαθαίνοντας την τέχνη της ενθύμησης του εαυτού μας, δίνοντας προσοχή σε φαινομενικά συνηθισμένες καταστάσεις, αυξάνουμε την ποσότητα αυτής της λεπτής τροφής που είναι απαραίτητη για την ανάπτυξη μας. Αυτό, δυστυχώς, απαιτεί μακρόχρονη εργασία και θα πρέπει προηγουμένως να μιλήσουμε για την "καθημερινή ύπνωση" και τις συνθήκες που την κάνουν δυνατή.
Υπάρχουν πολυάριθμες ανομοιογένειες και αντιφάσεις στη δομή της προσωπικότητας μας. Ένα τμήμα (υποπροσωπικότητα) του εαυτού μας, για παράδειγμα, είναι δυνατόν να επιθυμεί να έλκει συνεχώς την προσοχή των άλλων για να νιώθει ασφάλεια, ενώ ένα άλλο τμήμα νιώθει να απειλείται από την προσοχή και επιθυμεί να το αφήσουν ήσυχο. Κάποιο τμήμα μπορεί να επιθυμεί να εργασθεί σκληρά και να κατακτήσει τη διασημότητα, ενώ ένα άλλο τμήμα δεν αγαπά τη δουλειά και κοιμάται μέχρι αργά. Η ζωή μας δίνει επίσης και απογοητεύσεις, όπως όταν θέλουμε κάτι αλλά δεν μπορούμε να το έχουμε. Τα συνακόλουθα αισθήματα διάψευσης μπορεί να προκαλέσουν μεγάλη οδύνη, ιδιαίτερα αν συνδέονται με διάφορες πλευρές της προσωπικότητας μας. Υπάρχουν ρεαλιστικοί τρόποι για να αντιμετωπίσουμε τις αντιφάσεις και την οδύνη, καθώς και μη ρεαλιστικοί τρόποι. Θα συγκεντρώσουμε την προσοχή μας στους δεύτερους.
Εάν αποκτήσουμε επίγνωση έστω και μιας μόνο σημαντικής αντίφασης στον εαυτό μας, μπορεί να υποφέρουμε πολύ. Τι θα γινόταν αν συνειδητοποιούσαμε πολλές ή όλες τις αντιφάσεις; Ο Γκουρτζίεφ έγραψε ότι αν συνέβαινε σε κάποιο άτομο να αποκτήσει ξαφνικά συνείδηση όλων των αντιφατικών πλευρών του εαυτού του, είναι πιθανό ότι θα τρελαινόταν. Ευτυχώς, μια τέτοια αιφνίδια και απόλυτη αυτογνωσία είναι απίθανο να συμβεί.
Όταν διαχωρίζουμε τμήματα του εαυτού μας, ορισμένοι δραστικοί μηχανισμοί τα διατηρούν στις θέσεις τους. Ο Γκουρτζίεφ αποκάλεσε αυτούς τους μηχανισμούς προφυλακτήρες (buffers). Το μηχανικό ανάλογο των ψυχολογικών προφυλακτήρων είναι οι προφυλακτήρες των σιδηροδρομικών βαγονιών. Όταν τα βαγόνια συνδέονται σε ένα συρμό, το ένα πέφτει στο άλλο με ταχύτητα αρκετών μιλίων την ώρα, προκειμένου να κλειδωθούν μεταξύ τους οι ζεύξεις. Φαντασθείτε τι λογής θα ήταν η κρούση χωρίς προστατευτικό εξάρτημα, και πόσο έντονο το τράνταγμα για τους επιβάτες, καθώς αυτά τα ογκώδη ατσάλινα βαγόνια θα συγκρούονταν μεταξύ τους! Ο προφυλακτικός μηχανισμός απορροφά τις κρούσεις, όπως και οι προφυλακτήρες των αυτοκινήτων. Απορροφά ένα μεγάλο μέρος από την αιφνίδια ενέργεια του αρχικού τραντάγματος και στη συνέχεια την απελευθερώνει πολύ πιο αργά, με πολύ λιγότερο αντιληπτό τρόπο. Οι ψυχολογικοί προφυλακτικοί μηχανισμοί εξομαλύνουν το αιφνίδιο σοκ που προκύπτει όταν μεταβαίνουμε από μια υποπροσωπικότητα σε μια άλλη, εξασθενίζοντας το αρκετά, έτσι ώστε να μην υπάρχει πιθανότητα να αποκτήσουμε επίγνωση αυτής της μεταβολής.
ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟΙ ΑΜΥΝΤΙΚΟΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ
Ο Γκουρτζίεφ δεν περιέγραφε πολύ συγκεκριμένα τη φύση των προφυλακτήρων. Ίσως δεν το θεώρησε αναγκαίο. Αν αποκτούσαμε μεγάλη ικανότητα αυτοπαρατήρησης, θα εξουδετερώναμε τους προφυλακτήρες κι έτσι ποιος ο λόγος να χάνει κανείς το χρόνο του για να τους μελετήσει; Ίσως ένιωθε πως είναι απαραίτητο να ανακαλύψουμε μόνοι μας τις δικές μας ιδιαίτερες άμυνες, προκειμένου αυτή η ανακάλυψη να έχει τη μέγιστη δυνατή αποτελεσματικότητα.
Από την άλλη, η σύγχρονη ψυχολογία και ψυχιατρική έχουν αποκτήσει πάρα πολλές γνώσεις για τα ιδιαίτερα είδη των προφυλακτικών μηχανισμών, αν και δεν διαθέτουν την έννοια της αφύπνισης. Ο γενικός ψυχολογικός όρος για τους μηχανισμούς αυτούς είναι αμυντικοί μηχανισμοί. Πιστεύω ότι οι γνώσεις αυτές εμπλουτίζουν σε μεγάλο βαθμό την γκουρτζιεφική έννοια για τους προφυλακτικούς μηχανισμούς. Η κατανόηση αυτών των αμυντικών μηχανισμών είναι πολύ σημαντική, αν θέλουμε να τους υπερβούμε.
Η ψυχαναλυτική θεωρία, που έχει μελετήσει πολύ αναλυτικά τους αμυντικούς μηχανισμούς, θεωρεί ότι τους χρησιμοποιούμε όταν έχουμε μια ενστικτική παρόρμηση, που η έκφραση της είναι κοινωνικά απαγορευμένη (όπως, για παράδειγμα, αχαλίνωτη σεξουαλικότητα ή απληστία). Οι αμυντικοί μηχανισμοί μας προφυλάσσουν επίσης από το να αποκτήσουμε επίγνωση των αντιφάσεων, των απογοητεύσεων και των απειλών που αντιμετωπίζουμε στη ζωή. Ενώ εκδηλώνονται με πιο εμφανή τρόπο στα άτομα που χαρακτηρίζονται νευρωτικά ή ψυχωτικά, ωστόσο οι αμυντικοί μηχανισμοί χρησιμοποιούνται, επίσης, εκτεταμένα και ασυναίσθητα και από τους φυσιολογικούς ανθρώπους. Δεν θα μπορούσαμε να διατηρήσουμε την συμβατική μας κατάσταση ύπνωσης χωρίς την προστατευτική τους δράση.
Μερικοί άνθρωποι συμβαίνει να χρησιμοποιούν έναν από αυτούς τους μηχανισμούς για όλες σχεδόν τις αμυντικές τους ανάγκες. Δηλαδή, παρουσιάζουν μια κύρια μορφή άμυνας, η οποία έχει σχέση με το κύριο χαρακτηριστικό του Γκουρτζίεφ. Αυτό το τελευταίο παίζει κεντρικό ρόλο στη δομή της ψεύτικης προσωπικότητας τους. Τελικά, όλοι μας χρησιμοποιούμε πολλούς από αυτούς τους τρόπους άμυνας, ανάλογα με την περίσταση. Θα τους εξετάσουμε κυρίως σε συσχέτιση με το στόχο της αφύπνισης.
Χρειάζεται μία ακόμη γενική παρατήρηση σχετικά με τους αμυντικούς μηχανισμούς προτού τους εξετάσουμε έναν προς έναν, δηλαδή ότι είναι γενικά δυναμικοί και όχι στατικοί. Αυτό δεν σημαίνει απλά ότι έχουμε ορισμένες έξεις που παραμορφώνουν την αντίληψη, το συναίσθημα, τη σκέψη και τη δράση μας, καθώς και ότι αυτές οι έξεις έχουν συναισθηματικές βάσεις. Υπάρχει κι ένα είδος νοημοσύνης και σκοπιμότητας σε αυτούς τους αμυντικούς μηχανισμούς που έχουν στόχο να προστατεύουν ένα άτομο από την οδύνη. Οι αμυντικοί μηχανισμοί ανάγουν συνήθως την αρχή τους σε μια πράξη που ήταν αποτελεσματική, τουλάχιστον εν μέρει, στο να μειώνει την οδύνη ενός ατόμου, ιδιαίτερα κατά την παιδική ηλικία, όταν διαμορφώνονταν οι περισσότερες άμυνες. Έτσι, σε κάποιο επίπεδο συνειδητότητας, όλοι μας έχουμε ήδη καταθέσει κάποια ψυχική ενέργεια για να προστατεύσουμε τους αμυντικούς μας μηχανισμούς και είναι δυνατό να το κάνουμε χωρίς επίγνωση.
Αν και η σύγχρονη ψυχολογία έχει πολλά να προσφέρει στην ψυχολογική και την πνευματική ανάπτυξη, υπάρχει στη σύγχρονη ψυχολογική γνώση των αμυντικών μηχανισμών ένα σημαντικό μειονέκτημα που πρέπει να επισημανθεί. Το ανθρώπινο μοντέλο στο οποίο βασίζονται είναι αρκετά αρνητικό. Ο άνθρωπος θεωρείται απλά ένα ζώο που φροντίζει με ενστικτώδη τρόπο και αποκλειστικά για τη δική του επιβίωση και ηδονή, απολαμβάνοντας το να πληγώνει και να κυριαρχεί πάνω στους άλλους. Η καταστολή, επομένως, θεωρείται απαραίτητη, προκειμένου να ελεγχθεί αυτή η ζωώδης φύση. Δεν είναι δυνατό να μας επιτρέπεται να αρπάζουμε ο,τιδήποτε χρειαζόμαστε όποτε το θέλουμε ή να σκοτώνουμε οποιονδήποτε μπαίνει εμπόδιο στο δρόμο μας. Οι περιορισμοί, η συμμόρφωση και οι αυτοματισμοί κατά τη διαδικασία εκπολιτισμού, καθώς και ο ετεροκαθορισμός ενός υπερεγώ για να αναστέλλει την κατώτερη φύση μας, φαίνονται απολύτως απαραίτητα. Επομένως, μερικές μορφές αμυντικών μηχανισμών θεωρούνται συνήθως απαραίτητες για την αναστολή της ζωώδους φύσης μας. Αντιμετωπίζονται σαν νευρωτικές μόνο όταν είναι εξαιρετικά δραστικές, με αποτέλεσμα να αφαιρούν περισσότερη ευτυχία από όσο είναι πραγματικά αναγκαίο για να προσαρμοστούμε στην πολιτισμένη ζωή. Είναι πολύ καλό κι απαραίτητο για έναν άνθρωπο να καταλαμβάνεται από ενοχές και άγχος, όταν σκέφτεται να ληστέψει μια τράπεζα ή να βιάσει ένα παιδί, αλλά αν καταλαμβάνεται από άγχος στη σκέψη ότι θα μπει σε ένα ασανσέρ ή ότι θα μιλήσει σε άγνωστα πρόσωπα σε μια συγκέντρωση αυτό θεωρείται στοιχείο νεύρωσης.
Υπάρχουν σήμερα, όπως υπήρχαν πάντοτε, σημαντικά κινήματα στα πλαίσια της ψυχολογίας (του Γιουνγκ, η ανθρωπιστική, η διαπροσωπική ψυχολογία, για να αναφέρω μόνο τρία από αυτά) που βλέπουν μια θετική ή ακόμη και μια πνευματική πλευρά στη θεμελιώδη ανθρώπινη φύση μας.
Αλλά η αρνητική θεώρηση του ανθρώπου είναι συνυφασμένη με ολόκληρη την ψυχολογία και τον
πολιτισμό μας γενικότερα.
Για να εξισορροπήσω κάπως αυτήν τη θεώρηση, θα προσπαθήσω εδώ να καταδείξω τον τρόπο με τον οποίο οι ποικίλοι αμυντικοί μηχανισμοί μπορούν να παρεμποδίσουν την ανάπτυξη και την εκδήλωση των βαθύτερων και θετικότερων πλευρών της φύσης μας.
Το ψέμα (lying):
Όλοι οι προφυλακτήρες και οι αμυντικοί μηχανισμοί αποτελούν μορφές ψέματος. Παρουσιάζουν διαστρεβλωτικά την αλήθεια τόσο στους εαυτούς μας όσο και στους άλλους. Ο Γκουρτζίεφ έδινε μεγάλη σημασία στο να καταλάβουμε τι είναι το να λες ψέματα. Αν και οι περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν ότι δεν λένε ποτέ ψέματα ή μόνο σπάνια, ο Γκουρτζίεφ επέμενε ότι οι περισσότεροι άνθρωποι ψεύδονται τον περισσότερο καιρό. Το γεγονός ότι δεν γνωρίζουν ότι ψεύδονται, κάνει την κατάσταση τους πολύ χειρότερη.
Το να λες ψέματα μπορεί να είναι αποτελεσματική άμυνα ενάντια στην πίεση των άλλων. Το άτομο που ορκίζεται ότι δεν έκανε τούτο ή εκείνο, μπορεί να αποφύγει την τιμωρία που προέρχεται από εξωτερικές πηγές. Η επιτυχία του να κάνουμε το ψέμα πιστευτό, εξαρτάται από την ευαισθησία των άλλων απέναντι στο ψέμα, καθώς και από τις ενδείξεις που υπάρχουν και είναι δυνατό να ενισχύουν η να ακυρώνουν το ψέμα. Μερικές φορές μπορεί να παίζει ρόλο και η ικανότητα αυτού που ψεύδεται να ταυτίζεται με το ψέμα καθώς το λέει, έτσι που να του φαίνεται σαν αλήθεια τη στιγμή που το προφέρει, δίνοντας μια εντύπωση πεποίθησης που μπορεί να ξεγελά τους ακροατές του.
Αν προσπαθήσετε να πείτε ψέματα ενώ νιώθετε ενοχή και άγχος γι’ αυτό, τις περισσότερες φορές θα παρουσιάσετε κάποια σημάδια βαρυθυμίας που προειδοποιούν τους ακροατές σας για το ψέμα σας. Εφόσον η κοινωνική συνοχή και σταθερότητα πηγάζουν σε μεγάλο βαθμό από ανθρώπους που δεν ψεύδονται για ζητήματα που θεωρούνται ιδιαίτερα σημαντικά, ένα μεγάλο μέρος από τη διαδικασία εκπολιτισμού μας έχει αφιερωθεί στην οικοδόμηση ενός ισχυρού υπερεγώ που τιμωρεί με ενοχή το άτομο που ψεύδεται.
Μερικές φορές λέμε ψέματα για να αποφύγουμε τη βαθύτερη και ανώτερη φύση μας. Είναι δυνατό να λέμε στους εαυτούς μας και στους άλλους ότι “Όλοι κάνουν έτσι, δεν τρέχει τίποτε", ενώ κάτι μέσα μας γνωρίζει πάρα πολύ καλά ότι δεν βρισκόμαστε στο επίπεδο του ανώτερου εαυτού μας. Αυτό το είδος ψέματος μπορεί, βέβαια, να χρησιμοποιείται για να αποφύγουμε κάποια εντολή του υπερεγώ, αλλά είμαι βέβαιος, όπως τόνιζε επίμονα και ο Γκουρτζίεφ, ότι υπάρχει κάποιο είδος έμφυτης ανώτερης πλευράς του εαυτού μας που γνωρίζει μια βαθύτερη ηθικότητα κι εμείς προσπαθούμε να αποφύγουμε να ζήσουμε στο επίπεδο της.
Ο Γκουρτζίεφ δεν νοιαζόταν ιδιαίτερα για την ηθική του καθημερινού ψέματος, γιατί δεν αγνοούσε ούτε την πολιτισμική σχετικότητα των αξιών ούτε τη διαδεδομένη υποκρισία των περισσότερων πεποιθήσεων μας σχετικά με την ηθική.
Για μερικούς ανθρώπους μπορεί να αποδειχθεί πολύ χρήσιμη, κι ακόμη πολύ δύσκολη, μια χρονικά περιορισμένη άσκηση σκόπιμου και συνειδητού ψέματος με ταυτόχρονη αυτοπαρατήρηση. Σε αρκετές περιπτώσεις ανέθεσα σε μέλη μιας εκπαιδευόμενης ομάδας μια "απλή" άσκηση, να λένε πέντε μικρά αθώα ψέματα κάθε μέρα για τις επόμενες δύο εβδομάδες. Διευκρίνισα ότι τα ψέματα δεν θα έπρεπε να είναι επιζήμια, ούτε να έχουν πραγματικές συνέπειες για τους ίδιους ή για τους ανθρώπους στους οποίους θα λέγονται. Κι ωστόσο οι φοιτητές ένιωθαν μεγάλη δυσκολία και ένταση κατά την εκτέλεση αυτής της άσκησης ή αντιστέκονταν, ξεχνώντας διαρκώς να την εφαρμόσουν.
Το πραγματικό πρόβλημα είναι το ασυνείδητο, συνηθισμένο μας, αυτόματο ψέμα. Οι άνθρωποι που βρίσκονται στη συμβατική ύπνωση μοιάζουν με μηχανές - πρέπει να κάνουν αυτό που διαπαιδαγωγήθηκαν να κάνουν. Οι μηχανές δεν είναι καλές ή κακές. Όταν ένα άτομο έχει αναπτύξει μια γνήσια ικανότητα να επιλέγει αν θα πει ψέματα ή όχι, τότε και μόνο αποκτούν νόημα τα ζητήματα ηθικής. Πριν από αυτό το στάδιο, τα ζητήματα ηθικής αποτελούν μια παρέκκλιση από το πραγματικό πρόβλημα που είναι η απουσία γνήσιας συνειδητότητας και θέλησης.
Καταστολή (Suppression):
Η καταστολή είναι ένας συνειδητός μηχανισμός άμυνας. Στην καταστολή έχεις επίγνωση μιας μη αποδεκτής επιθυμίας ή ορμής, αλλά εμποδίζεις σκόπιμα την εκδήλωση της. Η μη αποδοχή είναι δυνατό να οφείλεται είτε σε απαγορεύσεις του υπερεγώ είτε σε κοινωνικές συμβάσεις.
Αν έχετε ανατραφεί κατά τρόπο που να πιστεύετε ότι το ξύσιμο μπροστά σε άλλους είναι κάτι κακό, μπορεί και πάλι να ξύνεστε όταν είστε μόνος. Αν, ατυχώς, είχατε ανατραφεί έτσι που να πιστεύετε ότι το ξύσιμο καθεαυτό είναι κακό, δεν μπορείτε ποτέ να ξυθείτε, τουλάχιστον χωρίς να νιώθετε ενοχή γι' αυτό. Στην περίπτωση αυτή η καταστολή χρησιμοποιείται για να αποφύγετε μια τιμωρία από το υπερεγώ σας.
Η καταστολή χρησιμοποιείται συχνά για να καταπνίξουμε τον καλύτερο εαυτό μας. "Πρέπει να προστατέψω αυτό το παιδί που το πειράζουν τόσο σκληρά. Αλλά αν το κάνω αυτό, η συμμορία θα στραφεί μετά εναντίον μου. Θα πουν πως είμαι κι εγώ ένα χαζό παιδαρέλι κι εγώ θέλω να πιστεύουν ότι είμαι τόσο μεγάλος όσο κι αυτοί. Δεν πρόκειται, λοιπόν, να πω τίποτε".
Η καταστολή είναι συχνά μια υγιής αντίδραση, τουλάχιστον επιφανειακά, επειδή γνωρίζει κανείς τι
κάνει. Σε ένα βαθύτερο επίπεδο, ενδέχεται να μην κατανοεί πραγματικά τους λόγους για τους οποίους πιστεύει ότι θα πρέπει να καταστείλει μια επιθυμία ή ένα συναίσθημα. Μπορεί να τους έχει εγκολπωθεί από την εξαρτημένη ανατροφή στα πλαίσια της καθημερινής ύπνωσης, έτσι που η καταστολή να αποτελεί εκδήλωση κάποιας άλλης παθολογικής κατάστασης.
Αντιδραστικός σχηματισμός (Reaction Formation):
Ο αντιδραστικός σχηματισμός αποτελεί μια ισχυρότερη εκδήλωση της καθημερινής ύπνωσης, επειδή περιλαμβάνει αποκλεισμούς και διαστρεβλώσεις της συνηθισμένης συνειδησιακής μας κατάστασης, ενώ παράλληλα αποτρέπει την αφύπνιση μας και την ανάπτυξη μιας ανώτερης συνείδησης.
Ο αντιδραστικός σχηματισμός είναι ένας μηχανισμός για να αρνηθούμε μια επιθυμία ή ένα συναίσθημα που δεν είναι αποδεκτά. Η αντίδραση αναπτύσσεται σχεδόν στιγμιαία, χωρίς αίσθηση προσπάθειας. Ας υποθέσουμε ότι σαν παιδί είχατε βαθιά θρησκευτικότητα, αλλά οι προσδοκίες σας δεν εκπληρώθηκαν. Μπορεί, για παράδειγμα, να πέθανε ένας αγαπημένος φίλος σας παρά τις θερμές προσευχές σας. Πικρά απογοητευμένος μεταστρέφεστε και απορρίπτετε όλα τα θρησκευτικά σας πιστεύω. Έτσι, στην ενήλικη ζωή σας, όταν αναφέρεται κάτι με θρησκευτικό περιεχόμενο, αυτοματικά (και με έντονη συγκίνηση) το γελοιοποιείτε. Αυτό ακριβώς είναι ο σχηματισμός από αντίδραση.
Ο σχηματισμός από αντίδραση είναι ένας μηχανισμός του τύπου "όσα δεν φτάνει η αλεπού τα κάνει κρεμαστάρια". Δεν μπορείτε να αποκτήσετε κάτι κι έτσι αρχίζετε να βλέπετε τις αρνητικές πλευρές του: "Έτσι κι αλλιώς δεν ήθελα πραγματικά αυτό το φτηνιάρικο πράγμα!”. Κάθε φορά που είστε ανεδαφικά καταδικαστικός ή υπερενθουσιώδης για κάτι, είναι χρήσιμο να αναρωτιέστε μήπως πρόκειται για μια άμυνα με αντιδραστικό σχηματισμό, προκειμένου να κρύψετε κάποιο άλλο συναίσθημα.
Αποκτώντας μεγαλύτερη εμπειρία στην αυτοπαρατήρηση και ιδιαίτερα στο να αντιλαμβάνεστε τις πιο λεπτές και αθόρυβες πλευρές των συναισθημάτων σας, καθώς και των αιφνίδιων, στιγμιαίων συγκινήσεων, θα μπορείτε ίσως να παρατηρήσετε τα συναισθήματα που κρύβονται πίσω από τον αντιδραστικό σχηματισμό και να τα διερευνήσετε βαθύτερα. Αυτός ο αμυντικός μηχανισμός μπορεί να διερευνηθεί επίσης αν αναρωτιέστε συστηματικά μήπως έχετε κάποια - οποιαδήποτε - συναισθήματα που αντιφάσκουν ή που περιορίζονται από ορισμένες ισχυρές πεποιθήσεις σας.
Απώθηση (Repression):
Η απώθηση είναι ο πλήρης αποκλεισμός ενός μη αποδεκτού συναισθήματος ή μιας επιθυμίας από τη σφαίρα της επίγνωσης μας. Είναι ένας διχασμός του νου μας σε ένα συνειδητό τμήμα, χωρίς επίγνωση του μη αποδεκτού, και σε ένα ασυνείδητο τμήμα, όπου μπορεί να αναπτυχθεί μια ισχυρή αντίδραση. Το μη αποδεκτό κατακρατείται βίαια έξω από την επίγνωση του ατόμου, χωρίς αυτό να συνειδητοποιεί ότι υφίσταται οποιουδήποτε είδους απώθηση. Μοιάζει σαν να υπήρχαν στη μνήμη μας αποθηκευμένα υλικά με ειδικές ενδείξεις: "Προσοχή! Θα είναι τόσο καταστροφικό να γνωρίσεις ή να νιώσεις αυτό το υλικό, ώστε θα πρέπει πάντοτε να μείνει έξω από τη συνείδηση !"
Κάποιο μέρος από το υλικό που σήμερα μένει απωθημένο, ήταν αρχικά συνειδητό. Η απώθηση χρησίμευε για να απομακρύνει το συνειδητό πόνο. Είναι επίσης πιθανό η απώθηση να λειτουργεί σχεδόν ακαριαία σε φρέσκο υλικό που μόλις έχει υποπέσει στην αντίληψη, απωθώντας το άμεσα, χωρίς να αφήνει ούτε ίχνος της ανάμνησης του στη συνείδηση, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της αντιληπτικής άμυνας.
Με μια πρώτη ματιά, η έννοια της απώθησης μπορεί να φανεί εγγενώς αντιφατική. Πώς μπορούμε να γνωρίζουμε πραγματικά ότι κάποιος αισθάνεται ή επιθυμεί κάτι, όταν επιμένει πως δεν έχει απολύτως καμιά συνειδητή εμπειρία ότι το αισθάνεται ή ότι το επιθυμεί;
Ας υποθέσουμε ότι ένας ασθενής αρχίζει θεραπεία. Στις αρχικές συνεντεύξεις ο θεραπευτής θα θέλει να σχηματίσει μια ιδέα όσον αφορά τα συναισθήματα του ασθενή σχετικά με διάφορα θέματα που είναι πιθανώς σημαντικά. Ο θεραπευτής ρωτά: "Πώς τα πάτε με τη μητέρα σας;" Ο ασθενής απαντά: "Πολύ καλά, την αγαπώ πάρα πολύ", αλλά ο θεραπευτής σημειώνει ότι η όψη του γίνεται ωχρή καθώς προφέρει αυτά τα λόγια, ότι οι γροθιές του σφίγγονται και ότι το σώμα του παίρνει άκαμπτη στάση.
Οι περαιτέρω ερωτήσεις είναι δυνατό να δείξουν ότι ο ασθενής δεν έχει επίγνωση του θυμού του, της ισχυρής συναισθηματικής ποιότητας της μη προφορικής συμπεριφοράς του και ότι, όσον αφορά τουλάχιστον το συνειδητό επίπεδο, ο ίδιος πιστεύει πως τα συναισθήματα του προς τη μητέρα του είναι απολύτως θετικά. Συμπεραίνουμε λοιπόν πως πρόκειται για απώθηση. Τα αρνητικά συναισθήματα απέναντι στη μητέρα του είναι τόσο ισχυρά και σε τέτοιο βαθμό μη αποδεκτά, ώστε έχουν αποκλεισθεί τελείως από τη σφαίρα της συνειδητής του επίγνωσης.
Μέσα στη διαδικασία του εκπολιτισμού μας, εισάγεται η απώθηση της ζωτικότητας μας, της ίδιας μας της ουσίας, και σε πολλούς ανθρώπους σήμερα είναι ισχυρότατα εμπεδωμένη. Όταν κάποτε ήσασταν ένα ζωηρό παιδί, σας ήταν αδύνατο να προσπεράσετε στο πεζοδρόμιο ένα σκύλο με γουστόζικη φατσούλα, χωρίς να σταματήσετε για να τον δείτε και να τον χαζέψετε. Σαν ενήλικας είναι πιθανό πως ούτε καν νιώθετε τη διάθεση να ρίξετε μια ματιά. Είσαστε τόσο σπουδαίος, σας περιμένουν οι δουλειές σας! Η ευρύτατα διαδεδομένη απώθηση του μεγαλύτερου μέρους της αυθόρμητης περιέργειας μας, έτσι που να μας επιτρέπεται να είμαστε περίεργοι μόνο για πράγματα που ο πολιτισμός μας καθορίζει σαν σημαντικά, είναι μια από τις φοβερότερες συνέπειες της διαδικασίας του εκπολιτισμού μας.
Μπορεί να σας είναι ιδιαίτερα δύσκολο να ξαναθυμηθείτε πληροφορίες και συναισθήματα για το απωθημένο υλικό, ακόμη και στην περίπτωση που ασκείτε μια συστηματική αυτοπαρατήρηση. Εξ ορισμού, υπάρχει ένας ισχυρός αλλά κρυμμένος λόγος που το υλικό αυτό αποκλείεται από τη συνείδηση, και η επιθυμία να γνωρίσετε τον εαυτό σας με την αυτοπαρατήρηση μπορεί να μην αρκεί για να υπερνικηθεί αυτός ο αποκλεισμός. Μπορεί να γίνετε ευαίσθητοι στις "παράδοξες" κατά καιρούς αντιδράσεις, τις έμμεσες συνέπειες της απώθησης, όπως ο θυμωμένος τόνος της φωνής του ασθενή μας που βρίσκεται σε τόση αντίθεση με τη διαβεβαίωση του ότι αγαπούσε τη μητέρα του. Αλλά μπορεί επίσης να χρειάζεται μια παρέμβαση από έξω, από έναν έμπειρο θεραπευτή ή δάσκαλο, για να σας βοηθήσει να αποκαλύψετε το απωθημένο υλικό.
Ταύτιση και Υποεαυτοί (Identification and Subselves):
Η ταύτιση είναι μια διάχυτη και ζωτικής σημασίας πλευρά της ψυχολογικής λειτουργίας μας, όπως τόνιζε ο Γκουρτζίεφ μιλώντας τόσο συχνά για τα πολλά "εγώ" μας.
Το να αποδέχομαι ή όχι τα συναισθήματα και τις επιθυμίες μου αποτελεί ένα πολύ πιο σημαντικό ζήτημα από το να αποδέχομαι ή όχι τα συναισθήματα ενός άλλου. Όταν αναδύεται μέσα μου ένα συναίσθημα ή μια επιθυμία που δεν είναι αποδεκτά, αν ταυτιστώ με κάποια άλλη πλευρά του εαυτού μου, με ένα άλλο "εγώ", έναν άλλο υποεαυτό που δεν έχει τέτοιας λογής συναισθήματα και επιθυμίες, τότε αποστασιοποιούμαι από το συναίσθημα αυτό και το απαρνιέμαι. Ήταν μια παροδική ιδιοτροπία, μια μικρή παρεκτροπή ίσως, αλλά δεν ήμουν εγώ, έτσι δεν χρειάζεται πλέον να το σκέφτομαι, ούτε να ασχοληθώ περισσότερο.
Με τον τρόπο αυτό, οι μεταβάσεις μεταξύ των διαφορετικών υποεαυτών μας μπορούν να αντιτάξουν μια αποτελεσματική άμυνα ενάντια στο να νιώσουμε σε βάθος ή να αντιμετωπίσουμε όσα δεν είναι αποδεκτά μέσα μας. Πράγματι, παραμένοντας σε μια αποδεκτή ομάδα υποεαυτών και προσπαθώντας να ταυτιζόμαστε πάντοτε μόνο με αυτούς, μειώνουμε ριζικά τις πιθανότητες να αναπτυχθούν απαράδεκτα συναισθήματα και επιθυμίες. Ας υποθέσουμε ότι έχω έναν υποεαυτό που απολαμβάνει να είναι σκληρός με τα ζώα, αλλά είτε το μεγάλο "Εγώ" (με την έννοια της ουσίας του βαθύτερου εαυτού μου) είτε οι συνηθισμένοι υποεαυτοί μου επαναστατούν εξαιτίας του σκληρού υποεαυτού και των συναισθημάτων του. Συγκεντρώνοντας την προσοχή μου στο να ταυτίζομαι πάντοτε με τους αποδεκτούς υποεαυτούς μου, μπορώ να χρησιμοποιήσω όλη την προσοχή και την ενέργεια μου, ώστε να είναι λιγότερο πιθανό να ενεργοποιηθεί ποτέ ο σκληρός υποεαυτός μου, ακόμη και όταν συντρέχουν οι "κατάλληλες" περιστάσεις.
Η ταύτιση είναι ένα ποιοτικό στοιχείο που δημιουργείται κατά τη διαδικασία προσομοίωσης του κόσμου, δηλαδή κατά την αυτοματοποιημένη συγκρότηση της συνειδητότητας. Το ποιοτικό στοιχείο "εγώ είμαι αυτό" πηγάζει αρχικά από άμεσες αισθητηριακές συσχετίσεις: ......
Ενδοπροβολή (Introjection)
H ενδοπροβολή, ή όπως θα μπορουσε να την αποκαλέσει ο Γκουρτζίεφ, το να νοιάζεσαι εσωτερικά, είναι μια πρωτόγονη μορφή ταύτισης...
Τμηματοποίηση (Compartmentalization)
Σε περιπτώσεις μόνωσης (isolation) ή ψυχικής αποσύνδεσης, οι μη αποδεκτές ή αντιφατικές επιθυμίες και τα συναισθήματα χάνουν την έντασή τους χάρη στο διχασμό του εαυτού μας σε ασύνδετα μεταξύ τους τμήματα. Τμηματοποίηση είναι ένα άλλο όνομα γι' αυτό το είδος της άμυνας. Εάν ένα συναίσθημα Α είναι απειλητικό ή μη αποδεκτό, επειδή πιστεύετε και νοιώθετε το συναίσθημα Β, τότε διατηρείτε τα συναισθήματα Α και Β σε χωριστά μεταξύ τους τμήματα του νου σας, ώστε να μην τα νιώθετε ταυτόχρονα' έτσι, δεν προκύπτει σύγκρουση. Εάν δεν καταναλώσετε νοητική ενέργεια για να τα συνδέσετε, τότε θα παραμείνουν αποσυνδεδεμένα.
Το αποτέλεσμα, όσον αφορά την ψυχική άμυνα, είναι παρόμοιο με το να χρησιμοποιούμε την ταύτιση, όπου οι αντιφατικές επιθυμίες ή τα αντικρουόμενα συναισθήματα μπορούν να διατηρούνται με ξεχωριστές ταυτότητες, σε χωριστούς υποεαυτούς, κι έτσι να μη συναντώνται μεταξύ τους. Η μόνωση, ωστόσο, δεν απαιτεί να καταβάλουμε ενέργεια για να προσθέσουμε το ισχυρό ποιοτικό στοιχείο του τύπου "εγώ είμαι αυτό!" στις μονωμένες επιθυμίες ή τα συναισθήματα, ή να οργανώσουμε και να τα συνδέσουμε σε υποεαυτούς.
Η μόνωση μπορεί να μας εμποδίσει να χρησιμοποιήσουμε για την ανάπτυξή μας ενορατικές αντιλήψεις και ζωτικής σημασίας βιώματα. Γνώρισα ανθρώπους που είχαν βαθιές πνευματικές εμπειρίες κι ωστόσο χρησιμοποίησαν τη μόνωση για να εξουδετερώσουν αυτό το θετικό σοκ, ώστε να μην αλλάξει τίποτε στη ζωή τους.
Μπορείτε να συμπεράνετε την ύπαρξη αμυντικών μηχανισμών τύπου μόνωσης, όταν παρατηρήσετε κάποιον (συμπεριλαμβανομένου και του εαυτού σας), που διατηρεί δύο ισχυρές και αντιφατικές απόψεις, συνήθως σε διαφορετικές στιγμές ή σε διαφορετικά συμφραζόμενα, χωρίς να αισθάνεται ψυχική σύγκρουση ή άγχος γι' αυτήν την ασυνέπεια ή αντίφαση. Αν του υποδείξετε την ασυνέπεια, το εν λόγω άτομο μοιάζει να αποφεύγει επιδέξια να τη δει, περιφρουρώντας την κατάσταση μόνωσης.
Η αυτοπαρατήρηση μπορεί να προσφέρει γνώσεις σχετικά με τις μονωμένες πλευρές της νοητικής λειτουργίας, αλλά χωρίς μια εσκεμμένη προσπάθεια σύγκρισης και αντιπαραβολής των παρατηρήσεων, οι παρατηρήσεις αυτές καθαυτές μπορεί επίσης να αποθηκεύονται μέσω του μηχανισμού μόνωσης, ώστε να μην παρέχουν παρά μικρή μόνο ώθηση για την πρόκληση αλλαγής.
Η επαφή με έναν θεραπευτή ή δάσκαλο, που θα μας φέρει αντιμέτωπους με τις αντιφατικές πλευρές του εαυτού μας που κρατούσαμε απομονωμένες, μπορεί να αποβεί πολύ χρήσιμη.
Προβολή (Projection)
Η προβολή είναι το αντίθετο της ταύτισης. Όταν αναδύεται ένα απαράδεκτο συναίσθημα ή επιθυμία, αντί να επιγράφεται "εγώ είμαι αυτό!", η διεργασία προσομοίωσης του κόσμου το χαρακτηρίζει σαν "εγώ δεν είμαι αυτό - είναι κάτι, που κάποιος άλλος αισθάνεται ή επιθυμεί".
Εφόσον ο προβολικός μηχανισμός άμυνας εμφανίζεται συνήθως σε σχέση με μη αποδεκτά, "κακά" συναισθήματα και επιθυμίες, άλλοι άνθρωποι θεωρούνται κακοί. Ας υποθέσουμε ότι έχετε ανατραφεί να πιστεύετε ότι ο θυμός είναι ????? συναίσθημα και ότι οι καλοί άνθρωποι δεν θυμώνουν, αλλά δείχνουν πάντοτε κατανόηση και υπομονή. Όταν ήσασταν παιδί, όχι μόνο σας τιμωρούσαν όταν θυμώνατε, αλλά σε πολλές περιπτώσεις τα συναισθήματά σας ακυρώνονταν: "Δεν νιώθεις πραγματικά θυμωμένος. Δεν είναι ευγενικό. Είσαι απλά κουρασμένος". Μια τέτοια ακύρωση των συναισθημάτων ενός παιδιού είναι πολύ συχνό φαινόμενο. Ας πάρουμε τώρα την περίπτωση που βρίσκεστε σε ένα κατάστημα, όπου ο υπάλληλος που σας εξυπηρετεί είναι αργός και αναποτελεσματικός. Αναγκάζεται να ζητά συνεχώς πληροφορίες και σας φέρνει να δείτε λάθος προϊόντα. Στην πραγματικότητα, αυτός ο υπάλληλος δεν γνωρίζει ακόμη πολύ καλά τη δουλειά του, παρόλο που βάζει τα δυνατά του. Είστε όμως βιαστικός και οι καθυστερήσεις και τα λάθη του σας κάνουν να θυμώνετε. Αφού όμως για σας είναι απαράδεκτο να θυμώνετε, αρχίζετε να πιστεύετε πως ο υπάλληλος δεν πρέπει να συμπαθεί- είναι θυμωμένος μαζί σας και προσπαθεί σκόπιμα να σας στεναχωρήσει! Ο υπάλληλος είναι κακός και θυμωμένος, ενώ εσείς είσαστε αθώος, καλός και εξαιρετικά υπομονετικός. Από τη στιγμή που έχει αναπτυχθεί αυτή η αρχική προβολή, θα επηρεάσει ακόμα περισσότερο την αντίληψη/προσομοίωση του κόσμου, ώστε να αντιλαμβάνεστε ακόμα πιο έντονα κάθε τι λανθασμένο που κάνει ο υπάλληλος. Πρόκειται για μια διαστρεβλωμένη αντίληψη που μοιάζει να επιβεβαιώνει την αρχική προβολή σας.
Η προβολή μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί για να προβάλει την καλοσύνη που βρίσκεται μέσα σας πάνω στους άλλους, ώστε να μην απειλεί την κακή εικόνα που έχετε για τον εαυτό σας και τα οποιαδήποτε δευτερογενή οφέλη που απορρέουν από αυτήν. Ψάχνετε τη σωτηρία πάντοτε απ' έξω. "Κάποιος θα παρουσιαστεί και θα βάλει τα πράγματα στη θέση τους." "Τα πράγματα θα αλλάξουν προς το καλύτερο". Όταν προβάλετε τόσο πολύ τη δική σας καλοσύνη προς τα έξω, τότε διατρέχετε τον κίνδυνο να αντιμετωπίσετε την κακομεταχείριση των άλλων. Διαπίστωσα ότι η αυτοπαρατήρηση και η αυτοενθύμηση, σύμφωνα με τις οδηγίες του Γκουρτζίεφ, οδηγούν σε κάτι το παράδοξο από την άποψη αυτή. Βλέπετε πολύ καθαρά τα "σφάλματά" σας, και η αυτοεκτίμησή σας μειώνεται. Ταυτόχρονα, βλέπετε επίσης ότι σε μεγάλο βαθμό η σημασία που αποδίδατε στον εαυτό σας ήταν ούτως ή άλλως φανταστική και, αφού την απορρίψατε, αποκτάτε τώρα ένα γνήσιο εσωτερικό σθένος.
Μερικές φορές, είναι δυνατό να αντιληφθείτε τις προβολές διακρίνοντας τη βιωματική τους απόχρωση και αποκτώντας αρκετή οξυδέρκεια στην αυτοπαρατήρηση, ώστε να συλλαμβάνετε τη φευγαλέα στιγμή κατά την οποία, για παράδειγμα, εσείς νιώσατε θυμωμένος προτού αρχίσετε να αντιλαμβάνεστε κάποιον άλλον για θυμωμένο. Είναι χρήσιμο επίσης να ελέγχετε τις προβολές σας ρωτώντας άλλους ανθρώπους τι αισθάνονται πραγματικά. Το τελευταίο δεν είναι, φυσικά, πάντοτε αποτελεσματικό, επειδή οι άλλοι ενδέχεται να είναι ανέντιμοι, αλλά με ανθρώπους που μπορείτε πραγματικά να εμπιστεύεστε και που είναι επίσης αφοσιωμένοι στην ανάπτυξή τους, αυτό μπορεί να αποβεί πολύ χρήσιμο. Προφυλαχτείτε πάντως από την τάση να υποθέστε ότι όποιος δεν επιβεβαιώνει τη δική σας αντίληψη (προβολή) σχετικά με το πρόσωπό του ψεύδεται!
Εκλογίκευση (Rationalization)
Η εκλογίκευση είναι ένας μηχανισμός άμυνας που επιτρέπει την αντιμετώπιση καταστάσεων που απελευθερώνουν μη αποδεκτά συναισθήματα και επιθυμίες, ο οποίος, όμως, αποκρύβει και απομακρύνει από την αντίληψή σας το γεγονός ότι δεν μπορείτε να τα αποδεχθείτε, υποκαθιστώντας τα μη αποδεκτά κίνητρα με μια αληθοφανή και αποδεκτή λογική εξήγηση.
Ας υποθέσουμε ότι, όταν ήσασταν παιδί, σας βασάνιζαν κάποια συναισθήματα αναξιότητας και ότι μισούσατε το να νιώθετε έτσι. Ανακαλύψατε ότι δίνοντας συμβουλές σε άλλους που τους στεναχωρούσαν κάποια προβλήματα λησμονούσατε τα δικά σας συναισθήματα ανεπάρκειας και στην πραγματικότητα αυτό σας έκανε να νιώθετε σημαντικός και ικανός. Όταν, λοιπόν, συναντάτε κάποιον που φαίνεται να έχει προβλήματα, το γεγονός αυτό προκαλεί, διαμέσου της συναισθηματικής συμμετοχής, την εμφάνιση των δικών σας συναισθημάτων αναξιότητας, αλλά αυτά τα συναισθήματα αμέσως εκλογικεύονται καλυπτόμενα από μια αξιέπαινη επιθυμία να βοηθήσετε το άλλο άτομο. Τώρα, μπορείτε να το βοηθήσετε και να νιώσετε όμορφα πιστεύοντας πως ενεργείτε με τα καλύτερα δυνατά κίνητρα. Η εκλογίκευση των αιτίων για τα οποία θέλετε να δίνετε συμβουλές σε άλλους, σας αποτρέπει από το να αντιμετωπίσετε τα δικά σας βαθύτερα και μη αποδεκτά συναισθήματα αναξιότητας. Στην πραγματικότητα, έχουμε μια εγγενή ουσιαστική επιθυμία να βοηθάμε τους άλλους, και επομένως η εκλογίκευση αυτή περιέχει αρκετή αλήθεια.
Όσο περισσότερη αλήθεια έχει αναμιχθεί με αυτόν τον μηχανισμό άμυνας, τόσο καλύτερα μπορεί να λειτουργήσει η εκλογίκευση. Ωστόσο, μεγάλο μέρος από ό,τι περνιέται για λογική σκέψη είναι στην πραγματικότητα εκλογίκευση.
Ας υποθέσουμε ότι αποκτήσατε κάποια επίγνωση για το γεγονός ότι βοηθάτε ψυχαναγκαστικά τους άλλους που υποφέρουν, για να καλύψετε τα δικά σας συναισθήματα αναξιότητας. "Καλά λοιπόν", λέτε, "τέρμα πια οι συμβουλές! Έχω τα δικά μου ψυχολογικά προβλήματα κι έτσι δεν μπορώ να δίνω ικανοποιητικές συμβουλές!" Ίσως. Αλλά κι αυτό επίσης μπορεί να αποτελεί έναν εκλογικευμένο μηχανισμό άμυνας ενάντια στο να ανταποκριθείτε στην αυθόρμητη συναισθηματική συμμετοχή και φροντίδας σας για τους άλλους.
Μετουσίωση: (Sublimation)
Η ψυχαναλυτική έννοια της μετουσίωσης είναι ότι παίρνετε την ενστικτική επιθυμία ή ενέργεια που αρχικά συνδεόταν με ένα μη αποδεκτό αντικείμενο και εστιάζετε αυτήν την ενέργεια σε ένα παραδεκτό αντικείμενο. 'Ενα άτομο που πιστεύει ότι το σεξ είναι από τη φύση του κάτι το αμαρτωλό, θα μπορούσε να ζήσει χωρίς σχέσεις και να προσπαθήσει να μετουσιώσει αυτήν τη σεξουαλική ενέργεια σε έντονη επαγγελματική δραστηριότητα. Ένα επιθετικό από τη φύση του άτομο, γνωρίζοντας ότι η άμεση βία θα του προκαλούσε μπελάδες, θα μπορούσε να γίνει ένας πολύ αποτελεσματικός διαπραγματευτής σε επιχειρηματικές συναλλαγές.
Η μετουσίωση είναι ένα υποκατάστατο ικανοποίησης, προσφέροντας κάτι που είναι αρκετά ικανοποιητικό για τις επιθυμίες σας, ώστε να ανακουφισθεί τουλάχιστον εν μέρει η πίεση. Στο ένα άκρο, αυτό μπορεί να αποτελεί μια συνειδητή διαδικασία, γνωρίζοντας πως κάνετε ένα συμβιβασμό που τον απαιτεί η ίδια η πραγματικότητα. Στο άλλο άκρο, μπορεί να μη γνωρίζετε τι κάνετε και ίσως να χρησιμοποιείτε την εκλογίκευση ή άλλους μηχανισμούς άμυνας, προκειμένου να στηρίξετε τη μετουσίωση που επιχειρείτε.
Η ανάπτυξη της ικανότητας να αναγνωρίζετε τις μετουσιώσεις πηγάζει από μια γενική ανάπτυξη της ικανότητας αυτοπαρατήρησης και αυτοενθύμησης. Αυτές οι διεργασίες οδηγούν στην αύξηση της επίγνωσης της ουσίας σας, καθώς και στην ανάπτυξή της, ώστε αυτό στο οποίο έχετε στραμμένη την προσοχή σας να γίνεται σαφέστερο.
Παλινδρόμηση (Regression)
Η παλινδρόμηση θεωρείται γενικά ένας αμυντικός μηχανισμός οπισθοφυλακής, που χρησιμοποιείται όταν οι πιο "ενήλικες" αμυντικοί μηχανισμοί έχουν αποδειχθεί ανεπαρκείς. Ένα άτομο παλινδρομεί στην προσωπικότητα και στις ψυχολογικές δομές που είχε σε μια προγενέστερη ηλικία, όταν τα πράγματα υποτίθεται πως λειτουργούσαν πιο ικανοποιητικά.
Πριν από μερικά χρόνια ανέπτυξα μία χρήσιμη τεχνική για την παρατήρηση αυτών των παλινδρομήσεων. Οι "αστραπιαίες απαντήσεις", οι στιγμιαίες προφορικές αποκρίσεις σε ερωτήματα, χωρίς χρόνο για να διαμορφώσετε τη διατύπωσή τους ή για να τις σκεφτείτε (λογοκρίνετε), μπορούν να σας αποκαλύψουν αν έχετε πράγματι δεσμευθεί να μάθετε και να πείτε την αλήθεια. Δώστε αυτήν την υπόσχεση σε έναν φίλο σας ή στον σύζυγό σας, και πείτε του ή της, να σας ρωτήσει απροσδόκητα "Πόσων ετών είσαι;" σε στιγμές που είσαστε συναισθηματικά φορτισμένος. Απαντήστε αμέσως όταν σας ρωτούν, με τον πρώτο αριθμό που σας έρχεται στο μυαλό, ανεξάρτητα από το πώς κρίνετε την απάντηση. Οι απαντήσεις συνήθως εμφανίζουν μια εκπληκτικά νεαρή ηλικία. Όταν αυτό εφαρμόζεται από δύο ανθρώπους που διαφωνούν, είναι εκπληκτικό πόσες λογομαχίες καλύπτονται τελικά από γέλια, όταν και οι δύο πλευρές αναγνωρίζουν ότι λειτουργούν από μια συναισθηματική ηλικία τριών ή τεσσάρων ετών! Ωστόσο, η παραπάνω δοκιμασία θα πρέπει να γίνεται μέσα σε ατμόσφαιρα αμοιβαίας εμπιστοσύνης και με βάση το σεβασμό του άλλου και όχι σαν ένας τρόπος για να κερδίσει το άλλο άτομα στην επιχειρηματολογία, αναγκάζοντάς σας να παραδεχθείτε ότι φέρεστε παιδιάστικα.
Αυτή η τεχνική της αστραπιαίας απάντησης μπορεί να χρησιμοποιηθεί με πολλούς τρόπους για να αποκτήσετε γνώσεις για τον εαυτό σας.
ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΦΥΠΝΙΣΗ
Η καθημερινή ύπνωση είναι μια δύσκολη κατάσταση. Ένα μεγάλο μέρος της ουσίας μας, τα βαθύτερα συναισθήματά μας, οι επιθυμίες μας και τα ταλέντα μας ακυρώθηκαν και διαστρεβλώθηκαν κατά τη διάρκεια της ανατροφής μας με τέτοιο τρόπο, που να συμμορφωνόμαστε με την τρέχουσα κοινωνική σύμβαση σχετικά με ό,τι θεωρείτε φυσιολογικό. Έτσι, η καθημερινή μας ύπνωση είναι γεμάτη εντάσεις και αγχώδεις προσπάθειες. Οι αμυντικοί μηχανισμοί αποτελούν μέσα ανακούφισης του άγχους, προφυλακτήρες (buffers) που επιτρέπουν την πρόσφορη (σύμφωνα με τα κοινωνικά πρότυπα) λειτουργία του πολιτισμού στο σύνολό του.
Κι ωστόσο, το κόστος είναι υψηλό τόσο για το άτομο όσο και για τον πολιτισμό μας. Υπάρχει ένα ποιοτικό στοιχείο έντασης, άγχους και βιασύνης στη ζωή, που μας αποξενώνει από τον εαυτό μας και από τους άλλους. Με την αλληλεπίδραση και την έντονη ενίσχυση της αυτο-αποξένωσης, οι παραμορφώσεις της αντίληψής μας σχετικά με την εξωτερική πραγματικότητα και ιδιαίτερα όσον αφορά τους άλλους ανθρώπους, καθώς και οι παραμορφώσεις των συναισθημάτων μας που προκαλούνται λόγω των αυτοματισμών μας και των αμυντικών μηχανισμών μας, οδηγούν συχνά σε δυσπροσάρμοστη συμπεριφορά.
Και τι δεν θα μπορούσαμε να κατορθώσουμε, αν μπορούσαμε κάποτε να αφυπνιστούμε!
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου