http://intruder1901.blogspot.com/2010/09/blog-post_5788.html
Ουσιαστικός λόγος ύπαρξης μιας μάσκας είναι το να πάρει ένα πρόσωπο, να το προσαρμόσει σε μια συμπεριφορά και να το κάνει να περάσει για κάποιο άλλο. Έτσι δημιουργείται μια αυταπάτη, θέλουμε να περνάμε για άλλον ή ακόμα καλύτερα θέλουμε να γνωρίσουμε αυτόν τον άλλο. Κατά τον Claude Levi-Strauss(1) «όπως οι μύθοι έτσι και οι μάσκες δεν μπορούν να ερμηνευθούν αυτεξούσια τους ούτε σαν ξεχωριστά αντικείμενα... κάθε τύπος μάσκας συνδέεται με μύθους που σκοπό τους έχουν να εξηγήσουν τη θρυλική ή υπερφυσική τους καταγωγή». Αυτός είναι άλλωστε ο λόγος που θελήσαμε να υιοθετήσουμε μια τέτοια μέθοδο ταξινόμησης που να μη διαχωρίζει το υλικό αντικείμενο από τη λειτουργία του. Πολύ γρήγορα είδαμε να εμφανίζεται το φαινόμενο της ετερότητας, που ουσιαστικά μας είναι έμφυτο. Έτσι η μάσκα είναι ένα σύνολο αλήθειας και ψεύδους, ειλικρίνειας και πλάνης.
Είναι βέβαιο ότι ο άνθρωπος επιζητούσε πάντα να φοράει μάσκα και ότι οι θρησκείες ήθελαν πάντα να καταργούνε τις μάσκες. Πρακτικά δεν υπάρχουν καθόλου μάσκες στην ισλαμική θρησκεία, ενώ οι χριστιανικές θρησκείες είδαν συχνά, στη μασκοφορία, την επανεμφάνιση χθονίων δοξασιών ή ακόμα και σατανικών ή δαιμονιακών. Σ' αυτές τις δύο ουσιαστικές παρατηρήσεις προστίθεται και μια τρίτη. Είναι βέβαιο ότι η μάσκα υπάρχει σε όλες τις χώρες και όχι μόνο στις λιγότερο ανεπτυγμένες.
Κατά ένα γενικό τρόπο, η μάσκα που λέγεται μοντέρνα εμπεριέχει, στενά συνδεδεμένους, και τους τρεις ορισμούς που έγιναν το αντικείμενο των συλλογισμών μας σ' ολόκληρο τούτο το έργο. Η μάσκα που συναντάται στη σύγχρονη ζωή έχει σαν σκοπό την απόκρυψη. Από τη στιγμή που χρησιμοποιεί κανείς ένα τεχνητό χαρακτήρα για να κρύψει ή να μετριάσει ένα συναίσθημα, μια χειρονία ή μια πράξη, υπάρχει «δόλος». Και τότε, μια μάσκα-υποκριτής έχει συχνά μια άλλη λειτουργία που καταλήγει ή στο να μεταμορφώνει ή στο να τρομάζει. Η μεταμόρφωση αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής και επαγγελματικής μας ζωής. Οποιαδήποτε κι αν είναι η ασχολία, ο βαθμός, η θέση ή το αξίωμα, η μάσκα μπαίνει κυριολεκτικά στο πετσί μας. Από το ρόλο της εξαρτάται η συμπεριφορά μας και ο τρόπος με τον οποίο θα επιβληθούμε μέσα σ' έναν κόσμο όπου οι παγίδες είναι μόνιμες και η επίθεση διαρκής.
Μας έχουν μάθει ότι το ράσο δεν κάνει τον παπά. Αυτό είναι μια μεγάλη αλήθεια: δεν αρκεί να φορέσει κανείς μια στολή για να αποκτήσει όλες τις ιδιότητες του αντίστοιχου λειτουργήματος. Αντιθέτως, φορώντας κάποιος μια μάσκα μπορεί να ανατρέψει μια κατάσταση και μόνο χάρη σ' ένα είδος υπέρβασης ανάμεσα στον μασκοφόρο και σ' εκείνον που αυτός μιμείται μπορεί αυτή η μάσκα -το ράσο- να κάνει «τον παπά». Έστω και αν είναι το ίδιο ράσο, δεν είναι ο ίδιος ο παπάς, για τον οποίο όμως παπά μπορούν να υπάρξουν πολλά ράσα. Μια μεταμόρφωση είναι ήδη μια ένταξη. Έγινε ένα τρομερό βήμα και ξαφνικά «το να φαίνεται κανείς, είναι το να είναι κανείς». Δεν θα έπρεπε να βγάλουμε βιαστικά συμπεράσματα απ' αυτή την παροιμία, πρέπει απλώς να έχουμε συνείδηση του γεγονότος ότι μια μάσκα μπόρεσε να δώσει τη θέση της σε άλλες μάσκες.
Σε ορισμένες περιπτώσεις, όσο πιο μεγάλη είναι η απόκρυψη, τόσο πιο σπουδαίο είναι το αποτέλεσμα. Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι η μάσκα που αποκρύπτει είναι πιο διαδεδομένη στα ελεύθερα επαγγέλματα, εκεί ακριβώς όπου παρεμβαίνει κάποιος κοινωνικός ρόλος με όλα τα πλεονεκτήματα που αποκτήθηκαν από τις γνωριμίες. Εκεί η ψυχολογία επιβάλλει με όλη της τη λεπτότητα μια αληθινή πειθαρχία συμπεριφοράς, απαραίτητη για να αναδειχθεί κάποιος σε διάφορους τομείς: αυτό απαιτεί μια μεγάλη αυτοκυριαρχία και βαθιά γνώση του άλλου. Χρειάζεται μια αξιοσημείωτη νοημοσύνη για να κατανοήσει κανείς, να υπολογίσει, να κρίνει, να ξέρει να μαντεύει τι κρύβει ένα πρόσωπο που υποκρίνεται, πόσες ελπίδες είναι κρυμμένες και πόσες φοβίες είναι μεταμφιεσμένες, πόσες αλήθειες, χαρές και πόνοι κρύβονται πίσω από το καμουφλάζ! Όσο πιο ψηλά ανεβαίνει κανείς στην κοινωνική κλίμακα, τόσο πιο πολύ υπεισέρχεται ο παράγοντας «υποκρισία» και «ο φορέας» γίνεται, συχνά, περισσότερο «μίμος» παρά λόγος. Τότε εμφανίζεται ένα κάποιο «φλέγμα» και βρίσκεται κανείς με μια μάσκα χάρη στην οποία είναι δυνατόν να εξαφανίσει εντέχνως τόσο τα προτερήματα όσο και τα ελαττώματα και τις ατέλειες.
Με τη μοντέρνα μάσκα ο άνθρωπος παίζει τον κύριο ρόλο σ' αυτή τη μεγάλη κωμωδία, την ανθρώπινη κωμωδία. Κατά τον Georges Buraud(2) «το να θέλεθς να πείσεις του άλλους είναι το να φοράς μια μάσκα. Το να φέρεις μια μάσκα είναι το να πείθεις τον εαυτό σου. Φοράμε μάσκα εξωτερικά, επειδή ακριβώς φοράμε αυτή τη μάσκα εσωτερικά. Η πειθώ, μεγάλη τέχνη της ζωής, είναι η ίδια η τέχνη της μάσκας».
Ο δραστήριος άνθρωπος ξέρει, εντελώς φυσιολογικά, να φοράει την εσωτερική του μάσκα. Έχει ανάγκη να συνθέτει, για τον εαυτό του, ένα πρόσωπο διαφορετικό για κάθε μια από τις περιστάσεις της ζωής του. Ο ομιλητής πρέπει να πείθει το ακροατήριό του. Ο μαέστρος χειρίζεται με μεγάλη επιδεξιότητα τη μπαγκέτα του. Υπάρχουν πάντως άνθρωποι αδρανείς για τους οποίους η μάσκα δεν υπάρχει και ίσως να μην υπήρξε ποτέ, θα θέλαμε να αναφέρουμε εδώ ότι όλοι αυτοί στο σύνολό τους δεν έχουν κανένα ιδανικό για τη ζωή τους και αφήνονται να ζουν χωρίς ν' αντιστέκονται. Ας παραδεχτούμε ότι πρόκειται για μια εξαίρεση και ότι σ' αυτή την περίπτωση η μάσκα τους είναι εκείνη της πλήρους αδιαφορίας, εκείνη ενός ζώου που δεν προσπαθεί, ή τουλάχιστον όχι πια, ούτε καν να αμυνθεί.
Φορώντας κάποιος μάσκα, ακινητοποιεί το πρόσωπό του και αυτή ακριβώς η ακινησία εκδηλώνει μια πρόθεση. Ξαναβρίσκουμε εδώ τη σαγήνη, μία από τις πλευρές του μιμητισμού των ζώων, θεωρία που παρουσίασε ο Roger Caillois, με τα μάτια του μπούφου και τα πελώρια μάτια ορισμένων άλλων πτηνών. Εκείνο που έχουν προσάψει στη σκηνική μάσκα είναι ότι αυτή ακινητοποιεί το βλέμμα του ηθοποιού, όμως υπάρχουν πολλά που θα μπορούσαν να ειπωθούν πάνω σ' αυτό, γιατί, μ' ένα στερεότυπο πρόσωπο, ο ηθοποιός πρέπει ν' αναλώνεται σε λόγια και κινήσεις για να μην παραμένει στατικός. Η μπαγκέτα του μαέστρου ζωντανεύει χάρη στο δυναμισμό εκείνου που είναι όλος δοσμένος στη μουσική και πολλές φορές μάλιστα κλείνει τα μάτια ώστε να διαποτίζεται ολόκληρος από τα αισθήματα που του εμπνέει αυτή η μουσική.
Έτσι η μελέτη της συμβολικής της μοντέρνας μάσκας επιτρέπει να εμφανίζονται στον άνθρωπο πολλαπλές προσωπικότητες, καινούργιες πάντα πτυχές του αληθινού μας Εγώ, μια ειλικρινής αντανάκλαση του βάθους των αισθημάτων μας.
Οι διάσημοι άνδρες απεικονίζονται συχνά με τη μάσκα του προσώπου τους (ο Μπετόβεν), των χεριών τους (ο Σοπέν), του βάθους της ματιάς τους (ο Μπεργκσόν), της μεγάλης αρχηγικής τους ικανότητας (Κλεμανσώ), και πάρα πολλοί άλλοι που ο χώρος δεν μας επιτρέπει να τους αναφέρουμε. Κι από αυτές τις στερεότυπες φιγούρες προσδιορίζεται ο καθένας: ο Μπετόβεν που θα συνθέσει μια συμφωνία, ο Σοπέν θα καθήσει στο πιάνο του, ο Μπεργκσόν θα μιλήσει για τη δημιουργική φαντασία και ο Κλεμανσώ θα δώσει διαταγές. Είναι ακριβώς η αναστροφή που αναφέραμε προηγουμένως: η μάσκα είναι φορέας της κίνησης. Φοράει κάποιος μάσκα για να διατάξει όπως επίσης και για να υπακούσει ή να υποταχθεί. Φοράει κάποιος μάσκα για να πάρει μια σοβαρή απόφαση.
Θα μπορούσαμε να πούμε και άλλα: η μπαταρία που κάνει την καρδιά να χτυπάει δεν είναι μια μάσκα ζωής; Για πολλούς μαθητές που η σκέψη τους πετάει συχνά πάνω από τα σύννεφα, το φεγγάρι γίνεται αφορμή για ονειροπόληση! Παντού η μάσκα αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του περιβάλλοντός μας. Ίσως θα μπορούσαμε να πούμε ότι ένα άτομο χωρίς μάσκα δεν θα είχε θέση στον κόσμο μας, παρωδώντας έτσι την περίφημη ρήση του Claude Farrere: «Εκείνον που δεν προσαρμόζεται στην εποχή του, η εποχή του τον καταδικάζει σε θάνατο».
Χρησιμοποιήσαμε, με πολλή φυσικότητα, τον όρο «άνθρωπος με μάσκα» επειδή η μάσκα έχει μια καταγωγή πολύ βαθιά μέσα μας. Είναι ριζωμένη στο υποσυνείδητό μας και δεν μπορούμε να την αγνοήσουμε. Μπορούμε να εκφράσουμε τέσσερις ακόμα αλήθειες:
1) Στα παιδιά αρέσει να φορούν μάσκα και εκτός της Αποκριάς. Εδώ πρόκειται για μια τάση εκφυλισμού της μάσκας.
2) Οι γυναίκες φτιάχνουν ένα τεχνητό πρόσωπο όταν καλλωπίζονται ή μακιγιάρονται. Αυτό γίνεται για να «αποκαταστήσουν τις ανεπανόρθωτες φθορές των χρόνων» της Ιεζαβέλ, μητέρας της Αθαλίας; ή για να αποκτήσουν ένα μοντέρνο «τύπο»;
3) Οι οπαδοί της ΚΚΚ (Κου Κλουξ Κλαν), στις επίσημες τελετές φορούν μια μεγάλη κουκούλα που έχει τρύπες στο ύψος των ματιών. Επίσης, διάφορες αιρέσεις θέλουν τα μέλη τους ντυμένα με μια κουκούλα ή κάποιο άλλο καθορισμένο ρούχο. Αλλά θεωρούμε ότι σ' αυτή την περίπτωση πρόκειται μάλλον για στολή παρά για μάσκα.
4) Σ' όλες σχεδόν τις χώρες γίνονται μασκαράτες και καρναβάλια με χορούς μασκοφόρων για να παραστήσουν την επάνοδο της άνοιξης, ή για να διασκεδάσουν πριν από την περίοδο της σαρακοστής ή της νηστείας, ή, απλώς για να ξαναζωντανέψουν θεατρικά παιχνίδια και διασκεδάσεις.
Θα μπορούσε να πει κανείς πολλά περισσότερα για τη μάσκα και τα πλεονεκτήματά της! Η μάσκα διατηρεί το μυστήριό της...
_____________
(1) Claude Levi-Strauss, Ο δρόμος της μάσκας, εκδ. Χατζηνικολή.
(2) Georges Buraud, Les masques, που αναφέραμε ήδη.
Η ΜΑΣΚΑ
GENEVIEVE ALLARD – PIERRE LEFFORT
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΖΗΣΗ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΗ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου