ΠΩΣ Ο ΙΗΣΟΥΣ ΕΓΙΝΕ ΜΑΡΑΓΚΟΣ – ΔΗΜΗΤΡΗΣ Ι. ΚΥΡΤΑΤΑΣ

Πληροφορίες για το βίο του Ιησού ανάμεσα στα περιστατικά της γέννησής του και τη βάπτισή του δεν υπάρχουν παρά ελάχιστες στα Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης. Δεν είναι δυνατόν να γίνει λόγος ούτε καν για αποσπασματική περιγραφή της νεανικής του ζωής. Μετά την περιτομή που έγινε την όγδοη ημέρα (Λουκάς 2:21), τον καθαρισμό του βρέφους στο Ναό (2:22) και τη φυγή στην Αίγυπτο (Ματθ. 2:14-23), για μια περίοδο τριάντα περίπου χρόνων έχουμε μία και μοναδική εμφάνιστη του Ιησού δωδεκαετούς στο Ναό (Λουκ.2:42-51). Η θρησκευτική παράδοση (και η αγιογραφική που τη συνοδεύει) έχει, κατά συνέπεια, αναζητήσει άλλες πηγές, καθώς και περισσή φαντασία, για να αναπλάσει και να παραστήσει το βίο και τα έργα του.

Μέσα σε αυτό το κλίμα της ευσεβούς μυθοπλασίας, μια πληροφορία την οποία διασώζουν, σχεδόν παρεμπιπτόντως, το Κατά Μάρκον και το Κατά Ματθαίον ευαγγέλιο έχει δώσει λαβή να πλαστεί ολόκληρη ιστορία γύρω από το επάγγελμα του Ιωσήφ και τη συνακόλουθη μαθητεία του Ιησού. Από κοντά και η αγιογραφία παριστά το μαραγκούδικο του Ιωσήφ και τον μικρό Ιησού μέσα σε αυτό να διδάσκει ή να πλανίζει.

Όλο κι όλο που λένε τα δύο αυτά Ευαγγέλια είναι ότι τη μοναδική φορά που ο Ιησούς δίδαξε στην πατρίδα του (δηλαδή τη Ναζαρέτ), πολλοί από αυτούς που τον άκουσαν απορούσαν και έλεγαν: «Από που τα κατέχει αυτά; Και ποια είναι η σοφία αυτή που του δόθηκε; Πως κάνει τέτοια θαύματα με τα χέρια του; Αυτός δεν είναι ο ξυλουργός (τέκτων), ο γιος της Μαρίας και αδελφός του Ιακώβου, του Ιωσή, του Ιούδα και του Σίμωνος; Κι οι αδελφές του δεν μένουν εδώ στον τόπο μας;» Κάνοντας τις σκέψεις αυτές ολιγοπιστούσαν (Μάρκος 6:1-3).

Στην αντίστοιχη περιγραφή του Ματθαίου, η μόνη κάπως ουσιαστική διαφορά είναι ότι ο Ιησούς δεν αποκαλείται τέκτων αλλά γιος τέκτονα (Ματθαίος 13:54-7). Την παραλλαγή αυτή μάλιστα τη διασώζουν αρκετές παπυρικές και πατερικές αναγνώσεις του Κατά Μάρκον ευαγγελίου. Ο Ωριγένης, για παράδειγμα, υποστήριζε ότι κανένα από τα ευαγγέλια που δεχόταν η εκκλησία δεν αποκαλούσε τον Ιησού τέκτονα. Πολλοί μελετητές βγάζουν έτσι το συμπέρασμα ότι στο Κατά Ματθαίον ευαγγέλιο έχουμε την αρχική διατύπωση, τη μοναδική που γνώριζε ο Ωριγένης.

Τέκτων βεβαίως ήταν ο μαραγκός, ο ξυλουργός και, γενικότερα, ο κάθε είδους οικοδόμος ή κτίστης. Ο αραμαϊκός όρος που κρύβεται πίσω από την ελληνική μετάφραση είχε μάλιστα μεγαλύτερο εννοιολογικό εύρος. Στην Παλαιά Διαθήκη γίνεται έτσι λόγος για τέκτονα σιδήρου και χαλκού. Η χριστιανική παράδοση πάντως επέλεξε από νωρίς τη σημασία του ξυλουργού, διασταύρωσε τις δύο παράλληλες αναγνώσεις και άρχισε να πλάθει τη μυθολογία της. Εφόσον μάλιστα την εποχή εκείνη ο γιος έπαιρνε συχνά το επάγγελμα του πατέρα του, οι περισσότεροι αναγνώστες δεν είδαν κανένα απολύτως πρόβλημα στις παραλλαγές. Έως ότου αρχίσει τις δημόσιες εμφανίσεις του, ο Ιησούς θα ήταν έτσι μαραγκός στο εργαστήριο του πατέρα του, βοηθώντας την οικογένειά του και ζώντας ειρηνικά, ανάμεσα σε συγγενείς και συγχωριανούς.

Ο προσεκτικός αναγνώστης θα διαπιστώσει πάντως ότι, σύμφωνα με την περιγραφή, οι ακροατές του Ιησού σκανδαλίζονταν με όσα άκουγαν. Η περικοπή αρχίζει με έναν τρόπου που υπονοεί ότι όλοι θαύμαζαν και απορούσαν με τη σοφία του συμπατριώτη τους, συνεχίζει όμως με το γνωστό απόφθεγμα του Ιησού: «Δεν υπάρχει προφήτης που να μην τον περιφρονούν οι συμπατριώτες του (άτιμος ει μη εν τη πατρίδι αυτού), οι συγγενείς του και η οικογένειά του» (Μάρκος 6:4). Το επεισόδιο ολοκληρώνεται με μια εντυπωσιακή παρατήρηση: «Έτσι δεν μπορούσε [ο Ιησούς] να κάνει εκεί [στην πατρίδα του] κανένα θαύμα, παρά μόνο ακούμπησε τα χέρια του σε λίγους αρρώστους και τους θεράπευσε». Ήταν πλέον η σειρά του Ιησού να απορήσει με την απιστία των συγχωριανών του (6:5-6). Αλλά και η σειρά των αναγνωστών να σκανδαλιστούν με την αφοπλιστική ειλικρίνεια των δύο ευαγγελιστών. Η δύναμη του Ιησού περιοριζόταν από τις αρνητικές αντιδράσεις των παρισταμένων.

Σημαντικές και σχετικώς πρόσφατες παπυρικές ανακαλύψεις μας βοηθούν να φανταστούμε, κάπως, τη λογική με την οποία πλάστηκε το επεισόδιο αυτό. Τρία σπαράγματα ενός απολεσθέντος ευαγγελίου είχαν βρεθεί ήδη στο τέλος του 19ου και στην αρχή του 20ου αιώνα στην Αίγυπτο. Μισόν αιώνα αργότερα, βρέθηκε σε κοπτική μετάφραση ολόκληρο το σχετικό κείμενο με τον τίτλο του (στο τέλος του χειρογράφου, όπως συνηθιζόταν). Επρόκειτο για το Κατά Θωμάν ευαγγέλιο, το οποίο η εκκλησία είχε από νωρίς κατατάξει στα λεγόμενα απόκρυφα. Έγκυροι μελετητές διαπίστωσαν ωστόσο ότι το σύγγραμμα αυτό μας οδηγεί, ενδεχομένως, σε μια παράδοση προγενέστερη από αυτή των Ευαγγελίων της Καινής Διαθήκης. Έτσι, ενώ περιλαμβάνει πολλές από τις γνωστές ρήσεις του Ιησού, τις καταγράφει, κατά κανόνα, δίχως το ιστορικό τους πλαίσιο.

Το εύλογο συμπέρασμα είναι ότι, σε πολλές περιπτώσεις, η παράδοση διέσωζε στοιχεία της διδασκαλίας του Ιησού σε μορφή αποφθεγμάτων. Όταν κάποιοι θεώρησαν ότι τα αποφθέγματα αυτά θα είχαν περισσότερο νόημα ενταγμένα σε μια βιογραφία, προσπάθησαν να τους προσδώσουν κάποιο πλαίσιο αναφοράς, όπως θεωρούσαν καλύτερα. Για το πλαίσιο αυτό, συχνά, δεν υπήρχε άλλη πληροφορία, παρά μόνον ό,τι προέκυπτε από τα ίδια τα λόγια του Ιησού.

Το Κατά Θωμάν ευαγγέλιο διασώζει, μετάξυ άλλων, την ακόλουθη ρήση: «Δεν υπάρχει προφήτης που να γίνεται δεκτός στην πατρίδα του, ούτε ιατρός που να θεραπεύει τους γνωστούς του». Επινοώντας ένα ιστορικό πλαίσιο για τα λόγια αυτά, οι ευαγγελιστές υπέθεσαν, καθώς φαίνεται, ότι ο Ιησούς είχε πράγματι επισκεφθεί την ιδιαίτερη πατρίδα του και ότι είχε διδάξει εκεί, χωρίς να γίνει πιστευτός. Αποτέλεσμα της απιστίας των συμπατριωτών θα ήταν η αδυναμία του να θεραπεύσει πολλούς αρρώστους. Οι ευαγγελιστές παρουσιάζουν ανήμπορο τον Ιησού επειδή έτσι έδειχναν να απαιτούν τα ίδια του τα λόγια.

Για την υπόθεση αυτή υπάρχει και μια επιβεβαίωση. Τα ίδια ακριβώς λόγια του Ιησού οδήγησαν τον ευαγγελιστή Λουκά να επινοήσει τελείως διαφορετικά συμφαζόμενα. Στην εκδοχή του Λουκά, το πλήθος εμφανίζεται ακόμα πιο εξοργισμένο. Διώχνει τον Ιησού και θέλει να τον ρίξει στον κρημνό (4:16-30). Ο ευαγγελιστής Ιωάννης πάλι προτιμά να επαναλάβει τη ρήση χωρίς να την εντάξει σε κάποια αφήγηση, αφήνοντάς την όπως περίπου τη διαβάζουμε και στο Κατά Θωμάν ευαγγέλιο (4:43-5).

*

Στις εκδοχές του Μάρκου και του Ματθαίου, οι παριστάμενοι εκπλήσσονται και απορούν. Δεν μπορούν να καταλάβουν πως έλεγε τέτοια πράγματα ένας τέκτων ή ένας γιος τέκτονα. Η απορία τους έχει κάποια λογική. Συγχωριανοί ήταν, ως τέκτονα τον γνώριζαν. Εάν όμως πρόκειται για σημάδι γνωριμίας, τότε ασφαλώς θα αρκούσε η διαπίστωση ότι επρόκειτο για το τέκνο της Μαρίας και για τον αδελφό γνωστών προσώπων. Η επαγγελματική ιδιότητα του Ιησού δεν φαίνεται απαραίτητη.

Η έρευνα στο αραμαϊκό υπόβαθρο των λόγων του Ιησού έχει πάντως δείξει ότι η έκφραση «Δεν υπάρχει τέκτων/γιος τέκτονα που να μπορεί να το εξηγήσει αυτό» είναι συνήθης στο Ταλμούδ. Τέκτων, στα αραμαϊκά ναγγάρ, σημαίνει, εκτός από ξυλουργός ή οικοδόμος, και σοφός ή λόγιος. Άλλωστε και στα ελληνικά δήλωνε επίσης κάποιον που κατείχε τέλεια μια τέχνη, ακόμα και τον ποιητή. Η ταλμουδική έκφραση υπαινίσσεται την αδυναμία ακόμα και ενός μορφωμένου να εξηγήσει κάτι σκοτεινό. Έτσι η ευαγγελική περικοπή, όπως θα γινόταν κατανοητή από τους πρώτους δίγλωσσους αναγνώστες, εξέφραζε την άρνηση των Ιουδαίων να δεχτούν από έναν διαβασμένο, έναν σοφό, τέτοιου είδους ερμηνείες των Γραφών. Αυτά που έλεγε ο Ιησούς δεν ήταν λόγια ενός λογίου ή ενός γιου λογίου. Στις αντιρρήσεις αυτές ο Μάρκος και ο Ματθαίος βάζουν τον Ιησού να απαντά ότι κανένας προφήτης δεν γίνεται δεκτός στην πατρίδα του.

Το νήμα αρχίζει έτσι, κάπως, να ξετυλίγεται. Όταν ο αραμαϊσμός ξεχάστηκε, η λέξη τέκτων κράτησε τη σημασία του μαραγκού και έγινε σημάδι απλής γνωριμίας. Κάποιος ευσεβής συμπλήρωσε και όλα τα σχετικά που γνώριζε από την παράδοση: «Ο τέκτων, ο γιος της Μαρίας και αδελφός του Ιακώβου...» Πάνω στην πληροφορία αυτή, όπως την παρέλαβαν οι ελληνόφωνοι αναγνώστες των Ευαγγελίων, οικοδομήθηκε η ευσεβής παράδοση του μαραγκού και του μαραγκούδικου. Ο Ιωσήφ, για τον οποίο τίποτα σχεδόν δεν ήταν γνωστό, άρχισε να αποκτά επάγγελμα και υπόσταση. Κοντά του, ο Ιησούς απέκτησε νεανικό βίο και νεανική απασχόληση.

Στο μέσον του δεύτερου αιώνα, η υπόθεση του μαραγκού είχε εδραιωθεί για καλά. Στο λεγόμενο Πρωτευαγγέλιον Ιακώβου, ο Ιωσήφ είναι ήδη μια ολοκληρωμένη προσωπικότητα. Στην πρώτη του κιόλας εμφάνιση κρατά σκεπάρνι. Απευθυνόμενος στη Μαρία, της λέει, καθώς αναλαμβάνει τη φροντίδα της: «Σε παρέλαβα από το Ναό του Κυρίου. Τώρα σε αφήνω στο σπίτι μου και βγαίνω να οικοδομήσω τις οικοδομές μου. Θα έρθω και πάλι κοντά σου». Σε άλλο σύγγραμμα, ίσως λίγο μεταγενέστερο, ο Ιωσήφ κατασκευάζει άροτρα και ζυγούς. Παίρνει μαζί του από πολύ μικρό τον Ιησού ως βοηθό και μαθητευόμενο. Αλλά το παιδί αποδεικνύεται πάντα ικανότερο. Αντί να δέχεται οδηγίες, δίνει συμβουλές, αποκαλύπτοντας εξαρχής τη θεϊκή του ιδιότητα.

Η απόκρυφη αυτή παράδοση γινόταν δεκτή και από τους πλέον έγκυρους θεολόγους της εποχής. Ο Ιουστίνος θεωρούσε δεδομένο ότι ενόσω ο Ιησούς βρισκόταν ανάμεσα στους ανθρώπους, εργαζόταν ως τέκτονας. Κατασκεύαζε άροτρα και ζυγούς, καθιστώντας τα σύμβολα της δικαιοσύνης. Ο εθνικός φιλόσοφος Κέλσος χλεύασε την ταπεινή τέχνη του Ιησού. Φαντάστηκε ότι οι χριστιανοί ομιλούσαν τόσο πολύ για το ξύλο της ζωής και για ανάσταση της σάρκας από το ξύλο επειδή ο δάσκαλός τους είχε πεθάνει πάνω σε σταυρό και επειδή ήταν ο ίδιος τέκτονας. Έτσι, συμπλήρωνε, εάν είχε ριχτεί σε κρημνό ή σε βάραθρο ή είχε πνιγεί σε αγχόνη και εάν πάλι ήταν σκυτοτόμος, λιθοξόος ή σιδεράς, θα υπήρχε πάνω από τους ουρανούς κρημνός ζωής ή βάραθρο αναστάσεως ή σχοινί αθανασίας ή λίθος μακάριος ή σίδηρος αγάπης ή σκύτος άγιον. Ο Ωριγένης εξανέστη με τη χλεύη του Κέλσου. Με το δίκιο του. Αυτά δεν ήταν θέματα για χοντρούς αστεϊσμούς.

Ο Ωριγένης πάντως δείχνει να αγνοούσε αυτό που μάλλον γνώριζε ο Κέλσος. Παρόμοιους νοητικούς ακροβατισμούς έκανε την ίδια εποχή και μια χριστιανική ομάδα, γνωστικής κατεύθυνσης. Ένα σύγγραμμά της έχει γίνει σήμερα γνωστό σε κοπτική μετάφραση. Παραθέτω ολόκληρη τη σχετική περικοπή επειδή δείχνει καθαρά πως από μια μικρή και (καθώς φαίνεται) παρεξηγημένη λεπτομέρεια οικοδομήθηκε ένας ολοκληρωμένος θεολογικός συλλογισμός.

Είπε ο απόστολος Φίλιππος: «Ο Ιωσήφ ο μαραγκός φύτεψε έναν παράδεισο [δηλαδή δενδρόκηπο] διότι χρειαζόταν ξύλα για την τέχνη του. Αυτός έκανε και το σταυρό από τα δένδρα που φύτεψε. Και το σπέρμα του κρεμάστηκε από αυτό που αυτός είχε φυτέψει. Το σπέρμα του ήταν ο Ιησούς και το φυτό ήταν ο σταυρός. Αλλά το δένδρο της ζωής βρίσκεται στη μέση του κήπου του παραδείσου, καθώς και το ελαιόδενδρο από το οποίο γίνεται το χρίσμα, και από αυτό η ανάσταση».

Αλλά ενδεχομένως δεν χρειάζεται να πάμε τόσο μακριά. Ήδη στην Καινή Διαθήκη το ξύλο του σταυρού έχει αρχίσει να ταυτίζεται με το δένδρο της ζωής που φύτεψε ο Θεός στον παράδεισο. Ο Ιωάννης το υποδηλώνει αυτό καθαρά στην Αποκάλυψη: Τω νικώντι δώσω αυτώ φαγείν εκ του ξύλου της ζωής, ο εστίν εν τω παραδείσω του Θεού (2:7). Η νεανική τέχνη του Ιησού έδειχνε έτσι να παραπέμπει στη δημιουργία του κόσμου από τον ουράνιο Πατέρα.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Ο Ωριγένης απαντά στις κατηγορίες του εθνικού Κέλσου που χλεύασε την τέχνη του Ιησού στο έκτο βιβλίο του Κατά Κέλσου. Η ρήση του Ιησού από το Κατά Θωμάν ευαγγέλιο είναι αριθμημένη στις περισσότερες σημερινές εκδόσεις ως 31η. Για το ευαγγέλιο αυτό, εκτός από τις εκδόσεις των αποκρύφων που μνημονεύω στη Σημείωση του πρώτου κεφαλαίου, συμβουλεύτηκα και την έκδοση του Bentley Layton, The Gnostic Scriptures, Λονδίνο 1987. Πληροφορίες για τη μαθητεία του Ιησού στην τέχνη του μαραγκού, πέρα από το Πρωτευαγγέλιον Ιακώβου, δίνει το σύγγραμμα Θωμά Ισραηλίτου φιλοσόφου, ρητά εις τα παιδικά του Κυρίου. Γιατην τεκτονική τέχνη του Ιησού, ο Ιουστίνος κάνει λόγο στο σύγγραμμά του Διάλογος προς Τρύφωνα 88. Το γνωστικό παράθεμα είναι από το Κατά Φίλιππον ευαγγέλιο 80 (74). Αντιγράφω από τη μετάφραση του Κωνσταντίνου Μωραΐτη, Αθήνα 1997.

Την αραμαϊκή υπόθεση γύρω από την έννοια του τέκτονα την έχει προτείνει ο Geza Vermes στη μελέτη του Jesus the Jew: A Historian's Reading of the Gospels, Λονδίνο 1973. Τα υπόλοιπα είναι δικές μου υποθέσεις.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ Ι. ΚΥΡΤΑΤΑΣ

ΑΠΟΚΡΥΦΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ

ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΘΡΥΛΟΙ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ

ΤΩΝ ΠΡΩΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ

ΕΚΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ 2004