Ο Μανδραγόρας – Jorge Luis Borges

Όπως το Μπόρομετζ, έτσι και το φυτό, που είναι γνωστό σαν Μανδραγόρας, προσεγγίζει το ζωικό βασίλειο, αφού βγάζει μια κραυγή, όταν το ξεριζώνουν. Η κραυγή αυτή μπορεί να τρελάνει όσους την ακούσουν. Στο Σαίξπηρ διαβάζουμε (Ρωμαίος και Ιουλιέτα IV, 3)*:

Οι στριγγλιές σαν το ξερίζωμα

του μανδραγόρα, που όσοι ακούν τρελαίνονται...

Το φυτό αυτό ο Πυθαγόρας το ονόμαζε ανθρωπομορφικό, ο Ρωμαίος γεωπόνος Λούκιος Κολουμέλλα το ονόμαζε ημιανθρώπινο κι ο Αλμπέρτος Μάγκνους έγραψε ότι ο Μανδραγόρας μοιάζει με τον άνθρωπο ακόμη και στη διάκριση των φύλων. Ο Πλίνιος είχε πει πιο πριν ότι ο άσπρος Μανδραγόρας είναι το αρσενικό κι ο μαύρος το θηλυκό. Επίσης, ότι εκείνοι που τον ξεριζώνουν, πρώτα χαράζουν τρεις κύκλους στο έδαφος μ' ένα σπαθί κοιτάζοντας προς τη δύση. Η μυρωδιά των φύλλων του είναι τόσο δυνατή, που μπορεί να στερήσει στους ανθρώπους τη μιλιά τους. Το να τον ξεριζώσει κανείς σήμαινε ότι ριψοκινδυνεύει τρομερές συμφορές. Ο Φλάβιος Ιώσηπος στο τελευταίο βιβλίο της Ιστορίας των Εβραϊκών Πολέμων, μας συμβουλεύει να χρησιμοποιούμε ένα γυμνασμένο σκυλί. Το σκυλί πεθαίνει μόλις ξεριζωθεί το φυτό, αλλά τα φύλλα του είναι χρήσιμα σαν ναρκωτικό ή καθαρτικό και κάνουν για τους σκοπούς της μαγείας.

Η υποτιθέμενη ανθρώπινη μορφή του Μανδραγόρα έχει εμπνεύσει τη δεισιδαιμονία: λέγεται ότι φυτρώνει κάτω απ' τις αγχόνες. Ο Σερ Τόμας Μπράουν (Pseudodoxia Epidemica, 1646) μιλάει για το λίπος των κρεμασμένων. Ο κάποτε δημοφιλής Γερμανός συγγραφέας Χανς Χάιντζ Έβερς έγραψε ένα μυθιστόρημα (Alraune, 1913) με θέμα το σπέρμα ενός κρεμασμένου που εισάγεται σε μια πόρνη, που γεννά μια ωραία μάγισσα. Ο Μανδραγόρας στα γερμανικά λέγεται Alraune, παλιότερα λεγόταν Alruna, μια λέξη που προέρχεται απ' το «rune», που σημαίνει «ψίθυρος» ή «βούισμα». Από δω (σύμφωνα με το Σκητ) κι η σημασία «μυστήριο... γραφή, γιατί οι γραμμένοι χαρακτήρες θεωρούνταν μυστήριο, που το γνώριζαν λίγοι». Ίσως πιο απλά η ιδέα ενός ορατού σημείου στη θέση κάποιου ήχου να προκαλούσε σύγχυση στο μυαλό των Βορείων κι εδώ να βρίσκεται το μυστήριο.

Στη Γένεση (Λ', 14-17) περιέχεται η παράξενη αυτή αφήγηση για την αναπαραγωγική δύναμη του Μανδραγόρα:

Επορεύθη δε Ρουβήν εν ημέρα θερισμού πυρών και εύρε μήλα μανδραγορών εν τω αγρώ και ήνεγκεν αυτά προς Λείαν την μητέρα αυτού. Είπε δε Ραχήλ Λεία τη αδελφή αυτής. Δος μοι των μανδραγορών του υιού σου. Είπε δε Λεία, ουκ ικανόν σοι ότι έλαβες τον άνδρα μου, μη και τους μανδραγόρας του υιού μου λήψη; Είπε δε Ραχήλ: ουχ ούτως. Κοιμηθήτω μετά σου την νύκτα ταύτην αντί των μανδραγορών του υιού σου. Εισήλθεν δε Ιακώβ εξ αγρού εσπέρας και εξήλθε Λεία εις συνάντησιν αυτώ και είπε: προς εμέ εισελεύση σήμερον. Μεμίσθωμαι γαρ σε αντί των μανδραγορών του υιού μου. Και εκοιμήθη μετ' αυτής την νύκτα εκείνην. Και επήκουσεν ο Θεός Λείας και συλλαβούσα έτεκεν τω Ιακώβ υιόν πέμπτον.

Τον δωδέκατο αιώνα ένας Γερμανοεβραίος σχολιαστής του Ταλμούδ έγραψε αυτήν την παράγραφο:

Το ζώο το γνωστό ως yadu' a είναι δεμένο απ' τον αφαλό μ' ένα είδος σχοινιού που βγαίνει από μια ρίζα χωμένη στο έδαφος και μοιάζει με κολοκύθι ή πεπόνι. Το yadu' a είναι, όμως, απ' όλες τις απόψεις σαν άνθρωπος: πρόσωπο, σώμα, χέρια και πόδια. Ξεριζώνει και καταστρέφει τα πάντα γύρω του, όσο φτάνει το σχοινί. Το σχοινί θα πρέπει να κοπεί με βέλος και το ζώο τότε πεθαίνει.

Ο γιατρός Διοσκουρίδης (δεύτερος αιώνας μ.Χ.) ταύτισε τον Μανδραγόρα με την κιρκεία ή βότανο της Κίρκης για το οποίο διαβάζουμε στο Ι της Οδύσσειας**:

Η ρίζα του κατάμαυρη, το λούλουδο σα γάλα

Μώλυ το λέν' οι αθάνατοι, και δεν το ξεριζώνει

άνθρωπος εύκολα. Οι θεοί όμως μπορούν τα πάντα.

_____________________

*Σ.τ.Μ.: σε μετάφραση Β. Ρώτα

**Σ.τ.Μ.: σε μετάφραση Αργύρη Εφταλιώτη

Jorge Luis Borges

Με συνεργασία Μαργαρίτας Γκουερέρο

Το βιβλίο των φανταστικών όντων

Μετάφραση Γιώργος Βέης

Εκδόσεις LIBRO 1983