1. Συχνά οι άνθρωποι φαντάζονται ότι η Ζεν έχει σκοπό να προκαλέσεις μια κατάσταση αυθυποβολής με την βοήθεια του ορθολογισμού. Αυτό είναι εντελώς άστοχο, όπως φαίνεται καθαρά από τα παραπάνω παραδείγματα. Το σατόρι δεν προκαλεί μια ορισμένη κατάσταση γνωστή από πριν, με την έντονη σκέψη. Αντίθετα, είναι η ανακάλυψη ενός νέου τρόπου ενατένισης της ζωής. Από τότε που εμφανίστηκε το φαινόμενο της συνείδησης αναγκαστήκαμε να ανταποκρινόμαστε τόσο στις εσωτερικές όσο και στις εξωτερικές συνθήκες με ορισμένο εννοιολογικό και αναλυτικό τρόπο. Η Ζεν ανατρέπει μια και καλή αυτό το οικοδόμημα και ανασυγκροτεί το παλιό πλαίσιο σε νέα βάση. Είναι, λοιπόν, φανερό ότι ο διαλογισμός επάνω σε μεταφυσικά ή συμβολικά αποφθέγματα δεν έχει καμιά θέση στη Ζεν.
2. Χωρίς την επίτευξη του σατόρι, κανείς δεν μπορεί να εισδύσει στην αλήθεια της Ζεν. Σατόρι είναι η ξαφνική εισβολή μιας νέας αλήθειας μέσα στη συνείδηση. Μιας αλήθειας που ποτέ πριν δεν την είχε ονειρευτεί κανείς. Μοιάζει με νοητική καταστροφή που έρχεται ακαριαία, ύστερα από τη συσσώρευση διανοητικών θεμάτων και αποδείξεων. Η συσσώρευση εξαντλεί τα όρια της ισορροπίας και γκρεμίζεται στο δάπεδο, οπότε ένας νέος ουρανός ανοίγεται μπροστά στον άνθρωπο. Όταν το νερό φτάσει στο σημείο ψύξης, μεταβάλλεται ξαφνικά σε πάγο. Το υγρό γίνεται ξαφνικά στερεό και παύει να κυλάει ελεύθερα. Το σατόρι εμφανίζεται απροειδοποίητα, όταν ο άνθρωπος νιώσει ότι έχει εξαντλήσει ολόκληρο το είναι του. Από τη θρησκευτική σκοπιά, είναι μια νέα γέννηση, από τη διανοητική, είναι ένα νέο πρίσμα ενατένισης. Ο κόσμος τώρα φαντάζει σαν να φοράει καινούργια ρούχα που σκεπάζουν όλη την ασχήμια της δυαδικότητας. Αυτό τον δυαδισμό, ο Βουδδισμός τον ονομάζει απατηλότητα.
3. Χωρίς σατόρι δεν μπορεί να υπάρξει Ζεν. Γι’ αυτό, όλα τα μέσα, πειθαρχικά ή δογματικά, κατευθύνονται προς το σατόρι. Οι διδάσκαλοι της Ζεν δεν μπορούσαν να περιμένουν να έρθει το σατόρι από μόνο του, δηλαδή να κάνει σποραδικά την εμφάνισή του, όποτε εκείνο ήθελε. Στην επιθυμία τους να βοηθήσουν τους μαθητές τους να βρουν την αλήθεια της Ζεν, έφτιαξαν τα αινιγματικά τους αποφθέγματα για να προκαλέσουν στους οπαδούς τους μια νοητική κατάσταση που να μπορεί πιο συστηματικά να ανοίξει το δρόμο προς τη φώτιση. Όλες οι διανοητικές αποδείξεις και τα επιχειρήματα τόσο των θρησκευτικών όσο και των φιλοσοφικών ηγετών δεν είχαν κατορθώσει να προκαλέσουν το επιθυμητό αποτέλεσμα και γι’ αυτό οι οπαδοί τους είχαν παραπλανηθεί. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για το Βουδδισμό όταν ήρθε για πρώτη φορά στην Κίνα με όλη του την Ινδική κληρονομιά από μεταφυσικές αφαιρέσεις και τα πολύπλοκα συστήματα της Γιόγκα, που έκαναν τους πιο πρακτικούς Κινέζους ν’ απορούν πως ήταν δυνατόν να συλλάβουν τον κεντρικό πυρήνα της δοξασίας του Σακυαμούνι. Ο Μποντιντάρμα, ο Έκτος Πατριάρχης, ο Μπάσο και άλλοι Κινέζοι Διδάσκαλοι πρόσεξαν αυτό το γεγονός και η φυσική κατάληξη ήταν η Ζεν. Αυτοί τοποθέτησαν το σατόρι πάνω από τη γνώση των σούτρας και από τις λόγιες συζητήσεις γύρω από τους σάστρες και το ταύτισαν με την ίδια τη Ζεν. Γι’ αυτό η Ζεν χωρίς σατόρι μοιάζει με πιπέρι που δεν καίει. Υπάρχει, όμως, και μια άσχημη κατάσταση υπερβολικής προσκόλησης στην εμπειρία του σατόρι.
4. Αυτή η έμφαση της Ζεν στο σατόρι δείχνει ότι η Ζεν δεν είναι ένα σύστημα της Ντυάνα, όπως αυτή ασκείται στις Ινδίες ή σε άλλες Βουδδιστικές σχολές της Κίνας. Η Ντυάνα είναι ένα είδος διαλογισμού που κατευθύνεται προς κάποιαν ορισμένη ιδέα. Στην Χιναγιάνα αυτή η ιδέα είναι η μεταβατικότητα, στη Μαχαγιάνα η ιδέα του κενού. Όταν ο νους γυμναστεί έτσι που να μπορεί να ζήσει την κατάσταση του απόλυτου κενού, που δεν περιέχει ίχνος συνείδησης μέσα του, ούτε την αίσθηση της ασυνειδητότητας, μ’ άλλα λόγια όταν όλες οι μορφές της νοητικής δραστηριότητας σαρωθούν από το πεδίο της συνείδησης, αφήνοντας τον νου καθαρό, σαν ουρανό χωρίς σύννεφα, μια έκταση από γαλάζιο, τότε λένε ότι η Ντυάνα έχει τελειοποιηθεί. Αυτή η κατάσταση ονομάζεται έκσταση, αλλά δεν είναι Ζεν. Στη Ζεν πρέπει να υπάρχει σατόρι. Πρέπει να προηγηθεί μια γενική νοητική αναστάτωση, που να καταστρέψει ό,τι έχει συσσωρεύσει η διανόηση και που θέτει τα θεμέλια για μια νέα ζωή. Πρέπει να αφυπνιστεί μια νέα κατάσταση, που να δει τα παλιά πράγματα από ένα καινούργιο και αναπάντεχο πρίσμα. Στη Ντυάνα δεν υπάρχει τίποτα απ’ αυτά γιατί δεν είναι παρά μια άσκηση που ηρεμεί το νου. Αυτό βέβαια έχει την αξία του, αλλά δεν πρέπει να ταυτίσουμε τη Ζεν με τη Ντυάνα.
5. Στο σατόρι δεν βλέπει κανείς το Θεό όπως είναι, όπως λένε ορισμένοι Χριστιανοί μυστικοί. Η Ζεν ξεκαθαρίζει από την αρχή τη θέση της, που είναι η είσδυση στο έργο της δημιουργίας. Ο δημιουργός μπορεί να είναι απασχολημένος με την πλάση του σύμπαντος ή μπορεί να απουσιάζει από το εργαστήριό του, αλλά η Ζεν συνεχίζει το δικό της έργο. Δεν βασίζεται στην υποστήριξη ενός δημιουργού. Ο Χογιέν του Γκό-σό-σάν, έτεινε το χέρι του και ρωτούσε τους μαθητές του γιατί ονομαζόταν χέρι. Όταν ξέρουμε την αιτία, τότε υπάρχει σατόρι δηλαδή Ζεν. Ενώ με τον Θεό του μυστικισμού, συλλαμβάνει κανείς ένα ορισμένο αντικείμενο. Όταν συλλαμβάνετε τον Θεό, αποκλείετε αυτό που δεν είναι Θεός. Αυτό είναι περιοριστικό. Η Ζεν θέλει απόλυτη ελευθερία, ακόμα και από τον Θεό. Το «Δεν υπάρχει ενδιαίτημα», σημαίνει ακριβώς αυτό. Το ίδιο σημαίνει και το απόφθεγμα: «Καθάρισε το στόμα σου όταν προφέρεις το όνομα του Βούδδα». Αυτό δεν σημαίνει ότι η Ζεν έχει την πρόθεση να είναι νοσηρά ανίερη και ά-θεη, αλλά ότι αναγνωρίζει την ατέλεια ενός σκέτου ονόματος. Γι’ αυτό όταν παρακάλεσαν τον Γιοκουσάν (751-834 μ.Χ.) να δώσει μια διάλεξη, δεν είπε ούτε μια λέξη, αλλά κατέβηκε από την έδρα και πήγε στο δωμάτιό του. Ο Χυακούτζο απλώς προχώρησε μερικά βήματα, στάθηκε ακίνητος και ύστερα άνοιξε τα χέρια του. Αυτή ήταν η διδασκαλία της μεγάλης αρχής.
6. Το σατόρι δεν είναι μια νοσηρή κατάσταση του νου, ένα αντικείμενο μελέτης για την ψυχολογία των ανωμάλων. Αντίθετα, είναι η πιο φυσιολογική κατάσταση του νου. Όταν μιλάω για νοητική αναστάτωση, μερικοί ίσως να νομίσουν ότι η Ζεν είναι κάτι που το απορρίπτουν οι συνηθισμένοι άνθρωποι. Αυτή η άποψη είναι πολύ λανθασμένη και δυστυχώς συχνά την πρεσβεύουν προκατειλημμένοι κριτικοί. Όπως είπε ο Τζοσού: «Ζεν είναι η καθημερινή σας σκέψη». Το άνοιγμα της πόρτας προς τα μέσα ή προς τα έξω, εξαρτάται από την προσαρμογή των μεντεσέδων. Ακόμα και μέσα στο ανοιγοκλείσιμο των ματιών, τα πάντα μπορούν ν’ αλλάξουν και να εμφανιστεί η Ζεν. Και το περισσότερο, έχετε αποκτήσει στο μεταξύ κάτι εντελώς καινούργιο. Όλες οι νοητικές σας λειτουργίες εργάζονται τώρα σε διαφορετική κλίμακα, που είναι πιο ικανοποιητική, πιο γαλήνια, πιο χαρούμενη από κάθε κατάσταση που έχετε ζήσει στη ζωή σας. Ο τόνος της ζωής αλλάζει. Η Ζεν ανανεώνει τα πάντα. Τα ανοιξιάτικα λουλούδια φαντάζουν πιο όμορφα και τα νερά του ορεινού χειμάρρου είναι πιο δροσερά και πιο διάφανα.
Η υποκειμενική επανάσταση που προκαλεί αυτή την κατάσταση δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ανώμαλη. Όταν η ζωή γίνει πιο απολαυστική και τα όριά της εκτείνονται ως το σημείο που να περιέχουν ολόκληρο το σύμπαν, θα πρέπει να υπάρχει κάτι το ιδιαίτερα πολύτιμο στο σατόρι που αξίζει να το αναζητήσει κανείς.
2. Χωρίς την επίτευξη του σατόρι, κανείς δεν μπορεί να εισδύσει στην αλήθεια της Ζεν. Σατόρι είναι η ξαφνική εισβολή μιας νέας αλήθειας μέσα στη συνείδηση. Μιας αλήθειας που ποτέ πριν δεν την είχε ονειρευτεί κανείς. Μοιάζει με νοητική καταστροφή που έρχεται ακαριαία, ύστερα από τη συσσώρευση διανοητικών θεμάτων και αποδείξεων. Η συσσώρευση εξαντλεί τα όρια της ισορροπίας και γκρεμίζεται στο δάπεδο, οπότε ένας νέος ουρανός ανοίγεται μπροστά στον άνθρωπο. Όταν το νερό φτάσει στο σημείο ψύξης, μεταβάλλεται ξαφνικά σε πάγο. Το υγρό γίνεται ξαφνικά στερεό και παύει να κυλάει ελεύθερα. Το σατόρι εμφανίζεται απροειδοποίητα, όταν ο άνθρωπος νιώσει ότι έχει εξαντλήσει ολόκληρο το είναι του. Από τη θρησκευτική σκοπιά, είναι μια νέα γέννηση, από τη διανοητική, είναι ένα νέο πρίσμα ενατένισης. Ο κόσμος τώρα φαντάζει σαν να φοράει καινούργια ρούχα που σκεπάζουν όλη την ασχήμια της δυαδικότητας. Αυτό τον δυαδισμό, ο Βουδδισμός τον ονομάζει απατηλότητα.
3. Χωρίς σατόρι δεν μπορεί να υπάρξει Ζεν. Γι’ αυτό, όλα τα μέσα, πειθαρχικά ή δογματικά, κατευθύνονται προς το σατόρι. Οι διδάσκαλοι της Ζεν δεν μπορούσαν να περιμένουν να έρθει το σατόρι από μόνο του, δηλαδή να κάνει σποραδικά την εμφάνισή του, όποτε εκείνο ήθελε. Στην επιθυμία τους να βοηθήσουν τους μαθητές τους να βρουν την αλήθεια της Ζεν, έφτιαξαν τα αινιγματικά τους αποφθέγματα για να προκαλέσουν στους οπαδούς τους μια νοητική κατάσταση που να μπορεί πιο συστηματικά να ανοίξει το δρόμο προς τη φώτιση. Όλες οι διανοητικές αποδείξεις και τα επιχειρήματα τόσο των θρησκευτικών όσο και των φιλοσοφικών ηγετών δεν είχαν κατορθώσει να προκαλέσουν το επιθυμητό αποτέλεσμα και γι’ αυτό οι οπαδοί τους είχαν παραπλανηθεί. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για το Βουδδισμό όταν ήρθε για πρώτη φορά στην Κίνα με όλη του την Ινδική κληρονομιά από μεταφυσικές αφαιρέσεις και τα πολύπλοκα συστήματα της Γιόγκα, που έκαναν τους πιο πρακτικούς Κινέζους ν’ απορούν πως ήταν δυνατόν να συλλάβουν τον κεντρικό πυρήνα της δοξασίας του Σακυαμούνι. Ο Μποντιντάρμα, ο Έκτος Πατριάρχης, ο Μπάσο και άλλοι Κινέζοι Διδάσκαλοι πρόσεξαν αυτό το γεγονός και η φυσική κατάληξη ήταν η Ζεν. Αυτοί τοποθέτησαν το σατόρι πάνω από τη γνώση των σούτρας και από τις λόγιες συζητήσεις γύρω από τους σάστρες και το ταύτισαν με την ίδια τη Ζεν. Γι’ αυτό η Ζεν χωρίς σατόρι μοιάζει με πιπέρι που δεν καίει. Υπάρχει, όμως, και μια άσχημη κατάσταση υπερβολικής προσκόλησης στην εμπειρία του σατόρι.
4. Αυτή η έμφαση της Ζεν στο σατόρι δείχνει ότι η Ζεν δεν είναι ένα σύστημα της Ντυάνα, όπως αυτή ασκείται στις Ινδίες ή σε άλλες Βουδδιστικές σχολές της Κίνας. Η Ντυάνα είναι ένα είδος διαλογισμού που κατευθύνεται προς κάποιαν ορισμένη ιδέα. Στην Χιναγιάνα αυτή η ιδέα είναι η μεταβατικότητα, στη Μαχαγιάνα η ιδέα του κενού. Όταν ο νους γυμναστεί έτσι που να μπορεί να ζήσει την κατάσταση του απόλυτου κενού, που δεν περιέχει ίχνος συνείδησης μέσα του, ούτε την αίσθηση της ασυνειδητότητας, μ’ άλλα λόγια όταν όλες οι μορφές της νοητικής δραστηριότητας σαρωθούν από το πεδίο της συνείδησης, αφήνοντας τον νου καθαρό, σαν ουρανό χωρίς σύννεφα, μια έκταση από γαλάζιο, τότε λένε ότι η Ντυάνα έχει τελειοποιηθεί. Αυτή η κατάσταση ονομάζεται έκσταση, αλλά δεν είναι Ζεν. Στη Ζεν πρέπει να υπάρχει σατόρι. Πρέπει να προηγηθεί μια γενική νοητική αναστάτωση, που να καταστρέψει ό,τι έχει συσσωρεύσει η διανόηση και που θέτει τα θεμέλια για μια νέα ζωή. Πρέπει να αφυπνιστεί μια νέα κατάσταση, που να δει τα παλιά πράγματα από ένα καινούργιο και αναπάντεχο πρίσμα. Στη Ντυάνα δεν υπάρχει τίποτα απ’ αυτά γιατί δεν είναι παρά μια άσκηση που ηρεμεί το νου. Αυτό βέβαια έχει την αξία του, αλλά δεν πρέπει να ταυτίσουμε τη Ζεν με τη Ντυάνα.
5. Στο σατόρι δεν βλέπει κανείς το Θεό όπως είναι, όπως λένε ορισμένοι Χριστιανοί μυστικοί. Η Ζεν ξεκαθαρίζει από την αρχή τη θέση της, που είναι η είσδυση στο έργο της δημιουργίας. Ο δημιουργός μπορεί να είναι απασχολημένος με την πλάση του σύμπαντος ή μπορεί να απουσιάζει από το εργαστήριό του, αλλά η Ζεν συνεχίζει το δικό της έργο. Δεν βασίζεται στην υποστήριξη ενός δημιουργού. Ο Χογιέν του Γκό-σό-σάν, έτεινε το χέρι του και ρωτούσε τους μαθητές του γιατί ονομαζόταν χέρι. Όταν ξέρουμε την αιτία, τότε υπάρχει σατόρι δηλαδή Ζεν. Ενώ με τον Θεό του μυστικισμού, συλλαμβάνει κανείς ένα ορισμένο αντικείμενο. Όταν συλλαμβάνετε τον Θεό, αποκλείετε αυτό που δεν είναι Θεός. Αυτό είναι περιοριστικό. Η Ζεν θέλει απόλυτη ελευθερία, ακόμα και από τον Θεό. Το «Δεν υπάρχει ενδιαίτημα», σημαίνει ακριβώς αυτό. Το ίδιο σημαίνει και το απόφθεγμα: «Καθάρισε το στόμα σου όταν προφέρεις το όνομα του Βούδδα». Αυτό δεν σημαίνει ότι η Ζεν έχει την πρόθεση να είναι νοσηρά ανίερη και ά-θεη, αλλά ότι αναγνωρίζει την ατέλεια ενός σκέτου ονόματος. Γι’ αυτό όταν παρακάλεσαν τον Γιοκουσάν (751-834 μ.Χ.) να δώσει μια διάλεξη, δεν είπε ούτε μια λέξη, αλλά κατέβηκε από την έδρα και πήγε στο δωμάτιό του. Ο Χυακούτζο απλώς προχώρησε μερικά βήματα, στάθηκε ακίνητος και ύστερα άνοιξε τα χέρια του. Αυτή ήταν η διδασκαλία της μεγάλης αρχής.
6. Το σατόρι δεν είναι μια νοσηρή κατάσταση του νου, ένα αντικείμενο μελέτης για την ψυχολογία των ανωμάλων. Αντίθετα, είναι η πιο φυσιολογική κατάσταση του νου. Όταν μιλάω για νοητική αναστάτωση, μερικοί ίσως να νομίσουν ότι η Ζεν είναι κάτι που το απορρίπτουν οι συνηθισμένοι άνθρωποι. Αυτή η άποψη είναι πολύ λανθασμένη και δυστυχώς συχνά την πρεσβεύουν προκατειλημμένοι κριτικοί. Όπως είπε ο Τζοσού: «Ζεν είναι η καθημερινή σας σκέψη». Το άνοιγμα της πόρτας προς τα μέσα ή προς τα έξω, εξαρτάται από την προσαρμογή των μεντεσέδων. Ακόμα και μέσα στο ανοιγοκλείσιμο των ματιών, τα πάντα μπορούν ν’ αλλάξουν και να εμφανιστεί η Ζεν. Και το περισσότερο, έχετε αποκτήσει στο μεταξύ κάτι εντελώς καινούργιο. Όλες οι νοητικές σας λειτουργίες εργάζονται τώρα σε διαφορετική κλίμακα, που είναι πιο ικανοποιητική, πιο γαλήνια, πιο χαρούμενη από κάθε κατάσταση που έχετε ζήσει στη ζωή σας. Ο τόνος της ζωής αλλάζει. Η Ζεν ανανεώνει τα πάντα. Τα ανοιξιάτικα λουλούδια φαντάζουν πιο όμορφα και τα νερά του ορεινού χειμάρρου είναι πιο δροσερά και πιο διάφανα.
Η υποκειμενική επανάσταση που προκαλεί αυτή την κατάσταση δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ανώμαλη. Όταν η ζωή γίνει πιο απολαυστική και τα όριά της εκτείνονται ως το σημείο που να περιέχουν ολόκληρο το σύμπαν, θα πρέπει να υπάρχει κάτι το ιδιαίτερα πολύτιμο στο σατόρι που αξίζει να το αναζητήσει κανείς.
Daisetsu Teitaro Suzuki
Ζεν
Μετάφραση Σοφία Άντζακα
Εκδόσεις Σπαγειρία 1993
Ζεν
Μετάφραση Σοφία Άντζακα
Εκδόσεις Σπαγειρία 1993
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου