Η αλχημική διαδικασία παρείχε εξαίρετο υλικό προς λογοτεχνική προσαρμογή. Έχει λεχθεί ότι ουσία του δράματος είναι η σύγκρουση και στην αλχημεία η σύγκρουση οδηγεί στη μεταμόρφωση μέσω της διαδοχικής εξέλιξης διαφόρων καταστάσεων. Τα θέματα της στοιχειώδους σύγκρουσης: ο θάνατος του σώματος, η θριαμβευτική ένωση του βασιλιά και της βασίλισσας και η ανάπτυξη ενός πολύτιμου ελιξιρίου, μπορούσε να χρησιμεύσει ως δομή για να εκφρασθούν η αγάπη, η τραγωδιά και η χριστιανική αποκάλυψη. Σε πιο ελαφριά εκδοχή, οι αυταπάτες του αφελούς αλχημιστή και οι απάτες του δόλιου μεταμορφωτή προσέφεραν υλικό στη σατυρική κωμωδία, με χαρακτηριστικότερο και γνωστότερο παράδειγμα το έργο Ο Αλχημιστής του Ben Jonson (1572-1637). Ωστόσο, όσο και αν ο Γιόνσον γελοιοποίησε την αλχημεία, γνώριζε το θέμα του καλά και μπορούσε να χρησιμοποιεί τα σύμβολα και τις αντιλήψεις της με σύνθετο και επιδέξιο τρόπο – όπως κατέδειξε ο Τσαρλς Νίκολ στο έργο του Το Αλχημικό Θέατρο. Επιπλέον στο έργο Η Ανατολική Προσπάθεια, ο Γιόνσον και οι συνεργάτες του μεταχειρίστηκαν αλχημικές αρχές για να στηρίξουν τη δομή του έργου από ψυχολογική άποψη – οι χαρακτήρες του Frank Quicksilver, του Master Golding και του William Touchstone* καθορίζονται στο έργο από τις αλχημικές συναρτήσεις των ονομάτων τους. Λέει ο Νίκολ σχετικά:
Τα ονόματα των Quicksilver και Golding δεν είναι μόνο το μέσον καθορισμού της ταυτότητάς τους... αλλά υπονοούν και τι θα τους συμβεί. Παρέχουν επίσης έναν τύπο του τρόπου της αλληλεπίδρασης, διότι όπως έχουν ιδιαίτερες χημικές ιδιότητες, ο υδράργυρος και ο χρυσός έτσι έχουν και μια συγκεκριμένη σχέση. Εισάγοντας ένα συμβολικό πλαίσιο χημικής διαδικασίας και αντίδρασης, οι συγγραφείς της «Ανατολικής Προσπάθειας» [οι Γιόνσον, Μάρστον και Τσάπμαν] μετατρέπουν την κατά βάση στατική χιουμοριστική περιγραφή σε ενεργό μέτοχο της εξέλιξης του έργου.
Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι και ο Σαίξπηρ χρησιμοποίησε επίσης την αλχημεία για να προσδώσει μορφή και συνοχή σε δραματικά θέματα ορισμένων έργων του. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ήταν εξοικειωμένος με τις απόκρυφες παραδόσεις. Ήταν γνώστης της χριστιανικής Καμπάλα, της αστρολογίας, της μαγείας και καθώς φαίνεται και της αλχημείας. Δεν θα μάθουμε ίσως ποτέ την έκταση, στην οποία είχε ίσως ασχοληθεί ο Σαίξπηρ με τα θέματα αυτά, είναι όμως σαφές ότι είχε αρκετές γνώσεις ώστε να μπορεί να τα υφαίνει με δεξιοτεχνία στα κείμενά του.
Το Όνειρο Θερινής Νυκτός για παράδειγμα μπορεί κάλλιστα να ερμηνευθεί σαν αλχημικό δράμα – όπως απέδειξε η ομάδα Theatre Set-Up στην έρευνα που έκανε πάνω στο θέμα και το ανέβασμα του έργου το 1983. Το συμπέρασμά τους ήταν ότι ο Σαίξπηρ χρησιμοποίησε ένα μεθυστικό κράμα κελτικής απόκρυφης γνώσης και αλχημείας για να δώσει στο «όνειρο» το μαγευτικό του χρώμα. Οι σημειώσεις στο πρόγραμμα της παράστασης τονίζουν το θέμα των τεσσάρων εραστών, οι οποίοι για να φθάσουν στην απόλυτη αρμονία και τη σωστή σχέση πρέπει πρώτα να αλληλοσυγκρουσθούν, ακριβώς όπως το πρωταρχικό υλικό πρέπει να διαλυθεί για να μπορέσει να μεταμορφωθεί:
Το «πρωταρχικό υλικό» ή η «ακατέργαστη πρώτη ύλη» (που συχνά συμβολίζεται με φίδι, δράκοντα ή βάτραχο και καλείται «γη» ή «μόλυβδος») θεωρείτο ότι απαρτίζονταν από τα στοιχεία της φωτιάς, του αέρα, του νερού και της γης. Αυτό φαίνεται στα ονόματα των τεσσάρων εραστών: η φωτιά στην «Ελένη» (δαυλός από καλαμιά), ο αέρας στην Ερμία (θηλυκό του Ερμή – ελληνικής θεότητας που το στοιχείο του ήταν ο αέρας), το νερό στο «Λύσανδρο» (το χημικό χαλάρωμα του καταλύτη – άρα το υγρό βιτριόλι και το νερό), και η γη στο «Δημήτριο» (γιο της Δήμητρας, θεάς της Γης), ο οποίος γίνεται έτσι το πρωταρχικό υλικό της αλχημικής διαδικασίας. Η Ελένη ως φωτιά (συνήθως συμβολιζόμενη από έναν σκύλο - «είμαι το σκυλάκι σου») είναι επίσης η ψυχή του (συμβολιζόμενη από το περιστέρι, όπως και αποκαλούν την Ελένη) ή η ψυχή (anima) από την οποία πρέπει να αποχωριστεί, ενώ αποκαθαίρεται η “χυδαιότητα” του και η αλλαγή του δοκιμάζεται ώσπου να ξαναγεννηθεί σαν καλύτερο άτομο και να αφυπνιστεί μια «χρυσή αυγή ολοκληρωτικής αρμονίας».
Τρεις γάμοι γίνονται στο έργο: ο γάμος του Θησέα με την Ιππολύτη, του βασιλικού ζεύγους, ο γάμος των δύο ζευγαριών για τα οποία μιλήσαμε και ύστερα η ένωση της Τιτάνια με τον Όμπερον, οι οποίοι είαν αποξενωθεί. Η κατάσταση αυτή επίσης απηχεί την αλχημική αλληγορία, και τα τρία επίπεδα μπορούν να ιδωθούν ως το σώμα, η ψυχή και το πνεύμα – και τα τρία πρέπει να ολοκληρώσουν την τέλεια αλλαγή ώστε να θεωρηθεί επιτυχημένη η αλχημική διαδικασία. Η ένωση της Τιτάνια με τον Όμπερον μπορεί να ερμηνευθεί ως αντιπροσωπεύουσα το σώμα, αφού οι ίδιοι είναι πνεύματα της Φύσης, η ένωση των τεσσάρων εραστών απ' την άλλη, μπορεί να ερμηνευθεί ως να υποδηλώνει την ψυχή (η οποία στην αλχημεία είναι το στοχείο που χρειάζεται τη μεγαλύτερη προσοχή στο χειρισμό) και εκείνη του βασιλικού ζεύγους ως το πνεύμα. Το πνεύμα, ή «θειάφι», απαιτεί λιγότερη μεταμόρφωση από τα άλλα δύο, χρειάζεται μάλλον να βγει από το σκοτάδι και να επιβεβαιωθεί ακριβώς όπως η Ιππολύτη, η Βασίλισσα των Αμαζόνων, παρασύρθηκεα από τον Θησέα μακριά από την άγρια και μακρινή πατρίδα της. Ο Πουκ είναι το «μέσον» με το οποίο ανακινείται όλη η φασαρία, η αιτία της αναστάτωσης και της παρεξήγησης: «συντελεστής της αλχημείας ήταν ο Ερμής (υδράργυρος), ο οποίος «καθοδηγούσε» τα υποκείμενα (του πειράματος) και εξασκείτο πάνω τους, αρχίζοντας και τελειώνοντας την εργασία. Αυτή είναι η λειτουργία του Πουκ και από ψυχολογική άποψη είναι ο «ψυχοπομπός» που οδηγεί τις ψυχές, όπως ο Βιργίλιος στην Κόλαση του Δάντη. Ο Ερμής (υδράργυρος) απεικονίζεται ως απολύτως ασταθής, μεταβλητός και άπιαστος και εμφανίζεται με τη μορφή διαφόρων συμβολικών ζώων, πουλιών και ανθρώπων της αλχημικής εικονογραφίας. Η κατάσταση ταιριάζει επακριβώς με το εύθυμο λογύδριο του Πουκ, όταν αναστατώνει τους αδέξιους ηθοποιους την ώρα της πρόβας και τους κάνει να τραπούν σε φυγή και να σκορπιστούν μέσα στο δάσος:
Θα σε ακολουθήσω, θα σε οδηγήσω περίπου ένα γύρο,
Ανάμεσα από βάλτους, ανάμεσα από θάμνους, χαμόκλαδα και ρείκια:
Άλλοτε θα είμαι άλογο, άλλοτε σκύλος,
Χοίρος, ακέφαλη αρκούδα, καμιά φορά φωτιά.
Και θα χλιμιντρίζω, θα γαυγίζω, θα γρυλίζω, θα μουγκρίζω, θα καίω.
Όπως το άλογο, ο σκύλος, το γουρούνι, η αρκούδα με τη σειρά.
Έτσι, με τις δυνάμεις του Ερμή (υδράργυρου) αποδεσμεύμένες από τον αλχημιστή (στην περίπτωση αυτή, ο αλχημιστής ίσως να αντιστοιχεί στον Όμπερον, που είναι το αφεντικό του Πουκ), τα τέσσερα στοιχεία μπαίνουν σε πόλεμο μεταξύ τους και στη συνέχεια επανενώνονται σε απόλυτη ισορροπία. Η Τιτάνια ταπεινώνεται και υπερνικά την υπερηφάνεια της για να γίνει ξανά ταίρι του Όμπερον. Τα τρία επίπεδα του γάμου πραγματοποιούνται και η εργασία τελειοποιείται.
Στο Βασιλιά Ληρ, ο Τσαρλς Νικολ ανιχνεύει παρομοίως άλλο ένα αλχημικό θέμα, με το Ληρ να είναι το υποκείμενο μεταμόρφωσης μέσω της αποποίησης της εξουσίας, της απάρνης της πατρικής αγάπης και ακόμη και της αδιαφορίας για την αποστέρηση της όρασής του. Η αυτοτιμωρία του είναι πλήρης, ο θάνατός του είναι η έσχατη τραγωδία, όμως δια μέσου των δοκιμασιών που υφίσταται και του θανάτου του, το κακό εξαλείφεται από το βασίλειο. Η τελική «χρυσή» αρμονία δεν είναι στο Βασιλιά Ληρ τόσο φανερή όσο στο Όνειρο Θερινής Νυκτός, αλλά η αλχημική κάθαρση του χυδαίου και η ανύψωση του εκλεπτυσμένου έχουν πράγματι συντελεσθεί. Ο Νίκολ επισημαίνει ότι η Κορντήλια, η κόρη του Ληρ, είναι σαν το αλχημικό υλικό που είναι απεχθές και εσφαλμένα θεωρείται δηλητήριο, ενώ είναι το πολυτιμώτερο από όλα τα βάλσαμα. Η γρήγορη αποχώρησή της από το προσκήνιο, την κάνει να μοιάζει με το μέρος εκείνο του υδραργυρούχου νερού που, κατά την αλχημική εργασία, πρέπει να κρατηθεί κατά μέρος ώσπου να χρειαστεί για την αποκατάσταση και την περιποίηση του πληγωμένου, νεκρωμένου υλικού. Τα δάκρυά της, που κυλούν για τον πατέρα της, είναι σαν την αλχημική δροσοσταλίδα που είναι διαποτισμένη με ισχυρή φυσική δύναμη:
Όλα τα ευλογημένα μυστικά.
Όλες εσείς άγνωστες αρετές της γης,
Ξεφυτρώστε με τα δάκρυά μου!
Αργότερα τα φιλιά της θα θεωρηθούν βάλσαμο επουλωτικό:
Ω αγαπημένε μου πατέρα! Θεραπεία ακούμπησε
Το φάρμακό σου στα χείλη μου, και κάνε αυτό το φιλί
Να διορθώσει τις βάναυσες ζημίες που οι δύο αδελφές μου
Έκαναν από σεβασμό!
Στην ποίηση του δέκατου έκτου και δέκατου έβδομου αιώνα, μπορεί κανείς να βρει μια περισσότερο εμφανή χρήση αλχημικών παραστάσεων: ο John Donne (1573-1631) χρησιμοποίησε συχνά αλχημικά θέματα στο έργο του. Στη Νυκτωδία για την Ημέρα της Αγίας Λουκίας, συγκρίνει την κατάστασή του με αυτήν του υλικού, που έχει απορροφήσει φως και υγρασία και τώρα κείται μαυρίζοντας στο δοχείο, πεθαίνοντας για να ξαναγεννηθεί σαν το ελιξίριο:
Μελετήστε με τότε, εσείς που θα είστε εραστές
Στον άλλο κόσμο, δηλαδή την ερχόμενη άνοιξη:
Γιατί είμαι το κάθε νεκρό πράγμα,
Στο οποίο η αγάπη σφυρηλάτησε τη νέα Αλχημεία.
Γιατί η τέχνη της εκφράζει
Μια πεμπτουσία, ακόμη κι από το τίποτα,
Από ανόητη ένδεια και καθαρή κενότητα
Με κατέστρεψε, και ξαναδημιουργήθηκα
Από την απουσία, το σκοτάδι, το θάνατο: πράγματα που δεν υπάρχουν.
Ο George Herbert (1593-1633) και ο Andrew Marvell (1621-78) χρησιμοποίησαν επίσης ερμητικούς υπαινιγμούς στην ποίησή τους – ο Χέρμπερτ συνήθως σε απλή και ευλαβική μορφή, ο Μάρβελ με μια πιο στοχαστική και φιλοσοφική διάθεση. Ο Χέρμπερτ για παράδειγμα ξεκινά το ποίημά του «Το Πάσχα» με αυτούς τους στίχους:
Ανάστα καρδιά, ο Κύριος ανέστη. Τραγούδα την προσευχή
Χωρίς αργοπορία,
Εκείνος που σε παίρνει απ' το χέρι, για να
Αναστηθείς κι εσύ όπως εκείνος,
Διότι όπως ο θάνατός του σε έκανε χώμα,
Η ζωή του μπορεί να σε κάνει χρυσάφι, κι ακόμη περισσότερο.
Ένα από τα καλύτερα δείγματα θρησκευτικού ποιήματος, όπου χρησιμοποιείται αλχημικός συμβολισμός είναι το ποίημα του Robert Southwell (1561-95) «το Φλεγόμενο Βρέφος», όπου ο αλχημικός φούρνος γεννάει το Χριστό:
Καθώς στη λευκή χειμωνιάτικη νύχτα στεκόμουν στο χιόνι,
Έκπληκτος έμεινα από την ζέστη, που έκανε την καρδιά μου να φεγγοβολήσει,
Και σηκώνοντας το φοβισμένο μου βλέμμα, να δω ποια φωτιά ήταν κοντά,
Ένα όμορφο βρέφος ολόλαμπρο εμφανίστηκε στον αέρα,
Που έκαιγε σαν φωτιά, τέτοια πλημμύρα δακρύων,
Λες κι η πλημμύρα θα κατεύναζε τις φλόγες, που με τα δάκρυά του τράφηκαν:
Αλοίμονο! (είπε) νεογέννητο σ' ορμητική φωτιά ψήνω
Όμως κανείς δεν πλησιάζει να ζεστάνει την καρδιά του ή να νιώσει τη φωτιά μου, παρά μόνον εγώ,
Το στήθος μου είναι ο φούρνος, γεμάτο αγκάθια που πληγώνουν,
Η αγάπη είναι η φωτιά, κι ο θρήνος ο καπνός, οι στάχτες, οι ντροπές, η καταφρόνια,
Η λιγοστή Δικαιοσύνη κρύφτηκε, κι ο Οίκτος φυσάει τα κάρβουνα,
Το μέταλλο που σ' αυτό το φούρνο, σφυρηλατήθηκε, είναι μιαρές καρδιές των ανθρώπων,
Γι' αυτό βρίσκομαι τώρα στη φωτιά, για το καλό τους,
Έτσι θα λειώσω, για να τους πλύνω με το αίμα μου.
Αυτά είπε και χάθηκε, γρήγορα απ' τα μάτια μου εξαφανίστηκε,
Και αμέσως μου ήρθε στο μυαλό: ήταν Χριστούγεννα.
______________
*Quicksilver = Υδράργυρος, Gold(>Golding) = Χρυσός, Touchstone = Λυδία Λίθος (Σ.τ.Μ.)
CHERRY GILCHRIST
ΑΛΧΗΜΕΙΑ
ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ – ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΦΡΑΓΚΩ ΚΑΡΑΟΓΛΟΥ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ “Ι. ΦΛΩΡΟΣ”
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου