Παράδεισοι – Octavio Paz

Στα δοκίμια που έχει αφιερώσει στη μεσκαλίνη ο Aldous Haxley υπογραμμίζει πως σχεδόν πάντοτε τα ατομικά οράματα αντιστοιχούν σε συλλογικά αρχέτυπα. Ο κόσμος που περιγράφει ο Wasson στο Les champignons hallucinogenes dy Mexique φέρνει αμέσως στο μυαλό τις εικόνες μύθων, ποιημάτων και παραστάσεων: μεγάλα ποτάμια, τοπία, δέντρα, βλάστηση πράσινη και κοκκινωπή, γη στο χρώμα του κεχριμπαριού, όλα κάτω από ένα υπερκόσμιο φως. Η αίσθηση της κίνησης – τα μεγάλα ποτάμια, ο άνεμος, ο φωτισμός του ήλιου – αναμιγνύεται με αυτή της ακινησίας και της ησυχίας. Καμιά φορά δίπλα στο νερό που αφρίζει ξεπετιέται μια σκεπτική γυναίκα, σκηνή που θυμίζει την αρχαία ελληνική γλυπτική και μερικές ταφικές στήλες. Εποχή της αυγής του κόσμου, κόσμος με παραδείσιες σημασίες: πως να μη σκεφτείς τις εικόνες της Γένεσης, τις αραβικές ιστορίες, τους μύθους του Ειρηνικού ή της Κεντρικής Ασίας ή τον παράδεισο του Τλάλοκ(1) στο Τεοτιχουακάν; Υπάρχει όμως και ένα άλλο όραμα: έρημοι βράχοι, δίψα και λαχάνιασμα, το σουβλερό μάτι του ήλιου, το τοπίο της καταδίκης, η «άγονη γη» του θρύλου του Γκράαλ. Διαφανείς κολάσεις, γεωμετρία βέβηλων κρυστάλλων, κυκλικές κολάσεις, πολύχρωμες κολάσεις, πληθώρα μορφών και τεράτων, πειρασμοί του Αγίου Αντωνίου, παραληρήματα των θιβετιανών τάνκα(2), υδατογραφίες του Goya, ινδουιστικές συντήξεις και ζευγαρώματα, η παγωμένη κραυγή του Munch, οι πολυνησιακές μάσκες... Αν και οι εικόνες είναι αναρίθμητες, όλες τους – εκτυφλωτικού φωτός ή χθονίου σκότους, απομόνωσης ή συγχρωτισμού – αποκαλύπτουν ένα σύμπαν χωρίς έξοδο. Βάρος, πίεση, ασφυξία, κολάσεις. Δεν μπορούμε να βγούμε έξω από μας τους ίδιους, δεν μπορούμε να πάψουμε να είμαστε αυτό που είμαστε, δεν μπορούμε να αλλάξουμε. Κόλαση: απολίθωση. Η ουράνια εικόνα είναι όραμα της ελευθερίας: ανύψωση, διάλυση του εγώ. Το φως αντιμέτωπο με την πέτρα.

Οι εικόνες του παράδεισου λέει ο Huxley, μπορούν να αναχθούν σε ορισμένα στοιχεία κοινά στην εμπειρία της μεσκαλίνης και στον οικουμενικό μύθο: γη και νερό, ευφορία, πράσινη βλάστηση. Ιδέα της αφθονίας (σε αντίθεση με τον κόσμο της εργασίας), ιδέα του θαυμάσιου κήπου: το καθετί διαθέτει ευαισθησία» και πουλια, φυτά και ζώα μιλούν το ίδιο ιδίωμα. Στο κέντρο το πρωταρχικό ζευγάρι. Ο Huxley σημειώνει πως το φως έχει έναν ξεχωριστό τόνο, είναι ένας φως που δε βγαίνει από καμιά μεριά ή, για να χρησιμοποιήσουμε μια παλιά και ακριβή έκφραση, είναι ένα αυθύπαρκτο φως. Κι ακόμη είναι ένας φως-δημιουργός (το τοπίο γεννιέται και αναπτύσσεται κάτω από μια εκθαμβωτική βροχή) και ένα φως-τροφός (ο κήπος, καθετί το ορατό αναπαύονται στην αόρατη αγκάλη του). Εγώ θα πρόσθετα μια άλλη, όχι λιγότερο σημαντική παρουσία: το νερό, αρχέτυπο του παραδείσου πριν από τη γέννηση, εικόνα επιστροφής στην πρώτη ηλικία, σύμβολο της γυναίκας και των δυνάμεών της. Το νερό: ηρεμία, γονιμότητα, αυτοσυνείδηση κι ακόμη απώλεια, πτώση και ύποπτη διαφάνεια. Κυρίως, όταν διαβάζει κανείς τον Baudelaire, σταματά μπροστά σε τέτοια οράματα: «αποσυρόμενα νερά, παιγνίδια των νερών, αρμονικοί καταρράχτες, η γαλάζια απεραντοσύνη της θάλασσας κυματίζουν, τραγουδούν, κοιμούνται με μια χάρη ανεξήγητη... δεν εγγυώμαι ότι η θέα ενός διάφανου βάραθρου είναι εντελώς ακίνδυνη για ένα πνεύμα ερωτευμένο με την έκταση και το κρύσταλλο...»(3). Εκπληκτικό απόσπασμα αν σκεφτεί κανείς πως το νερό σχετίζεται με τη Μεγάλη Θεά των λαών της Μεσογείου: τη χλομή μάγισσα, τη σελήνη, την Άρτεμη. Το νερό: το λουτρό της Άρτεμης, η μοιραία πηγή για τον Ακταίωνα(4) και τον Ζιγκφριντ(5).

________________________________

1.Τλάλοκ: Ο θεός της βροχής των Αζτέκων. Ανήκε στο αρχαιότερο πάνθεο των Αζτέκων και ο ναός του βρισκόταν μαζί με το ναό του Χουιτζιλοπόχτλι (νεότερο πάνθεο) στο μεγάλο τεοκάλλι (κλιμακωτή πυραμίδα) της πρωτεύουσας των Αζτέκων Τεοτιχουακάν (η Πόλη του Μεξικού είναι χτισμένη στην ίδια τοποθεσία). Προς τιμή του θυσίαζαν μικρά παιδιά που στην πορεία προς το θάνατο έπρεπε να κλαίνε: τα δάκρυά τους ήταν ήδη βροχή. Σύμφωνα με την αζτέκικη θρησκεία υπήρχαν πολλοί μεταθανάτιοι παράδεισοι και ο άνθρωπος ανάλογα με το θάνατό του πήγαινε σε έναν από αυτούς. Τον Τλαλοκάν (παράδεισο του Τλάλοκ) πήγαιναν όσοι είχαν θάνατο σχετικό με το νερό.

2.Τάνκα: Θιβετιανή θρησκευτική ζωγραφική.

3.Βλ. Σαρλ Μπωντελαίρ, Τεχνητοί Παράδεισοι, μτφ: Ν. Φωκάς, «Εστία», 1986, σελ. 71.

4.Ακταίων: Πρόσωπο της ελληνικής μυθολογίας, που κατά την παράδοση είδε την Άρτεμη να λούζεται γυμνή. Η Άρτεμη τον μεταμόρφωσε σε ελάφι ραντίζοντάς τον με νερό κι έστειλε τα κυνηγετικά του σκυλιά να τον φάνε.

5.Ζίγκφριντ (Siefried): Ο ήρωας του «Έπους των Νιμπελούνγκεν».

OCTAVIO PAZ

ΚΑΘΕΝΑΣ ΕΧΕΙ ΤΟΝ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟ ΠΟΥ ΑΞΙΖΕΙ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΝΙΚΟΣ ΠΡΑΤΣΙΝΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΠΟΠΕΙΡΑ 1989