ΜΥΗΤΙΚΑ ΟΝΕΙΡΑ ΤΟΥ ΣΑΜΟΓΕΤΗ ΣΑΜΑΝΟΥ – MIRCEA ELIADE

Σύμφωνα με τις Γιουράκ-Σαμογέτικες πηγές του Λετιζάλο, η καθεαυτό μύηση αρχίζει μετά την εκμάθηση του ταμπούρλου. Τότε είναι που κατορθώνουν να δουν τα πνεύματα. Ο σαμάνος Γκανύκκα του διηγήθηκε πως, μια μέρα, ενώ χτυπούσε το ταμπούρλο του, κατέβηκαν τα πνεύματα και τον έκοψαν κομματάκια, κόβοντάς του επίσης και τα χέρια του. Επτά μέρες και επτά νύχτες έμεινε ξαπλωμένος, αναίσθητος, στο χώμα. Σ' αυτό το διάστημα η ψυχή του βρισκόταν στον Ουρανό, περπατώντας με το πνεύμα του Κεραυνού και κάνοντας επισκέψεις στον θεό Μικκουλάι.

Ο Α.Α. Ποπώβ διηγείται τι συνέβη σ' έναν σαμάνο των Αβάμ-Σαμογετών. Άρρωστος από ευλογιά, έμεινε τρεις μέρες αναίσθητος, σχεδόν νεκρός, σε τέτοιο σημείο που κόντεψαν να τον θάψουν. Η μύησή του έγινε σ' αυτό το διάστημα. Θυμάται ότι οδηγήθηκε στο μέσο μιας θάλασσας. Εκεί, άκουσε τη φωνή της Αρρώστειας (δηλ. της ευλογιάς) που του έλεγε: «θα λάβεις το χάρισμα του σαμανισμού εκ μέρους των Αρχόντων του Νερού. Το σαμανικό σου όνομα θα είναι Χουοττάρι (Βουτηχτής). Μετά, η Αρρώστεια τάραξε τα νερά της θάλασσας. Βγήκε και σκαρφάλωσε σ' ένα βουνό. Εκεί, συνάντησε μια γυμνή γυναίκα και άρχισε να βυζαίνει το στήθος της. Η γυναίκα, που ήταν πιθανώς η Κυρά του Νερού, του είπε: «Είσαι το παιδί μου. Γι' αυτό σ' αφήνω να βυζαίνεις το στήθος μου. Θα συναντήσεις πολλές δυσκολίες και θα κουραστείς πολύ». Ο άντρας της Κυράς του Νερού, ο Άρχοντας της Κόλασης, του έδωσε μετά δύο οδηγούς, μια ερμίνα και ένα ποντίκ, για να τον οδηγήσουν στην Κόλαση. Αφού έφτασαν σ' ένα ύψωμα, οι οδηγοί του έδειξαν επτά σκηνές με σκισμένες σκεπές. Μπήκε μέσα στην πρώτη και συνάντησε τους κατοίκους της Κόλασης και τους άντρες της μεγάλης Αρρώστειας (ευλογιάς). Αυτοί του ξερρίζωσαν την καρδιά και την πέταξαν σε μια κατσαρόλα. Στις άλλες σκηνές γνώρισε τον Άρχοντα της Τρέλλας και τους Άρχοντες όλων των νευρικών ασθενειών. Εκεί συνάντησε και τους κακούς σαμάνους. Έμαθε να γνωρίζει τις διάφορες αρρώστειες που βασανίζουν τους ανθρώπους.

Ο υποψήφιος, με τους οδηγούς πάντα μπροστά, έφτασε έπειτα στη χώρα των γυναικών σαμάνων, που του δυνάμωσαν τον λαιμό και τη φωνή. Οδηγήθηκε έπειτα στις εννέα θάλασσες. Στο μέσον μιας απ' αυτές βρισκόταν ένα νησί, στο μέσο του νησιού υψωνόταν μια μικρή σημύδα μέχρι τον ουρανό. Ήταν το Δέντρο του Άρχοντα της Γης. Κοντά του φύτρωναν 9 χόρτα, πρόγονοι όλων των φυτών της γης. Το Δέντρο περιτριγυριζόταν από τις θάλασσες και μέσα σε κάθε μια κολυμπούσε ένα είδος πουλιού με τα μικρά του. Υπήρχαν πολλές ποικιλίες από πάπιες, ένας κύκνος και ένα γεράκι. Ο υποψήφιος επισκέφθηκε όλες αυτές τις θάλασσες. Μερικές ήταν αλμυρές, άλλες τόσο ζεστές που δεν μπορούσε να πλησιάσει την όχθη. Αφού έκανε το γύρο τους, ο υποψήφιος σήκωσε το κεφάλι και διέκρινε στην κορυφή του Δέντρου ανθρώπους πολλών εθνών: Ταβγί-Σαμογέτες, Ρώσσους, Ντολγκάν, Γιακούτες και Τουνγκούζ. Άκουσε φωνές: «Αποφασίστηκε ότι θα έχεις ένα στενόμακρο τύμπανο (δηλαδή το ραβδί ενός τυμπάνου) φτιαγμένο από τα κλαδιά αυτού του Δέντρου. Άρχισε να πετάει με τα πουλιά των θαλασσών. Όπως απομακρυνόταν από την όχθη, ο Άρχοντας του Δέντρου του φώναξε: «Το κλαδί μου μόλις έπεσε. Πάρτο και κάνε το ένα τύμπανο που θα σου χρησιμεύσει σ' όλη σου τη ζωή». Αυτό το κλαδί είχε τρεις άκριες και ο Άρχοντας του Δέντρου τον διέταξε να φτιάξει τρία τύμπανα που έπρεπε να φυλαχτούν από τρεις γυναίκες, ενώ το κάθε τύμπανο θα χρησιμοποιόταν για μια ειδική τελετή: ένα για να σαμανίζει λεχώνες, το δεύτερο για να θεραπεύει αρρώστους, το τελευταίο, για να ξαναβρίσκει ανθρώπους χαμένους στο χιόνι.

Ο Άρχοντας του Δέντρου έδωσε επίσης κλαδιά σ' όλους τους ανθρώπους που βρίσκονταν στην κορυφή του Δέντρου. Αλλά, παίρνοντας ανθρώπινη μορφή και βγαίνοντας μέχρι το στήθος από το Δέντρο, πρόσθεσε: «Δεν υπάρχει παρά ένα μόνο κλαδί που δεν το δίνω στους σαμάνους, γιατί το κρατάω για τους υπόλοιπους ανθρώπους. Θα μπορέσουν να κάνουν μ' αυτό κατοικίες και να το χρησιμοποιήσουν για τις ανάγκες τους. Είμαι το Δέντρο που δίνει ζωή σ' όλους τους ανθρώπους».

Σφίγγοντας δυνατά το κλαδί, ο υποψήφιος ήταν έτοιμος να ξαναπετάξει όταν άκουσε εκ νέου μια ανθρώπινη φωνή να του αποκαλύπτει τις ιατρικές αρετές των επτά φυτών και να του δίνει ορισμένες οδηγίες σχετικές με την τέχνη του σαμανισμού. Αλλά, πρόσθεσε η φωνή, έπρεπε να παντρευτεί τρεις γυναίκες (πράγμα που άλλωστε έκανε. Παντρεύτηκε τρεις ορφανές που θεράπευσε από ευλογιά).

Στη συνέχεια, έφτασε κοντά σε μια θάλασσα χωρίς τέλος και εκεί βρήκε δέντρα και επτά πέτρες. Αυτές οι τελευταίες του μίλησαν με τη σειρά. Η πρώτη είχε δόντια σαν της αρκούδας και μια κοιλότητα σαν καλάθι. Του αποκάλυψε πως ήταν η πέτρα της πίεσης της Γης: πίεζε μ' όλο το βάρος της τους αγρούς για να μη τους πάρει ο αέρας. Η δεύτερη χρησίμευε για να λειώνει σίδερο. Έμεινε επτά μέρες κοντά σ' αυτές τις πέτρες και έμαθε σε τι χρησιμεύουν στους ανθρώπους.

Οι δύο οδηγοί, το ποντίκι και η ερμίνα, τον οδήγησαν κατόπιν σ' ένα ψηλό και στρογγυλό βουνό. Διέκρινε ένα άνοιγμα μπροστά του και μπήκε σε μια σπηλιά πολύ φωτεινή, σκεπασμένη από πάγους, που στο κέντρο της υπήρχε κάτι που έμοιαζε με φωτιά. Παρατήρησε δύο γυναίκες γυμνές, αλλά σκεπασμένες από τρίχωμα σαν τους ταράνδους. Παρατήρησε έπειτα πως δεν έκαιγε καμία φωτιά, αλλά πως το φως ερχόταν από ψηλά, από ένα άνοιγμα. Μια από τις γυναίκες του ανάγγειλε πως ήταν έγγυος και πως θα γεννούσε 2 ταράνδους: ο ένας θα ήταν το ζώο για θυσία των Ντολγκάν και των Εβένκ, το άλλο των Ταβγί. Του έδωσε επίσης μια τρίχα που θα του ήταν πολύτιμη όταν θα τον φώναζαν να σαμανίσει ταράνδους.

Η άλλη γυναίκα γέννησε και αυτή δυό ταράνδους, σύμβολα των ζώων που θα βοηθούσαν τον άνθρωπο σ' όλες τις εργασίες του και θα του χρησίμευαν και για τροφή. Η σπηλιά είχε 2 ανοίγματα, ένα στο Βορρά και ένα στο Νότο. Απ' το καθένα απ' αυτά, οι γυναίκες έστειλαν ένα νέο τάρανδο για να υπηρετήσει τους ανθρώπους τους δάσους (Ντολγκάν και Εβένκ). Η δεύτερη γυναίκα του έδωσε και αυτή μια τρίχα, αν σαμανίζει να κατευθύνεται πνευματικά προς αυτή τη σπηλιά.

Έπειτα ο υποψήφιος έφτασε σε μια έρημο, και, σε μεγάλη απόσταση, διέκρινε μακρυά ένα βουνό. Μετά από τρεις μέρες πορείας, πλησίασε, μπήκε από ένα άνοιγμα και συνάντησε έναν γυμνό άνθρωπο που δούλευε μ' ένα φυσερό. Πάνω στη φωτιά βρισκόταν μια χύτρα «μεγάλη σαν το μισό της γης». Ο γυμνός άνθρωπος τον είδε και τον μάγκωσε με μια τεράστια τανάλια. «Είμαι νεκρός!» πρόλαβε να σκεφτεί ο αρχάριος. Ο άνθρωπος του έκοψε το κεφάλι, μοίρασε το σώμα του σε μικρά κομμάτια και τα έβαλε στη χύτρα. Του έψησε έτσι το σώμα επί 3 χρόνια. Υπήρχαν επίσης τρία αμόνια και ο γυμνός άνθρωπος σφυρηλάτησε το κεφάλι του πάνω στο τρίτο, αυτό που χρησιμοποιούσαν για να σφυρηλατούν τους καλύτερους σαμάνους. Πέταξε έπειτα το κεφάλι μέσα σε μια από τις τρεις κατσαρόλες που βρίσκονταν εκεί και που είχε το πιο κρύο νερό. Μ' αυτή την ευκαιρία του αποκάλυψε πως, όταν τον φώναζαν για να βοηθήσει κάποιον, αν το νερό ήταν πολύ ζεστό, ήταν ανώφελο να σαμανίσει γιατί ο άνθρωπος ήταν ήδη χαμένος. Αν το νερό ήταν χλιαρό, ήταν άρρωστος αλλά θα γινόταν καλά. Το κρύο νερό είναι χαρακτηριστικό του υγιούς ανθρώπου.

Ο σιδηρουργός ανέσυρε έπειτα τα κόκκαλά του που αρμένιζαν σ' ένα ποτάμι, τα ξαναταίριασε μαζύ και τα σκέπασε με σάρκες. Τα μέτρησε και του αποκάλυψε ότι είχε τρία κομμάτια παραπάνω: θα έπρεπε λοιπόν να προμηθευτεί τρία σαμανικά κοστούμια. Του σφυρηλάτησε το κεφάλι και του έδειξε πως να διαβάζει τα γράμματα που βρίσκονταν μέσα. Του άλλαξε τα μάτια και γι' αυτό, όταν σαμανίζει, δεν βλέπει με τα δικά του σαρκικά μάτια αλλά με αυτά τα μυστικά μάτια. Του τρύπησε τ' αυτιά, κάνοντάς τον ικανό να καταλαβαίνει την γλώσσα των φυτών. Έπειτα ο υποψήφιος ξαναβρέθηκε πάνω στην κορυφή ενός βουνού, και τελικά ξύπνησε μέσα στην καλύβα, κοντά στους δικούς του. Τώρα, μπορεί να τραγουδάει και να σαμανίζει ατέλειωτα, χωρίς ποτέ να κουραστεί.

Επαναλάβαμε αυτή τη διήγηση εξ αιτίας του καταπληκτικού μυθολογικού και θρησκευτικού της πλούτου. Αν είχαν συγκεντρώσει με την ίδια προσοχή, τις εξομολογήσεις και άλλων σιβηρών σαμάνων, πιθανόν να μην περιοριζόμαστε ποτέ στο συνηθισμένο τύπο: ο υποψήφιος έμεινε για έναν ορισμένο αριθμό ημερών σε αφασία, ονειρεύτηκε ότι τα πνεύματα τον έκοψαν κομμάτια και τον πήγαν στους ουρανούς, κλπ. Βλέπουμε πως η μυητική έκσταση ακολουθεί από πολύ κοντά ορισμένα υποδειγματικά θέματα: ο αρχάριος συναντά πολλά θεία πρόσωπα (την Κυρά των Νερών, τον Άρχοντα της Κόλασης, την Κυρά των Ζώων) πριν να οδηγηθεί από τους οδηγούς-ζώα στο Κέντρο του Κόσμου, πάνω στην κορυφή του κοσμικού βουνού, όπου βρίσκεται το Δέντρο του Κόσμου και ο παγκόσμιος Άρχοντας. Δέχεται εκ μέρους του κοσμικού Δέντρου και του ίδιου Άρχοντα τα ξύλα για να κατασκευάσει ένα τύμπανο. Ημι-δαιμονικά όντα του αποκαλύπτουν την φύση και την θεραπεία όλων των ασθενειών. Τέλος, άλλα δαιμονικά όντα του κόβουν το σώμα σε κομμάτια που ψήνουν και ανταλλάσσουν με καλύτερα όργανα.

Καθένα από τα στοιχεία της μυητικής διήγησης είναι συναφές και πλαισιώνεται μέσα σ' ένα σύστημα συμβολικό ή τυπολογικό πολύ γνωστό στην ιστορία των θρησκειών. Θα επανέλθουμε στο καθένα απ' αυτά. Το σύνολο συνθέτει μια καλά διαρθρωμένη παραλλαγή του παγκόσμιου θέματος του θανάτου και της μυστικής ανάστασης του υποψήφιου δια μέσου μιας καθόδου στην Κόλαση και μιας ανάληψης στον Ουρανό.

MIRCEA ELIADE

Ο ΣΑΜΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΪΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΤΗΣ ΕΚΣΤΑΣΗΣ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΜΠΟΤΗΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Ι. ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΗ 1978