Ο 'Αγιος Νικόλαος και το πλοκάμι - http://www.iranon.gr/

Ο ταξιδιώτης που περνά από τον 'Αγιο Νικόλαο Κρήτης βρίσκει τον εαυτό του σε μια μικρή πόλη με έντονο τοπικό χρώμα και τουριστική φυσιογνωμία. Κτισμένη στο εσωτερικό του κόλπου του Μεραμπέλλο, την πόλη αγκαλιάζει κατά το μεγαλύτερο μέρος η θάλασσα. Και η βαθυγάλανη θάλασσα κυριαρχεί της μικρής πόλης, αφού ακόμα και όταν το γαλάζιο δεν είναι άμεσα ορατό, η μυρωδιά της αρμύρας και το αέναο βουητό των κυμάτων δρουν ως διαρκής υπενθύμιση των υδάτινων όγκων.

Η πόλη του 'Αγίου Νικολάου.

Πρόκειται για το τυπικό δείγμα ελληνικής παραθαλάσσιας πόλης που κανείς θα περίμενε να συναντήσει σε τουριστικά καρτ-ποστάλ - έναν τόπο όπου η νωχελικότητα και οι αργοί ρυθμοί ευνοούν τη χαλάρωση και απομακρύνουν τους προβληματισμούς. Εξ ου και οι πολυάριθμοι τουρίστες των θερινών μηνών, ξένοι κατά κύριο λόγο, που περιφέρονται αναζητώντας παραλίες, αξιοθέατα, σουβενίρ και ταβερνάκια. Στην όλη γραφική και σύμφωνη με τα καθιερωμένα εικόνα της πόλης, ωστόσο, υπάρχει μια μικρή εστία παραφωνίας/προβληματισμού που ίσως κάποιοι επισκέπτες προσέξουν με την άκρη του ματιού ή του μυαλού τους. Αφορά ένα γλυπτό στην ακροθαλασσιά:

Σύμφωνα με τους δημιουργούς του, παριστάνει το κέρας της Αμάλθειας, της αίγας που κατά τη μυθολογία έτρεφε τον Δια όταν, ως βρέφος, η μητέρα του Ρέα τον είχε κρύψει σε ένα σπήλαιο της Κρήτης (το Ιδαίο 'Αντρο) προκειμένου να τον σώσει από τον πατέρα του τον Κρόνο, ο οποίος επεδίωκε να τον καταβροχθίσει. Ασχέτως όμως με τις προθέσεις των δημιουργών του, οι περισσότεροι επισκέπτες αναγνωρίζουν στο σχήμα του γλυπτού ένα πλοκάμι. Για την ακρίβεια, ένα αναδυόμενο πλοκάμι με φόντο τη θάλασσα.

Έχουμε, λοιπόν, μια γαλήνια παραθαλάσσια πόλη, στην ακτή της οποίας δεσπόζει ένα γλυπτό που θεωρητικά σχεδιάστηκε ώστε να θυμίζει ένα μυθικό κέρας, αλλά τελικά μοιάζει περισσότερο με αναδυόμενο πλοκάμι.

Τώρα, εκείνη η Αμάλθεια, η τροφός του Δία, δεν ήταν και τόσο απλή και αθώα ιστορία. Στη μυθολογία, ως Αμάλθεια άλλοτε κατονομάζεται η ίδια η αίγα που έδινε το γάλα της στο παιδί-Δία, και άλλοτε μια Νύμφη που φρόντιζε την αίγα (http://el.wikipedia.org/wiki/Αμάλθεια_(μυθολογία). Όχι οποιαδήποτε αίγα, πάντως· όπως αναφέρεται (ΒΛΕΠΕ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ): «Ήταν ένα ον, που προξενούσε τρόμο και καταγόταν από τον Ήλιο· οι Τιτάνες τόσο πολύ φοβόνταν και την όψη του μονάχα που η Γη, με παράκληση τους, έκρυψε το ζώο μέσα σε μια σπηλιά στα βουνά της Κρήτης. Αργότερα, όταν ο Δίας πολέμησε εναντίον των Τιτάνων, έκαμε από το δέρμα αυτής της κατσίκας μια πανοπλία. Αυτή η πανοπλία ήταν η "αιγίδα".» Στην αρχαιοελληνική κοσμογονία, λοιπόν, ο Δίας, ο μετέπειτα αρχηγός των θεών, εμφανίζεται να είχε τραφεί -κατ' ουσία ανατραφεί- από μια εξωγήινη οντότητα, η θέα και μόνο της οποίας γεννούσε τον τρόμο. Και, μάλιστα, ήταν χάρη στην προστασία/πανοπλία αυτής της εξωγήινης οντότητας, την αιγίδα, που είχε τελικά καταφέρει να ανατρέψει την κυριαρχία των Τιτάνων. Μέσω αυτής, ο Δίας απαλλάχτηκε από την τυραννία του πατέρα του και αρχηγού των Τιτάνων, Κρόνου - όπου Κρόνος, βέβαια, ο Χρόνος, που γεννά και καταβροχθίζει τα δημιουργήματα/παιδιά του. Η βασική ιδέα πίσω από την πανάρχαια αυτή παράδοση με τις πολυάριθμες παραλλαγές είναι ενδιαφέρουσα όσο και γοητευτική: ήταν ο ερχομός ενός τρομακτικού όντος από έναν άλλο κόσμο εκείνο που επέδρασε στην ανατροπή των παλαιών θεών της Γης, των Τιτάνων, και, ως επακόλουθο της Τιτανομαχίας, στην ανατολή των νέων, Ολύμπιων θεών.

Αλλά, ας αφήσουμε τη μυθολογία κατά μέρος. 'Αλλωστε, όπως λέγαμε, το κατασκεύασμα στην ακτή του Αγίου Νικολάου θυμίζει περισσότερο πλοκάμι παρά κέρας. Και δεν είναι μόνο το σχήμα του που δημιουργεί αυτή την εντύπωση, αλλά και η θέση του δίπλα στη θάλασσα σε μια πόλη που, χαρακτηριστικά, φέρει το όνομα του προστάτη αγίου των θαλασσινών.

Περισσότερο από την εκτεταμένη ακτογραμμή ή την ονομασία της, ωστόσο, η στενή σχέση της πόλης με το υγρό στοιχείο καθορίζεται από τη λίμνη που σχηματίζεται στο κέντρο της.

Η λίμνη και το στενό κανάλι που τη συνδέει με τη θάλασσα.

Η "Βουλισμένη" ή απλά "Λίμνη", όπως την αποκαλούν οι ντόπιοι, είναι πραγματική λίμνη, κι όχι προεκβολή της θάλασσας στη στεριά. Μέχρι τη δεκαετία του 1860 το νερό της ήταν γλυκό, ενώ μετατράπηκε σε υφάλμυρο μετά τη διάνοιξη την περίοδο εκείνη ενός καναλιού που τη συνέδεσε με τη θάλασσα του λιμανιού. Μύθοι και θρύλοι την περιέβαλλαν από τα αρχαία ακόμα χρόνια, και ήταν στα νερά της που πιστευόταν ότι συνήθιζαν να λούζονται οι θεές Αθηνά και Άρτεμις. Όμως, η λίμνη είχε άσχημη γενικά φήμη μεταξύ των κατοίκων. Θεωρούσαν ότι αποτελούσε δίαυλο επικοινωνίας με κακά πνεύματα, ενώ την αποκαλούσαν και "βρωμολίμνη", εξαιτίας της κατά περιόδους άσχημης οσμής των στάσιμων νερών της, πριν αυτά ενωθούν μέσω του καναλιού με τη θάλασσα.

Κυρίαρχο στοιχείο στις διάφορες δοξασίες και παραδόσεις απετέλεσε το ασυνήθιστα μεγάλο βάθος της λίμνης. Τη χαρακτήριζαν άπατη, και ήταν μόλις το 1853 που αυτή βυθομετρήθηκε (από έναν 'Αγγλο Ναύαρχο) και βρέθηκε να έχει πυθμένα στα 64 μέτρα. Όσο για τον τρόπο δημιουργίας της, μια παλαιότερη άποψη ήθελε την, περίπου κυκλική και με κάθετα τοιχώματα, λίμνη να έχει σχηματιστεί ως αποτέλεσμα ηφαιστειακής δραστηριότητας, όμως η σύγχρονη αντίληψη είναι ότι αποτελεί σημείο εκροής υπόγειου ποταμού. Πάντως, το 1956, μετά από έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης, η λίμνη γέμισε με νεκρά ψάρια, ενώ τα νερά της υπερχείλισαν και πλημμύρησαν τα γύρω κτίσματα. Το περιστατικό εκείνο οδήγησε ορισμένους στη διατύπωση της άποψης ότι η λίμνη ενδέχεται να επικοινωνεί υπογείως με το νησί της Σαντορίνης, κάπου 130 χιλιόμετρα βορειοδυτικότερα (στοιχεία για τη λίμνη του Αγίου Νικολάου: http://el.wikipedia.org/wiki/Άγιος_Νικόλαος_Λασιθίου,http://www.explorecrete.com/crete-east/GR-agios-nikolaos-limni.html).

Μέσα σε όλα αυτά, το αρχαίο παρελθόν αποκαλύπτει μια ακόμα, λιγότερο προφανή άλλα πιο ιδιαίτερη σχέση του τόπου με τη θάλασσα και το υγρό στοιχείο. Ο 'Αγιος Νικόλαος αντιστοιχούσε κάποτε στη λεγόμενη "Λατώ προς Καμάρα" και ήταν λιμάνι της γειτονικής αρχαίας Λατούς (ή "Λατούς Ετέρας"). Από τις δύο αυτές ενωμένες διοικητικά πόλεις είχε ξεκινήσει και διαδοθεί σε όλη την Ελλάδα η λατρεία της θεάς Ειλειθυίας (απαντάται και ως Ελεύθεια, Ελανθώ, Ελειθώ, ή και Λυκινία στη ρωμαϊκή της εκδοχή). Η Ειλείθυια, η οποία φαίνεται ότι αποτελούσε πανάρχαια μινωική θεότητα που ενσωματώθηκε στο κλασικό αρχαιοελληνικό πάνθεο, ήταν η θεά της γέννησης και των ωδινών που συνοδεύουν τον τοκετό. Γίνεται, λοιπόν, εμφανής ο συσχετισμός της λατρείας της Ειλειθυίας με τη θάλασσα, αφού ανέκαθεν οι άνθρωποι ένοιωθαν ότι από τη θάλασσα είχε ξεπηδήσει η ζωή στη γη. Και έτσι, διόλου αναπάντεχα τελικά, η λατρεία της θεάς της γέννησης είχε ξεκινήσει και διαδοθεί από ένα αρχαίο λιμάνι -τον 'Αγιο Νικόλαο- έναν τόπο κυριαρχίας της θάλασσας-μητέρας της ζωής.

Η ιστορία με τη θεά Ειλείθυια έχει βάθος. Σε κάποιες αρχαίες πηγές γίνεται αναφορά και σε "Ειλειθυίες" -σε πληθυντικό αριθμό θεοτήτων, δηλαδή- γενικά όμως η Ειλείθυια αναφέρεται ως μονήρης θεότητα, το όνομα της οποίας είχε προέλθει από τις ικετευτικές επικλήσεις "ελθέ!", "ελθέ!" των γυναικών που βίωναν τον τοκετό και ζητούσαν τη βοήθεια της. Υπάρχουν διάφορες παραλλαγές και αρκετή σύγχυση μεταξύ των διαφόρων μύθων, το πιο ενδιαφέρον όμως είναι ότι, σύμφωνα με μια τεκμηριωμένη άποψη, η Ειλείθυια και η λατρεία της συνδέονταν με τα Ελευσίνια Μυστήρια, για τα οποία υποστηρίζεται ότι είχαν διαδοθεί στην Αττική από τη μινωική Κρήτη (σχετικά: http://el.wikipedia.org/wiki/Ειλείθυια). Τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν η μεγαλύτερη, ιερότερη και πιο μυστηριακή τελετουργική εορτή της αρχαίας Ελλάδας, και, αν και τα σωζόμενα στοιχεία είναι λιγοστά (κυρίως λόγω της αυστηρής μυστικότητας που τα περιέβαλλε), γνωρίζουμε ότι κεντρικό θέμα των δρώμενων ήταν ο κύκλος γέννησης-θανάτου. Είναι φανερή η συνάφεια των εννοιών αυτών με τις ιδιότητες που αποδίδονταν στην Ειλείθυια, η οποία εκτός από θεά της γέννησης θεωρούνταν υπεύθυνη και για τις περιπτώσεις θανάτου γυναικών κατά τον τοκετό. Φανερή, επίσης, είναι και η σημασία των συγκεκριμένων συμβολισμών σε κάθε είδους μυητική διαδικασία, αφού κάθε μυούμενος καλείται να πεθάνει και να ξαναγεννηθεί στον νέο του εαυτό. Μελετητές σημειώνουν την ετυμολογική συνάφεια του ονόματος "Ειλείθυια" με το τοπωνύμιο "Ελευσίς". Και μάλλον δεν είναι τυχαίο το ότι η Ελευσίνα, ο τόπος που επιλέχτηκε για την τέλεση των μεγάλων Ελευσίνιων Μυστηρίων, βρέχεται από τη θάλασσα (υπήρχαν και τα λεγόμενα «μικρά Ελευσίνια» -προεόρτια, κατά κάποιον τρόπο- που τελούνταν στις όχθες του Ιλυσσού, δίπλα στο λόφο του Αρδηττού).

Σήμερα, όλα αυτά δεν αποτελούν παρά απόηχους από ένα λησμονημένο και εν πολλοίς ξένο παρελθόν. Ο περαστικός που κοντοστέκεται μπροστά στο γλυπτό του Αγίου Νικολάου σπανίως έχει την πολυτέλεια να αναρωτηθεί για πολύ σε σχέση με το νόημα του. Αλλά και το γλυπτό, που αν και σχεδιάστηκε ως κέρας θυμίζει πλοκάμι, «εκπέμπει» περισσότερο στο φάσμα της αλληγορίας παρά σε εκείνο της ορθόδοξης οπτικής. Ποιος ξέρει, μπορεί τελικά, μέσω κάποιου ανεξιχνίαστου μηχανισμού, οι μνήμες ενός τόπου να βρίσκουν τρόπο να μετουσιώνονται και να αποτυπώνονται σε μορφές και σχήματα ανεξάρτητα από τις συνειδητές δράσεις των ανθρώπων. Μνήμες, που στο αρχαίο λιμάνι του Αγίου Νικολάου η αύρα του δειλινού ουδέποτε έπαψε να αναδεύει.

Σημείωση: Η δορυφορική φωτογραφία της πόλης του Αγίου Νικολάου προέρχεται από το πρόγραμμα «Google Earth» (http://earth.google.com/), ενώ οι δύο άλλες φωτογραφίες που δε φέρουν το λογότυπο του site, από τις συλλογέςhttp://www.panoramio.com/photo/342008 και http://www.panoramio.com/photo/25806678.