Η Ινδία επεξεργάστηκε ένα δόγμα για τους κοσμικούς κύκλους αυξάνοντας σε μεγέθη ακόμη πιο τρομακτικά τον αριθμό των περιοδικών δημιουργιών και καταστροφών του Σύμπαντος. Η μονάδα μέτρησης, ο πιο μικρός κύκλος είναι ο γιούγκα, η “εποχή”. Από κάθε γιούγκα προηγείται και έπεται μια “αυγή” και ένα “δειλινό”, που ενώνουν τις “εποχές” μεταξύ τους. Ο πλήρης κύκλος, ο μαχαγιούγκα αποτελείται από τέσσερις άνισες εποχές, απ' τις οποίες η μεγαλύτερη εμφανίζεται στην αρχή του κύκλου και η συντομότερη στο τέρμα του. Τα ονόματα αυτών των “εποχών”, των γιούγκα, είναι παρμένα από τις “ζαριές”, από τους αριθμούς που δείχνουν τα ζάρια, όταν τα ρίχνουν οι παίκτες. Κρτα γιούγκα (από το ρήμα κρ, “κάνω, επιτελώ”) σημαίνει “πληρης εποχή”, δηλαδή η ζαριά που κερδίζει, η “τεσσάρα”, γιατί στην ινδική παράδοση ο αριθμός τέσσερα συμβολίζει την ολότητα, την πληρότητα και την τελειότητα. Ο κρτα γιούγκα είναι η τέλεια εποχή. Γι' αυτό λέγεται και σάτυα γιούγκα, δηλαδή η “πραγματική εποχή”, η αληθινή, η αυθεντική, η τέλεια. Είναι από κάθε άποψη η χρυσή εποχή, η μακάρια, όπου βασιλεύουν η δικαιοσύνη, η ευτυχία, η ευμάρεια. Κατά τον κρτα γιούγκα, η ηθική τάξη του Κόσμου, το ντάρμα είναι ολόκληρο σεβαστό. Και μάλιστα το σέβονται όλα τα πλάσματα αυθόρμητα, χωρίς καταναγκασμό, γιατί το ντάρμα τότε ταυτίζεται ως ένα σημείο με την ανθρώπινη ύπαρξη. Ο τέλειος άνθρωπος του κρτα γιούγκα ενσαρκώνει τον κοσμικό κανόνα και συνεπώς τον ηθικό νόμο. Η ζωή του είναι υποδειγματική, αρχετυπική. Σε άλλες εξω-ινδικές παραδόσεις, αυτή η χρυσή εποχή αντιστοιχεί με την περίοδο του αρχέγονου παραδείσου.
Στην επόμενη εποχή, την τρετά γιούγκα, την “τριάρα” - από την “τριάρα” των ζαριών – σημειώνεται κιόλας κάποια συρρίκνωση. Οι άνθρωποι ακολουθούν τώρα μόνο τα τρία τέταρτα του ντάρμα. Κλήρος τους είναι η δουλειά, ο πόνος και ο θάνατος. Δεν αισθάνονται πια αυθόρμητα το καθήκον τους, πρέπει να το μάθουν. Τα ήθη, που ταιριάζουν στις τέσσερις κάστες αρχίζουν να αλλοιώνονται.
Κατά τον ντβάπαρα γιούγκα (εποχή που σημειώνεται με το δύο, την “δυάρα”) δεν απομένει στη γη παρά το μισό ντάρμα. Αυξάνουν τα αμαρτωλά πάθη και τα βάσανα, μειώνεται η διάρκεια της ανθρώπινης ζωής. Κατά τον κάλι γιούγκα, την “κακή εποχή”, δε μένει πια παρά το ένα τέταρτο του ντάρμα. Η λέξη κάλι σημαίνει τον “άσο”, το ζάρι με τη μια κουκίδα, δηλαδή τη ζαριά που χάνει και που προσωποποιείται μάλιστα μ' ένα κακό πνεύμα. Κάλι σημαίνει ακόμη “έριδα, διχόνοια” και γενικά ό,τι πιο κακό από μια ομάδα όντων και πραγμάτων. Κατά τον κάλι γιούγκα, ο άνθρωπος και η κοινωνία φτάνουν στο ακρότατο σημείο αποσύνθεσης. Σύμφωνα με τη Βισνού Πουράνα (IV, 24) το σύνδρομο του κάλι γιούγκα αναγνωρίζεται από τα εξής: η κοινωνική τάξη προσδιορίζεται αποκλειστικά και μόνο από την ιδιοκτησία, οι αρετές πηγάζουν όλες απ' το χρήμα, το πάθος και η πολυτέλεια είναι ο μόνος δεσμός ανάμεσα στους συζύγους, η απάτη και το ψέμα απαραίτητος όρος για την επιτυχία στη ζωή, ο ερωτισμός η μόνη απόλαυση και η θρησκεία μερικές εξωτερικές διατυπώσεις, καθαρά τυπικές, που συγχέονται με την πνευματικότητα. Εμείς, εδώ και πολλές χιλιετίες, ζούμε βέβαια στον κάλι γιούγκα.
Οι αριθμοί 4, 3, 2 και 1 δείχνουν και τη μικρότερη διάρκεια του κάθε γιούγκα, καθώς και τη βαθμιαία ελάττωση του ντάρμα, που έχει απομείνει, στην οποία άλλωστε αντιστοιχεί και η μείωση της διάρκειας της ανθρώπινης ζωής που, όπως είδαμε, συνοδεύεται κι από προϊούσα χαλάρωση των ηθών και συνεχή διανοητική κατάπτωση. Κάποια ινδική σχολή μάλιστα, η Πανκαράτρα, συνδέει με τη θεωρία των κύκλων μια διδασκαλία για την “πτώση της γνώσης” (ζνιάνα μπράμσα). Με διάφορους τρόπους μπορούμε να λογαριάσουμε τη διάρκεια των τεσσάρων γιούγκα: εξαρτάται από την αξία που δεχόμαστε για τα χρόνια, αν δηλαδη τα θεωρούμε χρόνια ανθρώπινα ή “θεϊκά” έτη, που το καθένα τους αποτελείται από 300 χρόνια.
Περιοριζόμαστε σε μερικά παραδείγματα. Σύμφωνα με ορισμένες πηγές (Μανού, Ι, 69 κ.ε., Μαχαμπαράτα (1), ΙΙΙ, 12, 826) ο κρτα γιούγκα διαρκεί 4.000 χρόνια, όπου πρέπει να προστεθούν και 400 ακόμη χρόνια “αυγής” και άλλα τόσα “δειλινού”. Έρχονται μετά ο τρετά γιούγκα με 3.000 χρόνια, ο ντβάπαρα γιούγκα με 2.000 και ο κάλι γιούγκα με 1.000 χρόνια (συν τις αντίστοιχες “αυγές” και “δειλινά”, βέβαια). Ώστε ο πλήρης κύκλος, ο μαχαγιούγκα αποτελείται από 12.000 χρόνια. Το πέρασμα από τον ένα γιούγκα στον άλλον γίνεται κατά τη διάρκεια ενός “δειλινού” που σημειώνεται με βαθμιαία πτώση ακόμη και μέσα σε κάθε γιούγκα, αφού καθένας τους τελειώνει με μια φάση σκότους. Όσο πλησιάζει το τέλος του κύκλου, δηλαδή στον τέταρτο και τελευταίο γιούγκα τα “σκότη” πυκνώνουν. Άλλωστε ο τελευταίος γιούγκα, όπου βρισκόμαστε σήμερα, θεωρείται κατεξοχήν “εποχή του σκότους”, γιατί τον έχουν συσχετίσει με τη θεά Κάλι, δηλαδή τη “μαύρη”. Κάλι είναι ένα απ' τα ονόματα της Μεγάλης Θεάς, της Σακτί, συζύγου του θεού Σίβα. Δεν άργησαν να προσεγγίσουν αυτό τ' όνομα της Μεγάλης Θεάς με τη σανσκριτική λέξη κάλα, “χρόνος”. Ώστε η Κάλι να θεωρηθεί όχι μόνο η “Μαύρη”, αλλά και η προσωποποίηση του Χρόνου(2). Μια φορά, όπως κι αν πάρει κανείς αυτή την ετυμολογία, η συσχέτιση του κάλα, του “Χρόνου” της θεάς Κάλι και του κάλι γιούγκα, δικαιώνεται από την άποψη της δομής: ο Χρόνος είναι “μαύρος”, αφού είναι άλογος, σκληρός, αδυσώπητος και η Κάλι, όπως κι όλες οι άλλες Μεγάλες Θεές, είναι αφέντρα του Χρόνου, των πεπρωμένων,που εκείνη παρασκευάζει και περατώνει.
Ο πλήρης κύκλος, ο μαχαγιούγκα τελειώνει με μια “διάλυση”, ένα πραλάγια, που επαναλαμβάνεται με τρόπο πιο ριζικό (μαχαπραλάγια, “μεγάλη διάλυση”) στο τέλος του χιλιοστού κύκλου. Γιατί ο μεταγενέστερος διαλογισμός άπλωσε και αναπαρήγαγε στο άπειρο τον πρωτογενή ρυθμό, “δημιουργία – καταστροφή – δημιουργία”, προβάλλοντας τη μονάδα μέτρησης, το γιούγκα σε ολοένα μεγαλύτερους κύκλους απεραντοσύνης. Τα 12.000 χρόνια κάθε μαχαγιούγκα θεωρήθηκαν “έτη θεϊκά”, με διάρκεια 360 χρόνων το καθένα, ώστε ένας κοσμικός κύκλος ν' αποτελείται από 4.320.000 χρόνια. Χίλιοι τέτοιοι μαχαγιούγκα σχηματίζουν ένα κάλπα (“σχήμα”) και 14 κάλπα κάνουν ένα μανβαντάρα. (Ονομάστηκε έτσι, γιατί πιστεύεται πως κάθε μανβαντάρα διαφεντεύεται από έναν Μανού, έναν μυθικό Πρόγονο – Βασιλιά). Ένα κάλπα ισοδυναμεί με μια μέρα απ' τη ζωή ενός Βράχμα κι ένα ακόμη κάλπα με μια νύχτα. Εκατό τέτοια “έτη” Βράχμα, δηλαδή 311.000 δισεκατομμύρια ανθρώπινα χρόνια αποτελούν τη ζωή του θεού. Όμως ούτε αυτή η μεγάλη διάρκεια της ζωής του Βράχμα δεν εξαντλεί τον Χρόνο, γιατί οι θεοί δεν είναι αιώνιοι και οι κοσμικές δημιουργίες και καταστροφές συνεχίζονται στο άπειρο.
Απ' όλη αυτή τη χιονοστιβάδα των αριθμών, χρήσιμο θα είναι να κρατήσουμε την ιδέα για τον κυκλικό χαρακτήρα του κοσμικού χρόνου. Έχουμε εδώ την ατέλειωτη επανάληψη του ίδιου φαινομένου (δημιουργία – καταστροφή – νέα δημιουργία) που προϋπάρχει κιόλας σε κάθε γιούγκα (“αυγή” και “δειλινό”) αλλά πραγματοποιείται πλήρως με κάθε μαχαγιούγκα. Έτσι η ζωή του Βράχμα περιέχει 2.650.000 απ' αυτούς τους μαχαγιούγκα, που καθένας τους ακολουθεί τις ίδιες φάσεις (κρτα, τρετά, ντβάπαρα, κάλι) και τελειώνει με ένα πραλάγια, με ένα ραγκναρέκ (καταστροφή “οριστική”, με την έννοια της ολικής διάλυσης του κοσμικού Αυγού, η οποία γίνεται στο τέλος κάθε κάλπα με το μαχαπραλάγια. Διευκρινίζουμε πως το μαχαπραλάγια συνεπάγεται παλινδρόμηση όλων των “μορφών” και όλων των τρόπων ύπαρξης μές στην πρωταρχική, αδιαφοροποίητη πράκρτι. Στο μυθικό πεδίο, τίποτα δεν υπάρχει έξω από τον πρωτογενή Ωκεανό, που στην επιφάνειά του κοιμάται ο Μεγάλος Θεός, ο Βισνού).
Εκτός από τη μεταφυσική υποτίμηση της ανθρώπινης ιστορικής ζωής(3) – που ανάλογα με τη διάρκειά της και από μόνο το γεγονός της διάρκειάς της προκαλεί διάβρωση όλων των μορφών εξαντλώντας την οντολογική τους ουσία – και εκτός απ' το μύθο της αρχικής τελειότητας, σύμφωνα με μια παγκόσμια παράδοση που τη βρίσκουμε κι εδώ (μύθος του παραδείσου, που βαθμιαία χάνεται, απλώς και μόνο επειδή πραγματώνεται, επειδή αποκτά μορφή και διάρκεια), αξίζει ακόμη να προσέξουμε σε τούτο το όργιο των αριθμών την αιώνια επανάληψη του θεμελιακού ρυθμού του Κόσμου, την περιοδική καταστροφή και επαναδημιουργία του. Απ' αυτόν τον δίχως αρχή και τέλος κύκλο, κοσμική εκδήλωση της μάγια, ο άνθρωπος μπορεί να αποσπασθεί μόνο με μια πράξη πνευματικής ελευθερίας (γιατί όλες οι ινδικές σωτηριολογικές λύσεις συνοψίζονται τελικά στην προκαταρτική λύτρωση από την κοσμική αυταπάτη και στην πνευματική ελευθερία).
Οι δύο μεγάλες ετεροδοξίες, ο βουδισμός και ο ζαϊνισμός, δέχονται στις κύριες γραμμές τους το ίδιο, πανινδικό δόγμα για τον κυκλικό χρόνο, που τον παρομοιάζουν με ρόδα με δώδεκα ακτίνες (εικόνα χρησιμοποιημένη κιόλας απ' τα βεδικά κείμενα: πρβλ. Αθάρβα Βέδα, Χ, 8, 4, Ριγκ βέδα, Ι, 164, 115 κ.α.). Ο βουδισμός δέχεται για μετρική μονάδα των κοσμικών κύκλων το κάλπα (κάπαστην πάλυ[4]) που μοιράζεται σε περισσότερα ή λιγότερα “απροσμέτρητα”, όπως τα ονομάζουν τα κείμενα (ασαμχιέγια – και στην πάλυ ασαγχέιγια). Οι παλυκές πηγές μιλάνε γενικά για τέσσερα ασαγχειγια και για εκατό χιλιάδες κάππα (για παράδειγμα, πρβλ. Ζάτακα, Ι, σ.2). Στη μαχαγιανική φιλολογία, τα “απροσμέτρητα” κυμαίνονται από 3, 7 ως 33 και συσχετίζονται με τη δράση του Βοδισάτβα στους διάφορους Κόσμους. Η προϊούσα παρακμή του ανθρώπου σημειώνεται στη βουδική παράδοση με τη συνεχή ελάττωση της ζωής του. Έτσι, σύμφωνα με τη Ντιγκανικάγια, ΙΙ, 2-7, την εποχή του πρώτου Βούδα, του Βιπάσι, που εμφανίστηκε πριν από 91 κάππα, η ζωή του ανθρώπου διαρκούσε 80.000 χρόνια. Την εποχή του δεύτερου Βούδα, του Σίχι (πριν από 31 κάππα) η διάρκεια της ανθρώπινης ζωής ήταν 70.000 χρόνια κ.ο.κ. Ο έβδομος Βούδας, ο Γκαουτάμα εμφανίζεται όταν η ζωή του ανθρώπου κρατάει μόνο 100 χρόνια, έχει δηλαδή μειωθεί στο έσχατο όριο. (Το ίδιο θέμα βρίσκουμε στις ιρανικές αποκαλύψεις). Μολαταύτα για το βουδισμό, καθώς και για ολόκληρο το ινδικό φιλοσοφικό διαλογισμό, ο χρόνος δεν έχει όρια. Και ο Βοδισάτβα θα ενσαρκωθεί, για να κηρύξει το ευαγγέλιο της σωτηρίας όλων των όντων εις την αιωνιότητα. Μ' ένα μόνο τρόπο είναι δυνατό να βγεί κανείς απ' το χρόνο, να σπάσει το σιδερένιο κύκλο των μετεμψυχώσεων: με την κατάλυση της ανθρώπινης κατάστασης, με την επίτευξη της Νιρβάνας. Άλλωστε, όλα αυτά τα “απροσμέτρητα” κι όλοι αυτοί οι αμέτρητοι αιώνες έχουν και σωτηριολογική λειτουργία: φτάνει μόνο η πανοραματική τους θέα, για να τρομοκρατηθεί ο άνθρωπος και να αναγκαστεί να “αναλογιστεί” ότι πρέπει να ξαναρχίσει εκατομμύρια φορές αυτή την εφήμερη ζωή και να τραβήξει πάλι ατέλειωτα βάσανα, με αποτέλεσμα να φτάσει σε αληθινό παροξυσμό η θέλησή του να ξεφύγει, να τον σπρώξει, δηλαδή, να υπερβεί οριστικά την κατάσταση του “υπαρκτού”.
________________
1.Μαχαμπαράτα (“η μεγάλη ιστορία των απογόνων του άρχοντα Μπαράτα”). Τεράστιο ινδικό έπος (οκτώ φορές μεγαλύτερο από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια μαζί) με κεντρικό θέμα τη διαμάχη ανάμεσα σε δύο αριστοκρατικές οικογένειες. Βασίζεται σε ιστορικά γεγονότα του 10ου αι. π.Χ. Πήρε την οριστική του μορφή κατά το 400 μ.Χ. (σ.τ.μ.)
2.Πρβλ. J. Prjyluski, “From the Great Godes to Kala” (Indian Historikal Quarterly, σ.267 κ.ε., 1938)
3.Για όλα αυτά, βλ. Le Mythe de l' Eternel Retour, σ. 170 κ.ε. και ά.
4.Πάλυ: αρχαία θρησκευτική γλώσσα της νότιας Ινδίας και της Κεϋλάνης (σ.τ.μ.)
ΜΙΡΣΕΑ ΕΛΙΑΝΤ
ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑ
ΤΟ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ ΥΠΟΣΥΝΕΙΔΗΤΟ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΓΓΕΛΟΣ ΝΙΚΑΣ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΣΕΝΙΔΗ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου