ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΓΝΩΣΕΩΣ – ΤΟ ΚΟΣΜΙΚΟ ΔΕΝΤΡΟ – ΤΟ ΦΛΕΓΟΜΕΝΟ ΔΕΝΤΡΟ – ΤΟ ΦΥΤΟ ΠΟΥ ΑΝΑΣΤΑΙΝΕΙ
από φλογεροίο δε δένδρου
θαμβαλέους σπινθήρας ερεύγεται αυτόματον πυρ
και σέλας αφλεγέος περιβόσκεται έρνος ελαίης
Στην πύλη του Μεσοποταμιακού ουρανού είναι δύο δέντρα: το δέντρο της Ζωής και το Δέντρο της Αλήθειας. Είναι τα πρότυπα του Δέντρου της Ζωής και του Δέντρου της Γνώσεως που τα φυτεύει ο Θεός στη μέση του εβραϊκού παραδείσου. Το Δέντρο της Γνώσεως, που ρίχνει στην εξουσία του θανάτου τον άνθρωπο, είναι, κατά μια ερμηνεία, το αντίθετο του Δέντρου της Ζωής, ήγουν το Δέντρο του Θανάτου. Κατά μιαν άλλη εξήγηση, μόνο ο καρπός του Δέντρου της Γνώσεως μπορεί να οδηγήσει στην αναγνώριση του Δέντρου της Ζωής, άγνωστου αλλιώς μέσα στη βλάστηση του Παραδείσου. Προγνωστικό, έτσι, του Δέντρου της Ζωής, το Δέντρο της Γνώσεως είναι μια διαφοροποίησή του. Η παρσική εκδοχή του μύθου της Εδέμ ταυτίζει, πραγματικά, τα δύο δέντρα. Το αρχέγονο ζευγάρι βγήκε από το δέντρο της Εδέμ, το Χαόμα, το πανώριο Δέντρο της Ζωής, που δίνει την αθανασία. Με την παρακίνηση του Αριμάν, που της παρουσιάζεται σα φίδι, η γυναίκα δίνει του άντρα της να φάει τον καρπό, με τα γνωστά αποτελέσματα της πράξης. Από που, όμως, η διαφοροποίηση του Δέντρου της Ζωής και σε Δέντρο της Γνώσης; Το ιερό δέντρο, απ' όπου βγαίνει το Δέντρο της Ζωής, είναι και δέντρο μαντικό, - (ας θυμηθεί κανείς τις βαλανιδιές της Δωδώνης και τη δάφνη των Δελφών) – και, φανερώνοντας με τους χρησμούς του τ' ανήξερα, δίνει τη γνώση. Εδώθε, θαρρώ, βγαίνει η παράσταση του Δέντρου της Γνώσεως, όταν το απλησίαστο του Δέντρου της Ζωής πληθαίνει τα εμπόδια που το χωρίζουν από τη λαχτάρα του ανθρώπου. Στο βαβυλωνιακό πάλι πρότυπο του Δέντρου της Αλήθειας ή Γνώσεως μας οδηγά και μια βαβυλωνιακή σφραγίδα. Η παράστασή της δείχνει το ιερό δέντρο εφτάκλωνο, τρεις κλώνους από τη μια και τέσσαρους από την άλλη μεριά, και παρακάτου δυο καρπούς, έναν από τη μια κ' έναν από την άλλη. Στα δεξά του κάθεται ανθρώπινη μορφή με ταυρίσια κέρατα και μ' απλωμένο το χέρι της, στα αριστερά μια άλλη μορφή, χωρίς κέρατα, μα μ' ένα φίδι πίσωθέ της. Η παράσταση έχει χτυπητά σημάδια αντιστοιχίας με το μύθο του εβραϊκού παραδείσου. Οι εφτά πάλι, κλώνοι του βαβυλωνιακού τούτου δέντρου μας οδηγούν, έτσι, και σ' ένα σύνδεσμο του Δέντρου της Γνώσεως με την εφτάφωτη λυχνία. Μ' όσο πάθος και να πολεμιέται από τη θρησκεία του Ιαβέ, η λατρεία του Δέντρου άφησε έντονα λείψανα ανάμεσα στους Εβραίους. Οι δύο στύλοι του Ναού, Ιαχείν (ο Στηριχτής) και Βοάς (ο εν αυτώ η δύναμις), και η χρυσή επτάφωτος λυχνία του θυσιαστηρίου του δείχνουν πως τα λείψανα της λατρείας αυτής, αποδιωγμένα από παντού, καταφεύγουν στα αγιότερα ιερά τους. Οι στήλες είναι στεφανωμένες με ρόδια, κ' η λυχνία, δεντρικό ομοίωμα, είναι σε τύπο μυγδαλιάς τεχνουργημένη. Και τα δυό είναι, έτσι, δεντρικά ομοιώματα, μα αν οι στήλες μαρτυρούν το Δέντρο της Ζωής, η λυχνία, με το φως της, μαρτυρά το Δέντρο της Γνώσης.
'Αλλη προβολή του ιερού δέντρου είναι το Κοσμικό Δέντρο ή, αλλιώς, ο Κόσμος σε παράσταση δέντρου. Οι ινδιάνοι Κάριμπ και Αραουάκ πιστεύουν πως ο κόσμος βγήκε από 'να γιγάντειο δέντρο, που από τα κλαδιά και τα φύλλα του φτιαστήκαν τα πλάσματα όλα. Σ' ένα βαβυλωνιακό εορτολογικό υπόμνημα, ο κόσμος χωρίζεται σε τρεις ουράνιους και τρεις επίγειους κόσμους. Στο μεσιανό ουράνιο κόσμο λάμπει το δέντρο Μπουζί, όλο από κάποιο πολύτιμο λίθο. Ένα βαβυλωνιακό κείμενο ψάλλει το μαύρο δέντρο Kishkanou, το φυτεμένο στο ιερό της Εριντού, της πολιτείας των Επωδών και επίγειας καταοικίας του Έα. Το δέντρο τούτο, που το φυτέψαν τα Χερουβίμ, έχει την απολαμπή του λαζουριού κι ανακλαδίζεται κατά τον Ωκεανό, μέσα από 'να δάσος μυστηριακό, που πέφτει ανάμεσα σε δυό ποτάμια. Με τη λάμψη του λαζουριού (η αστρόσπαρτη νύχτα), με τη θέση του σ' ένα τόπο ιερό (κέντρο του κόσμου), και με τ' άπλωμά του πάνου από τον Ωκεανό που γυροφέρνει τη γη, το Κισκανού, δέντρο της Γνώσεως, είναι κ' ένας του Κοσμικού Δέντρου τύπος. Η βόρεια Κίνα ξέρει ένα κοσμικό δέντρο που ταυτίζεται κάποτε με το Δέντρο της Ζωής, και τ' αρχαιότερα ινδικά κείμενα παρουσιάζουν τον κόσμο σε τύπο ενός γιγάντειου δέντρου. Ο κλασσικός τύπος του κοσμικού τούτου δέντρου είναι το Yggdrasil της σκανδιναυικής μυθολογίας. Οι ρίζες του φτάνουν στην καρδιά της γης, η κορφή του χάνεται στους ουρανούς, οι κλώνοι του και τους εφτά σκεπάζουνε κόσμους. Όταν ο τελικός σεισμός και κατακλυσμός θα συνεπάρει τον κόσμο, το δέντρο θα σειστεί κι αυτό, μα δε θα πέσει. Δυό βρύσες τρέχουνε στη ρίζα του, η θαυματική βρύση του Στοχασμού ή της Ανάμνησης, όπου έρχεται ο Οντίν να μεγαλώνει τη σοφία του, κ' η βρύση Urd, απ' όπου παίρνουν και το ποτίζουν οι Νόρνες. Ένας τύπος του κοσμικού τούτου δέντρου είναι το Ανάστροφο Δέντρο. Το ινδικό κοσμικό δέντρο έχει, στις Ουπανισάδες, τις ρίζες του στον ουρανό και τα κλαριά του απλωμένα πάνου απ' όλη τη γη (παράσταση ίσως των αχτίδων του ήλιου). Ο Δάντης βλέπει το χορό των ουρανίων σφαιρών σαν ένα στεφάνι του δέντρου que vivedella cimma e fruta semper e mai non perde foglia, κ' ένας άλλος φλωρεντιανός ποιητής περιγράφει το “πιο όμορφο φυτό του Παραδείσου, που ανακρατεί κι ανανεώνει τη ζωή” και που “η ρίζα του είν' αψηλά στον ουρανό και τα κλαριά του γυριστά κατά τη γη μας”. Άλλος τύπος του κοσμικού δέντρου είναι το Φεγγερό ή Φλεγόμενο Δέντρο. Σ' ένα θρύλο των Ομάχα, που συνδέεται με τη λατρεία του ιερού τους δέντρου, ένας νιός, που περιπλανιόντανε μέσα στο δάσος, έφτασε σ' ένα κέδρο που φλεγόνταν αλάκερος, δίχως να καίγεται, και τα κεραυνοπούλια, καθισμένα στους κλώνους του, φλογοφέγγαν κ' εκείνα. Η παράσταση φαίνεται να 'χει για πρότυπο το Κοσμικό Δέντρο με τους αστέρινους κλώνους του, μα οι μύθοι των Ιροκέζων μας θυμίζουν την οικουμενική παράσταση του δέντρου που λογιέται πως ξεχωρίζει μέσα στο Φεγγάρι. Κατά τους μύθους αυτούς, πριν να υπάρξει το φεγγάρι στον τωρινό τύπο του, ο κόσμος φωτιζόνταν από 'να ολοφώτεινο δέντρο, που το φεγγάρι, σαν κατέβηκε να φέγγει στη γη, του πήρε τη θέση. Αρχίζοντας από τη φλεγομένη βάτο του Μωυσή, τα αντίτυπα του Φλεγόμενου Δέντρου συχνοσυναντιούνται ανάμεσα στους σεληνολάτρες Σημίτες. Στον τόπο Άφακ της Φοινίκης φωτιά φλογοπαίζει στην κορφή των ιερών δέντρων του άλσους της Αστάρτης, χωρίς να τα καίει. Ελληνίζοντες μυθιστοριογράφοι και ποιητές ξέρουν πως στα κλαριά της ιερής ελιάς στους Αμβρόσιους Βράχους της Τύρου παίζει φωτιά, χωρίς να της περάζει τα φύλλα. Η παράσταση ξαναβρίσκεται σε νόμισμα, κ' εδώθε μπορεί να ξηγηθεί κ' ένα σημιτικό ανάγλυφο με τη λεχώνα Μητέρα Θεά και το Θείο Βρέφος δίπλα σε μιαν ελιά τυλιγμένη από φλόγες. Όμοια μυθολογούνταν για μιαν ιερή στη Μάμρα τερέβινθο, που φλεγόνταν αλάκερη, και σαν κατάπεφτε η φωτιά, το δέντρο δεν είχε τίποτα πάθει. Σύμβολο, τέλος, του ιερού πυρός, που θα καταφλέγει, μα χωρίς να καίει, των αφίων τα σώματα, ο Θεός έχει στήσει ένα φλεγόμενο μα πάντα πράσινο δέντρο στην κορφή του Ολύμπου.
Ένας τύπος του Δέντρου της Ζωής είναι το φυτό της Αθανασίας ή το φυτό που ανασταίνει. Συγκινημένος από τη λαχτάρα του Γιλγαμές να ξεφύγει το θάνατο, ο Utnapishtim, ο Νώε του βαβυλωνιακού Κατακλυσμού, τον οδηγά να βρει στο βάθος του ωκεανού ένα φυτό, που μακραίνει αμέτρητα τη νιότη και τη ζωή όποιου το φάει. Όταν ο Σαλωμών γύρεψε το μυστικό της αθανασίας από τη βασίλισσα του Σαβά, εκείνη του μίλησε για 'να φυτό που βγαίνει ανάμεσα στους έρημους βράχους. Αναζητώντας το, ο Σαλωμών συνάντησε ένα γεροντάκι που περπατούσε κρατώντας το και που του το 'δωσε μεταχαράς, γιατί, όσο το κρατούσε, δεν μπορούσε να πεθάνει. (Ετούτο, αλήθεια, το φυτό, έδινε την αθανασία χωρίς να ξαναδίνει και τα νιάτα). Ο Γλαύκος της Ανθηδόνας παρατήρησε πως τα ψάρια που αγγίζανε κάποιο φυτό της ακρογιαλιάς, ξαναζωντάνευαν μεμιάς, και, δοκιμάζοντας κ' εκείνος το φυτό, γίνηκε αθάνατος, μα γέρασε και πήδησε στη θάλασσα, όπου ταυτίζεται κάποτε με τον Άλιον Γέροντα, το “Γέρο του Πελάγου”. “Το θαμαστό τούτο φυτό είναι, σίγουρα, το ίδιο που φυτρώνει στα Νησιά των Μακάρων και μ' ετούτο θρέφει τ' άλογά του ο Ήλιος. Είναι το θεϊκό χορτάρι που το 'σπειρε ο Κρόνος και που ξεχωριστή εύνοια των Θεών το χάρισε στην Ανθηδόνα”. Ο Μίνως κλείνει τον πεθαμένο του γιό, έναν ομόλογο Γλαύκο, μαζί με το μάντη Πολύιδο, σ' ένα υπογειο χτίσμα ή τάφο. Ένα φίδι εκειμέσα έρχεται κι ανασταίνει άλλο σκοτωμένο φίδι, αγγίζοντάς το μ' ένα φυτό που κρατούσε στο στόμα του. Και με το ίδιο βοτάνι ο Πολύιδος ανασταίνει τον Γλαύκο. Ένα φυτό που ανασταίνει ένα φίδι, ανασταίνει και τον Τύλωνα, μυθικό ήρωα ή θνήσκοντα θεό, στη Λυδία. Οι κινεζικοί μύθοι μιλούνε για 'να θαμαστό νησί, όπου οι κοράκοι φέρνουνε κάποιο φυτό, που μπορεί ν' ανασταίνει τους πολεμιστές, τους σκοτωμένους απο τρεις μέρες. Απάνου σ' ένα βουνό είναι, για τους Ινδούς, τέσσερα θαυματικά φυτά, που τό 'να τους μπορεί ν' ανασταίνει. Το θέμα τούτο του βοτανιού που ανασταίνει τους νεκρούς, συχνά ξαναβρίσκεται, λείψανο των αρχαίων σχετισμών του Δέντρου και της Ζωής, και στα νεότερα παραμύθια.
ΠΑΝΑΓΗΣ ΛΕΚΑΤΣΑΣ
Η ΨΥΧΗ
Η ιδέα της ψυχής και της αθανασίας της και τα έθιμα του θανάτου
ΠΡΟΛΟΓΟΣ – ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΧΡΙΣΤΟΣ ΑΛΕΞΙΟΥ
ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου