Ο Άνεμος του Θανάτου – Γιώργος Μπαλάνος

Για μια ακόμη φορά το δίχτυ της ζωής παραμερίστηκε, έτσι

ώστε μια άυλη σκιά γλίστρησε γοργά ανάμεσα από τα

νήματά του προς μια καινούρια και ανήκουστη διάσταση

ύπαρξης.

Loren Eisely, The Unexpected Universe

Πολλές φορές κατά τη διάρκεια της ανθρώπινης Ιστορίας κάτι σαν ένας μαύρος άνεμος θανάτου έχει φυσήξει πάνω από την ανθρωπότητα φτάνοντας να εξοντώσει ως και το ένα τρίτο ή και παραπάνω του συνολικού πληθυσμού, όπως συνέβη με το λεγόμενο “Μαύρο Θάνατο”, τη φοβερή πανδημία(1) της βουβωνικής και πνευμονικής πανώλους στα μέσα του 14ου αιώνα, και συγκεκριμένα το 1348.

Ακόμη κι αν γνωρίζουμε με ικανοποιητική σιγουριά το παθογόνο αίτιο – όπως συμβαίνει με την περίπτωση της πανώλους – ωστόσο, ουδείς γνωρίζει την αληθινή βασική αιτία αυτών των επιδημιών ή πανδημιών.

Σύμφωνα με την ιατρική αντίληψη:

Το μέγεθος και η ταχύτητα μιας μολυσματικής επιδημικής εκρήξεως εξαρτώνται από τη διάρκεια του χρόνου επωάσεως, τη μολυσματικότητα του νοσήματος, την αρχική στάθμη της συλλογικής ανοσίας και τη φύση, συχνότητα και διάρκεια των διαπροσωπικών επαφών.(2)

Τώρα η πανώλης έχει όλες αυτές τις ιδιότητες, και με το παραπάνω, για να είναι μια συχνή, τεράστια και ταχύτατα μεταδιδόμενη πανδημία. Διαθέτει και μεγάλη μολυσματικότητα, και μεγάλη παθογονικότητα (ευκολία μετάδοσης) και μεγάλη λοιμοτοξικότητα (βαρύτητα νόσου) και δεν προκαλεί ανοσία(3). Η πνευμονική μορφή της, μάλιστα έχιε το αναγνωρισμένο ρεκόρ της πλέον μεταδοτικής πάθησης και έρχεται δεύτερη σε ρεκόρ θνησιμότητας(4), με ποσοστά θανάτου 99,99%, δηλαδή επιζεί 1 στους 10.000! Ακόμη και με την καλύτερη σύγχρονη και πιο άμεση θεραπεία, η πνευμονική πανώλης σκοτώνει σε ποστοστά πάνω από 75%, με το θάνατο να επέρχεται ταχύτατα μέσα σε λίγες ώρες.

Εξάλλου, με δεδομένο ότι το σχετικό μικρόβιο είναι από τα πλέον κοινά στη φύση μεταξύ των αγρίων ζώων, τα οποία και πεθαίνουν απ' αυτή – οι ψύλλοι τους είναι ο συνήθης φορέας (ή διαβιβαστής) του μικροβίου – θεωρητικά η επαφή μαζί του και μια επακόλουθη ταχύτατη εξάπλωση θα ήταν μια εντελώς αναμενόμενη εξέλιξη. Τότε... γιατί δεν έχουμε πιο συχνά αυτές τις πανδημίες, παρά μονάχα μια φορά κάθε τόσους αιώνες;

Για σκεφτείτε το:

Έχουμε εδώ ένα λοιμώδη παράγοντα ευρύτατα διαδεδομένο στη φύση, φοβερά θανάσιμο και φοβερά μεταδοτικό. Η πανώλης έχει, δηλαδή όλα εκείνα τα εχέγγυα για να είναι η μεγαλύτερη μάστιγα της ανθρωπότητας, κάνοντας ακόμη και ένα γενικό θερμοπυρηνικό πόλεμο να ωχριά μπροστά της σε θανατηφόρα αποτελεσματικότητα.

Και όμως...

Δεν έχουμε ούτε καν ένα μικρό κλάσμα από τα κρούσματα που θα περίμενε κανείς από ένα τόσο κοινό και τόσο μεταδοτικό παθογονικό παράγοντα που υπάρχει παντού στη φύση. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο καθηγητής Τριχόπουλος όταν ένα λοιμώδες νόσημα είναι τόσο σπάνιο όσο η πανωλης, η εμφάνιση ενός και μόνο κρούσματος θεωρείται ως επιδημική έκρηξη. Ως αποτέλεσμα, οι περισσότεροι γιατροί στον κόσμο δεν έχουν δει ποτέ στην καριέρα τους έστω καν ένα κρούσμα πανώλους. Γνωρίζουν την πάθηση όωπς κι εγώ: αποκλειστικά από τα βιβλία.

Ναι, ξέρουμε ότι για την πανώλη ευθύνεται ένας βάκιλλος, η Yersinia (Pastaurella) Pestis – αλλά δεν έχουμε την παραμικρή ιδέα σε τι οφείλονται οι μεγάλες επιδημίες της πανώλους. Γιατί εμφανίζονται και γιατί χάνονται έτσι; Είναι απλό: δεν ξέρουμε.

Θα θυμάστε, τη σχέση που αναφέραμε ανάμεσα στους σεισμούς και το Μαύρο Θάνατο, όταν κάναμε λόγο ότι η επιδημία και οι σεισμοί ακολουθούσαν την ίδια παράλληλη πορεία σαν ένα υπόγειο σκοτεινό ρεύμα που κινείτο από την Κίνα ως την Ευρώπη σκορπίζοντας στο διάβα του την καταστροφή και το θάνατο. Είναι ενδιαφέρον αν παρατηρήσει κανείς ότι όταν η επιδημία έφτασε στην Κύπρο...

...ένας σεισμός τράνταξε συθέμελα το νησί, συνοδευόμενος από ένα τόσο τρομερό τυφώνα που οι κάτοικοι [...] σκόρπισαν πανικόβλητοι προς όλες τις κατευθύνσεις. [...] Πριν από κάθε σεισμό είχε φυσήξει ένας δυσώδης άνεμος, ο οποίος σκόρπισε μια τόσο δηλητηριώδη μυρωδιά που πολλοί, κατακυριευμένοι από αυτή, έπεσαν και ξεψύχησαν μέσα σε φοβερό μαρτύριο(5).

Αλλά και στην Ιταλία...

...μια πυκνή, βρομερή ομίχλη έφτασε από τ' ανατολικά και εξαπλώθηκε πάνω από την Ιταλία, και αποκλείεται να ήταν ψευδαίσθηση ένα τόσο απτό φαινόμενο(6).

Η Ελλάδα, η Ελβετία, η Γαλλία, η Γερμανία, η Πολωνία, η Αγγλία, η Δανία, οι Σκανδιναβικές και άλλες χώρες, επίσης χτυπήθηκαν από τα ίδια φαινόμενα:

...ξέρουμε ότι κατά τη διάρκεια αυτού του σεισμού, ο οποίος, σύμφωνα με μερικούς, διήρκεσε μια εβδομάδα, ενώ, σύμφωνα με άλλους, ένα δεκαπενθήμερο, οι άνθρωποι υπέφεραν από έναν ασυνήθιστο λήθαργο και πονοκεφάλους ενώ πολλοί λιποθυμούσαν έτσι. [...] Μεγάλα και ασυνήθιστα μετέωρα εμφανίστηκαν σε πολλές χώρες, όπου και έγιναν δεκτά με δεισιδαίμονα φρίκη. Μια στήλη φωτιάς, η οποία εμφανίστηκε στις 20 Δεκεμβρίου του 1348 γύρω στο χάραμα, παρέμεινε για μια ώρα πάνω από το παπικό ανάκτορο στην Αβινιόν. Μια φλογερή σφαίρα, η οποία τον Αύγουστο της αυτής χρονιάς εμφανίστηκε κατά το ηλιοβασίλεμα πάνω από το Παρίσι, διέφερε από τα παρόμοια φαινόμενα εξαιτίας της μεγάλης του διάρκειας(7).

Αλλά και σε ολόκληρη τη γη...

...αυτήν ακριβώς την περίοδο οι σεισμοί ήταν πιο γενικευμένοι απ' όσο σε οποιαδήποτε άλλη περίοδο της ιστορίας. Σε χιλιάδες τόπους σχηματίστηκαν χάσματα απ' όπου αναδύονταν βλαβεροί αχνοι. [...] Αναφέρθηκε ακόμη ότι ένα φλογερό μετέωρο που είχε πέση στη γη μακριά στην Ανατολή, είχε καταστρέψει τα πάντα σε περίμετρο πάνω από εκατό λεύγες, μολύνοντας τον αέρα σε μεγάλη έκταση ολόγυρα. [...] Αποκρουστικοί αχνοί υψώνονταν παντού, και γίνονταν ακόμη πιο απαίσιοι από τη μπόχα των σαπισμένων ακρίδων οι οποίες ίσως ποτέ πριν δεν είχαν ξαναμαυρίσει τον ήλιο σε τέτοιους αριθμούς. [...]

Αυτά είναι μερικά από τα φαινόμενα που εκδηλώθηκαν πριν από το ξέσπασμα του Μαύρου Θανάτου στην Ευρώπη.

[...] Το να επιχειρήσουμε, πέντε αιώνες μετά από εκείνη την εποχή του ολέθρου, να εντοπίσουμε τις αιτίες μιας κοσμικής αναστάτωσης, η οποία έκτοτε ουδέποτε έχει ξανασυμβεί σε αυτή την έκταση, το να δείξουμε επιστημονικά τις επιρροές που γέννησαν ένα τέτοιο δηλητήριο στα σώματα των ανθρώπων και των ζώων είναι κάτι που ξεπερνά τα όρια της ανθρώπινης κατανόησης(8).

Ωστόσο, παρά τις πάμπολλες σκιώδεις όψεις του, δεν είναι τόσο ο Μαύρος Θάνατος, η πανώλης, εκείνο που κυρίως μας ενδιαφέρει εδώ, όσο το να κατανοήσουμε το αίνιγμα που κρύβεται πίσω από πολλές, φαινομενικά συμβατικές επιδημίες και από τα δήθεν γνωστά αίτια και μηχανισμούς που τις διέπουν. Αλλά είναι και κάτι άλλο. Κάτι που πολλοί το συσχετίζουν άμεσα ή έμμεσα με τη φοβερή εκείνη πανδημία.

Αμέσως μετά από τον Μαύρο Θάνατο του 14ου αιώνα μια άλλη, ακόμη πιο αινιγματική επιδημία χτύπησε την ήδη αποδεκατισμένη Ευρώπη. Ήταν κάτι σαν μια παράξενη επιδημία τρέλας και υστερίας, παρόμοια σε χαρακτήρα με τα γεγονότα που είδαμε στο γαλλικό χωριό Πον-Σαιντ-Εσπρί, αλλά σε πολύ μεγαλύτερη πανδημική κλίμακα αυτή τη φορά. Εκατομμύρια άτομα άρχισαν να χορεύουν ομαδικά ή ν' αυτομαστιγώνονται στους δρόμους, χωρίς να μπορούν να το ελέγξουν, και με οράματα δαιμόνων και πνευμάτων να τους ακολουθούν σε κάθε βήμα.

Ήταν, κυριολεκτικά και μεταφορικά, σαν κάτι να είχε αγγίξει όχι πλέον τον άνθρωπο ως άτομο, αλλά το συλλογικό νου της Ευρώπης – μια πολύ αλλόκοτη ιστορία που θα μας απασχολήσει πιο εκτεταμένα αργότερα, γιατί ανήκει σ' ένα ευρύτερο πλαίσιο παρεμφερών φαινομένων που υποδηλώνουν κάποια ξένη και εχθρική παρέμβαση στον ανθρώπινο ψυχισμό.

Μπορεί καμία πανδημία ουδέποτε να έφτασε στις διαστάσεις εκείνης του 14ου αιώνα, αλλά ο μαύρος Άνεμος του Θανάτου έχει χτυπήσει ξανά και ξανά, και πάντα με κάποιο παράξενο και ανεξήγητο τρόπο, αφήνοντας να φτάσει μέχρι τα ρουθούνια -ως υποψία έστω- μια μιασματική μυρωδιά από το πέρασμα της Έρπουσας Σκιάς.

Υπάρχει, λόγου χάρη, μια πολύ πιο πρόσφατη και πολύ πιο μυστηριώδης επιδημία που χτύπησε την Ευρώπη στον αιώνα μας και, αφού σκότωση 20 με 40 εκατομμύρια ανθρώπους, εξαφανίστηκε με τον ίδιο μυστηριώδη τρόπο όπως εμφανίστηκε! Είναι η ληθαργική εγκεφαλίτιδα ή σύνδρομο του Φον Εκονόμο(9), γνωστή και στο ευρύτερο κοινό και ως “γρίππη του 1918”(10).

Γρίππη; Τι το μυστηριώδες έχει η κοινή γρίππη, πέρα από το γεγονός ότι συνήθως την παθαίνει κανείς σε περιόδους αργίας και σπανιότερα σ' εργάσιμες μέρες; Και γιατί υποψιαζόμαστε σ' αυτήν επιρροή της Σκιάς; Αλλά, για αναρωτηθείτε πρώτα:

Τελικά τι ξέρουμε γενικότερα για τις επιδημίες γρίππης; Επειδή εγώ δεν είμαι γιατρός, ας απευθυνθούμε πάλι στα ιατρικά κείμενα μήπως και μας φωτίσουν. Και ιδού – η ιατρική απαντά!

Η προέλευση των στελεχών [των τύπων ή παραλαγών των ιών] που προκαλούν τις πανδημίες είναι άγνωστη(11).

Μάλιστα... Τι καλά! Και σε τι οφείλονται άραγε τα συμπτώματά τους μυστηριώδη ή μη;

Η ιατρική απαντά:

Παρά τη συχνή παρουσία συστημικών κλινικών σημείων και συμπτωμάτων όπως ο πυρετός, ο πονοκέφαλος και οι μυαλγίες, ο ιός της γρίππης σπανίως έχει ανιχνευτεί σε εξωπνευμονικούς χώρους, συμπεριλαμβανομένης και της κυκλοφορίας του αίματος, και η παθογένεση των συστημικών συμπτωμάτων της γρίππης παραμένει άγνωστη(12).

Μα πως εμφανίζονται και εξαφανίζονται έτσι περίεργα αυτές οι επιδημίες γρίππης;

Η ιατρική απαντά:

Οι αμυντικοί παράγοντες του ξενιστή που ευθύνονται για τη διακοπή της απόπτωσης των ιών και τη λύση [λήξη] της ασθένειας δεν έχουν προσδιοριστεί επακριβώς(13).

Α! Ετσι, ε! Και πως θα μπορούσε μια κοινή γρίππη να έχει τα παράξενα και δραματικά μεθεόρτια που είχε η πανδημία που άρχισε το 1914;

Η ιατρική απαντά:

Η παθογενετική βάση γι' αυτή τη μεταγριππική εξασθένηση είανι άγνωστη(14).

Όμως... μήπως θα μπορούσαμε ν' αποδώσουμε τα φαινόμενα εκείνα στο σύνδρομο του Ράυ (Reye), το οποίο είναι μια γνωστή επιπλοκή της γρίππης με επιληποειδή συμπτώματα που και πάλι θυμίζουν το επεισόδιο στο γαλλικό χωριό Πον-σαιντ-Εσπρί;

Η ιατρική απαντά:

Ο ιός [της γρίππης] δεν έχει βρεθεί σχεδόν ποτέ στον προσβεβλημένο εγκέφαλο και ήπαρ, και η παθογένεση του συνδρόμου του Ράυ είναι άγνωστη(15).

Μα... εδώ έχουμε σαφή συμπτώματα προσβολής του κεντρικού νευρικού συστήματος, με εγκεφαλίτιδες, απομυελωτικές πολυνευροπάθειες κι εγώ δεν ξέρω τι άλλο εξίσου απαίσιο κι ανατριχιαστικό ως όνομα. Μήπως εδώ...;

Η ιατρική απαντά:

Η αιτιολογική σχέση μεταξύ του ιού της γρίππης και των ανωτέρω παθήσεων του κεντρικού νευρικού συστήματος παραμένει αποσαφήνιστη(16).

Αυτές ήταν οι ιατρικές απαντήσεις, κι εμείς σχολιάζουμε

Σοβαρά! Κοίτα πόσα μαθαίνει κανείς ρωτώντας! Μαθαίνει ότι δεν ξέρουμε όλα εκείνα που ένας ανίδεος θα νόμιζε ότι τα ξέραμε. Φυσικά, ο κάθε γιατρός που σέβεται την επιστήμη του – και θυμάται λίγο, όχι μόνον τον Ιπποκράτη αλλά και τον Σωκράτη – γνωρίζει ότι αγνοεί πολύ περισσότερα απ' όσα φαντάζεται ένας ανίδεος.

Αφού, λοιπόν, φωτιστήκαμε απόλυτα μαθαίνοντας ότι δεν ξέρουμε τι προκαλεί τις μεγάλες επιδημίες ή πανδημίες, ότι δεν έχουμε ιδέα καν σε τι οφείλονται τα συμπτώματα της κοινής γρίππης και ότι έχουμε μεσάνυχτα για τα παράξενα επακόλουθά τους, ας δούμε τώρα τι ξέρουμε και για εκείνη τη συγκεκριμένη μυστηριώδη “γρίππη του 1918”.

Όπως θα το φανταστήκατε, εδώ ξέρουμε ακόμη λιγότερα!

Ουσιαστικά, ουδείς γνωρίζει καν τι ήταν. Ούτε αν ήταν γρίππη, ούτε οτιδήποτε. Την εποχή εκείνη οι ιοί ήταν ακόμη κάτι το άπιαστο,μιας και δεν υπήρχε ακόμη ούτε φίλτρο να τους συγκρατήσει ούτε μικροσκόπιο να τους δει. Και ώσπου να γίνει δυνατή η πρώτη καλλιέργεια ιών το 1931 από τον Γκουντπάστεσερ, η ασθένεια είχε ήδη εξαφανιστεί κάποια στιγμή μεταξύ του 1923 και 1930.

Η πρώτη εμφάνιση της ληθαργικής εγκεφαλίτιδας στην Ιστορία ήταν, απ' όσο ξέρουμε, και η τελευταία. Χάθηκε αφήνοντας πίσω της 20 με 40 εκατομμύρια νεκρούς.

Οι περισσότεροι την αναφέρουν ως επιδημία γρίππης ή ως επιπλοκή μιας επιδημίας γρίππης ή και ως ξεχωριστή ασθένεια που απλώς ακολούθησε την επιδημία γρίππης – μια επιδημία που γρήγορα εξελίχθηκε σε πανδημία, με πολύ παράξενα συμπτώματα.

Αι κινητικαί διαταραχαί οι οποίες ενίοτε λαμβάνουν τοιαύτην έντασιν και έκτασιν, ώστε ο ασθενής να εμφανίζεται “αγαλματώδης”. [...] Μυικοί σπασμοί [...] μυοκλονίαι, χορειακαί κινήσεις, στροφικαί κινήσεις. Θόλωσις ή διανοητική σύγχυσις δύναται να εμφανιστεί κατά την αρχικήν φάσιν της νόσου ή και κατά περιόδους αργότερον, ευερεθιστότης, διαταραχαί γενικώς συναισθηματικού τύπου, παρορμητική ή “σκληρή” συμπεριφορά, παρατηρούνται επίσης, ενώ σπάνιαι είναι αι ψυχωσικαί εικόνες και δη αι σχιζοφρενικομορφοι [...] Τα θεραπευτικά μας μέσα δια την αντιμετώπισιν της νόσου καθαυτής δεν έχουν ουσιαστικώς βελτιωθεί από της εποχής του von Economo(17).

Εκτός από τα παραπάνω, τα οποία μας κάνουν να υποψιαζόμαστε κάποια βίαιη απόπειρα παρέμβασης στον ανθρώπινο ψυχισμό μέσω των ήδη γνωστών μηχανισμών που περιγράψαμε σε προηγούμενες σελίδες, τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά που στρέφουν τις υποψίες μας σε επιρροές της Σκιάς, είναι εκείνα της περίεργης ληθαργικότητας ή τάσης για ύπνο. Όπως διαβάζουμε:

Η ληθαργική ή επιδημική εγκεφαλίτιδα, εκείνη η αξιοσημείωτη ασθένεια που εμφανίστηκε στον ιατρικό ορίζοντα κατά τη διάρκεια της μεγάλης πανδημικής γρίππης που ακολούθησε τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, έχει προσφέρει μερικά από τα πιο δραματικά συμπτώματα παρατεταμένης υπνηλίας. Πράγματι, παρατεταμένος ύπνος που διαρκούσε επί ημέρες έως κι εβδομάδες ήταν τόσο κυρίαρχο σύμπτωμα που η νόσος αποκλήθηκε “ασθένεια του ύπνου”(18). Ο ασθενής φαινόταν να βρίσκεται σε κατάσταση συνεχούς ύπνου ή “υπνισμού” και παρέμενε ξύπνιος μονάχα όσο ασκεο κάποιος ερεθισμός. Αν και ο λοιμώδης παράγων δεν απομονώθηκε ποτέ, η παθολογική ανατομία αποκαλύφθηκε πλήρως από πολλές εξαίρετες μελέτες, όλες από τις οποίες έδειξαν μια καταστροφή των νευρώνων στο μεσεγκέφαλο, στον κοιλιακό θάλαμο και στον υποθάλαμο. Οι ασθενείς που επιζούσαν της οξείας φάσης της ασθένειας είχαν συχνά δυσκολία στο να επανέλθουν στο φυσιολογικό ρυθμό ύπνου-εγρήγορσης. Καθώς η υπνηλία παρερχόταν, πολλοί ασθενείς εκδήλωναν μια αντιστροφή του ρυθμού του ύπνου, τείνοντας να κοιμούνται την ημέρα και να μένουν ξύπνιοι τη νύχτα...(19)

Σκεφτείτε:

Ευερεθιστότητα... Σκληρή ή και ψυχωτική συμπεριφορά... Το να κοιμάσαι τη μέρα και να ξυπνάς τη νύχτα... Όλα αυτά, δε θυμίζουν κάτι, σαν μια αναβίωση από το θρύλο των βρυκολάκων; Μπορεί... Αλλά μπορεί να είναι και μια στοιχειώδης περιγραφή των Ανθρώπων της Σκιάς.

Αλλά η ληθαργική εγκεφαλίτιδα χάθηκε με τον ίδιο μυστηριώδη τρόπο που είχε εμφανιστεί.

Καμία ασθένεια σαν αυτή δεν μπορεί να βρεθεί στα ιατρικά χρονικά πριν από το 1914. αν και ο ιογόνος παράγων δεν εντοπίστηκε ποτέ, τα κλινικά και τα παθολογικά χαρακτηριστικά ήταν τυπικά μιας ιογενούς λοίμωξης. [...] Κανένα καινούριο κρούσμα δεν έχει εμφανιστεί στις Ηνωμένες Πολιτείες ή τη Δυτική Ευρώπη μετά το 1930(20).

Εξαφανίστηκε; Μπορεί. Μια καταστροφική αλλά αποτυχημένη σκιώδης εισβολή; Μπορεί. Ή σαν κάθε καλό παράσιτο, μπορεί να βρήκε άλλους, πιο αποτελεσματικούς τρόπους για ν' απομυζά τα θύματά της χωρίς να τα σκοτώνει και άμεσα. Ή ίσως μια ακόμη μάχη από τις πολλές σ' έναν ευρύτερο πόλεμο

____________

1.”Πανδημίες” αποκαλούνται οι μεγάλες επιδημίες που καλύπτουν πολλές χώρες ή και ηπείρους.

2.Δημήτρη Τριχόπουλου, Επιδημιολογία, 1982.

3.Ακόμη και το σχετικό εμβόλιο είναι πολύ αμφίβολης αποτελεσματικότητας, ενώ η δράση του δε διαρκεί για πάνω από έξι μήνες το πολύ.

4.Πρώτη είναι η λύσσα, με θνησιμότητα 100%.

5.Justus F. K. Hecker, Black Death and the Dansing Mania, 1832. Πρόκειται για ένα κλασικό έργο, την πρώτη και την καλύτερη ιστορική μελέτη του είδους. (Γ.Μ.)

6.Justus F. K. Hecker, Black Death and the Dansing Mania, 1832.

7.Black Death and the Dansing Mania

8.Black Death and the Dansing Mania

9.Από τον Έλληνα νευρολόγο Κων/νο φον Οικονόμου (1877-1931), καθηγητή στη Βιέννη, ο οποίος ανακάλυψε και μελέτησε τη φερώνυμη πάθηση.

10.Άρχισε περί το 1914, αλλά η μεγάλη πανδημία έφτασε στο ζενίθ της το 1918 με 1919.

11.Raphael Dolin, Influenza (H.P.I.M, 13^th ed., 1995)

12.Raphael Dolin, Influenza (H.P.I.M, 13^th ed., 1995)

13.Influenza (H.P.I.M)

14.Influenza (H.P.I.M)

15.Influenza (H.P.I.M)

16.Raphael Dolin, Influenza (H.P.I.M, 13^th ed., 1995)

17.Σ. Σκαρπαλέζου και Σ. Μαλιαρά, Μαθήματα Νευρολογίας, εκδ. Γ. Πααρισιανός, 1974-75

18.Δεν έχει καμία σχέση με την άλλη “ασθένεια του ύπνου”, την αφρικανική τρυπανοσωμίαση που μεταδίδεται από τη μύγα τσε-τσε.

19.Raymond D. Adams, Sleep and its Abnormalities (H.P.I.M., 6^th ed., 1972)

20.Byron Kukulas and Raymond D. Adams, Viral Infections of the Nervous System (H.P.I.M., 6^th ed., 1972)

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΑΛΑΝΟΣ

ΚΑΤΙ ΠΟΥ ΕΡΠΕΙ... ΣΑΝ ΣΚΙΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ LOCUS 7