ΙΣΙΣ – SIR JAMES GEORGE FRAZER

Είναι ακόμη πιο δύσκολο να ορίσουμε την αρχική σημασία της θεάς Ίσιδας απ' ό,τι του αδερφού και συζύγου της Όσιρη. Οι ιδιότητες και τα επίθετά της ήταν τόσα πολλά, ώστε στα ιερογλυφικά ονομάζεται “αυτή με τα πολλά ονόματα”, “αυτή με τα χίλια ονόματα”, και στις ελληνικές επιγραφές “αυτή με τα μύρια ονόματα”. Επιπλέον, στην πολυσύνθετη φύση της είναι ίσως δυνατό να βρούμε ακόμη τον αρχικό πυρήνα γύρω από τον οποίο μια αργή πορεία επαύξησης συγκεντρώθηκαν τα άλλα στοιχεία. Γιατί, αν ο αδερφός και σύζυγός της Όσιρηςσε μια από τις μορφές του ήταν ο θεός-σίτος, όπως έχουμε λόγο να πιστεύουμε, θα πρέπει σίγουρα αυτή να ήταν η θεά-σίτος. Υπάρχουν τουλάχιστον κάποιοι λόγοι για να σκεφτόμαστε έτσι. Γιατί, αν μπορούμε να εμπιστευθούμε τον Διόδωρο το Σικελιώτη, του οποίου πηγή φαίνεται να ήταν ο Αιγύπτιος ιστορικός Μανέθων, η ανακάλυψη του σιταριού και του κριθαριού θεωρούνταν έργο της Ίσιδας και στις γιορτές της μετέφεραν σε πομπή βλαστήματα αυτών των σπόρων, για να γιορτάσουν το δώρο που έκανε στους ανθρώπους. Μια ακόμη λεπτομέρεια έχει προστεθεί από τον Αυγουστίνο. Λέει ότι η Ίσιδα ανακάλυψε το κριθάρι, όταν θυσίαζε στους κοινούς προγόνους του συζύγου της και ους δικούς της και ότι έδειξε στον Όσιρη και στο σύμβουλό του Θοθ ή Ερμή, όπως τον ονομάζουν οι Ρωμαίοι συγγραφείς, τα στάχυα του κριθαριού που μόλις είχε ανακαλύψει. Να γιατί, προσθέτει ο Αυγουστίνος, ταυτίζουν την Ίσιδα με τη Δήμητρα. Επίσης, κατά την εποχή της συγκομιδής, όταν οι Αιγύπτιοι θεριστές θέριζαν τα πρώτα στάχυα, τα τοποθετούσαν κάτω και χτυπούσαν τα στήθη τους θρηνώντας και καλώντας την Ίσιδα. Το έθιμο έχει ήδη ερμηνευτεί ως θρήνος για το πνεύμα του σίτου που φονεύτηκε κάτω από το δρεπάνι. Ανάμεσα στα επίθετα με τα οποία προσδιορίζεται η Ίσις στις επιγραφές είναι: “Δημιουργός των πράσινων πραγμάτων”, “Πράσινη θεά, της οποίας το πράσινο χρώμα είναι όμοιο με την πρασινάδα της γης”, “Δέσποινα του Άρτου”, “Δέσποινα της Μπίρας”, “Δέσποινα της Αφθονίας”. Σύμφωνα με τον Brugsch, αυτή είναι “όχι μόνο η δημιουργός της δροσερής πρασινάδας της βλάστησης, που καλύπτει τη γη, αλλά στην πραγματικότητα είναι το ίδιο το πράσινο χωράφι των σιτηρών, το οποίο προσωποποιείται ως θεά”. Αυτό επιβεβαιώνεται από το επίθετό της Sochit ή Sochet, που σημαίνει “χωράφι σιτηρών”, σημασία την οποία διατηρεί ακόμη η λέξη στα κοπτικά. Οι Έλληνες αντιλαμβάνονταν την Ίσιδα ως θεά-σίτο, γιατί την ταύτιζαν με τη Δήμητρα. Σε μια ελληνική επιγραφή καθορίζεται ως “αυτή που γέννησε τους καρπούς της γης” και ως “μητέρα των σταχυών”. Και σ' έναν ύμνο, που συντέθηκε προς τιμήν της, μιλά η ίδια για τον εαυτό της ως “βασίλισσα του σιταγρού” και παρουσιάζεται ως “επιφορτισμένη με τη φροντίδα του γεμάτου στάρι μονοπατιού της γόνιμης αλετριάς”. Έτσι, Έλληνες ή Ρωμαίοι καλλιτέχνες συχνά την παρίσταναν με στάχυα σίτου στο κεφάλι ή στα χέρια της.

Αυτή, μπορούμε να πούμε, ήταν η Ίσις την αρχαία εποχή, μια αγροτική Μητέρα-Σίτος που λατρευόταν με παράδοξες ιεροτελεστίες από τους Αιγύπτιους αγρότες. Αλλά τα απλά χαρκτηριστικά της αγροίκας θεάς δύσκολα μπορούν να επισημανθούν στην εξευγενισμένη, στην άγια μορφή, που εξαϋλωμένη μέσα από χρόνια θρησκευτικής εξέλιξης παρουσιάζεται στους πιστούς της των μετέπειτα χρόνων ως εικόνα της πραγματικής συζύγου, της τρυφερής μητέρας, της αγαθοεργής βασίλισσας της φύσης, της στεφανωμένης με το φωτοστέφανο της ηθικής αγνότητας, της πανάρχαιης και μυστηριακής αγιότητας. Έτσι εξαγνισμένη και μεταμορφωμένη κέρδισε πολλές καρδιές πέρα από τα σύνορα της γενέτειράς της. Σ' αυτή τη σύγχυση των θρησκειών, που ακολούθησε την πτώση της εθνικής ζωής στην αρχαιότητα, η λατρεία της ήταν μια από τις πιο δημοφιλείς στη Ρώμη και σε ολόκληρη την αυτοκρατορία. Μερικοί Ρωμαίοι αυτοκράτορες είχαν στραφεί ανοιχτά σ' αυτήν. Αν και η θρησκεία της Ίσιδας μπορεί, όπως και οποιαδήποτε άλλη, αν φορέθηκε συχνά ως μανδύας από άντρες και γυναίκες με ελεύθερη ζωή, οι ιεροτελεστείες της στο σύνολό τους φαίνεται ότι διακρίνονταν από αξιοπρέπεια και ηρεμία, σοβαρότητα και κοσμιότητα, καταστάσεις κατάλληλες για να ησυχάσουν το ταραγμένο μυαλό και ν'ανακουφίσουν την επιβαρυμένη καρδιά. Κατέφευγαν λοιπόν σ' ευγενικά πνεύματα και πάνω απ' όλα στις γυναίκες, τις οποίες σόκαραν και απωθούσαν οι αιματηρές και ακόλαστες ιεροτελεστείες άλλων ανατολικών θηλυκών θεών. Δεν είναι ανάγκη λοιπόν ν' απορούμε γιατί σε μια περίοδο πτώσης, ότνα πατροπαράδοτες θρησκείες κλονίζονταν, όταν συστήματα συγκρούονταν , όταν ανθρώπινα μυαλά ταράζονταν, όταν το οικοδόμημα της ίδιας της αυτοκρατορίας, η οποία κάποτε κρίθηκε αιώνια, άρχισε να δείχνει δυσοίωνα ρήγματα και σχισμές, η γαλήνια μορφή της Ίσιδας με την πνευματική της ηρεμία, με τη χαρμόσυνη υπόσχεσή της για αιωνιότητα, θα φαινόταν σαν άστρο σε θυελλώδη ουρανό και θα ξυπνούσε στα στήθη τους παράφορη ευλάβεια, όμοια με αυτήν που απόδιναν κατά τον Μεσαίωνα στην Παρθένο Μαρία. Πραγματικά, το μεγαλοπρεπές τυπικό της, με τους ξυρισμένους και κουρεμένους ιερείς τους, τους όρθρους και τους εσπερινούς του, την ηχηρή μουσική του, το βάφτισμα και τα ραντίσματα αγιασμού, τις σεμνές λιτανείες του, τις στολισμένες με κοσμήματα εικόνες της Μητέρας του Θεού, έδειχνε πολλά σημεία ομοιότητας με τις πομπές και τις τελετές του καθολικισμού. Η ομοιότητα δε θα πρέπει να είναι εντελώς τυχαία. Η αρχαία Αίγυπτος ίσως να συντέλεσε τόσο στον πολυτελή συμβολισμό της Καθολικής Εκκλησίας όσο και στις ωχρές αφηρημένες ιδέες της θεολογίας της. Βέβαια, στην τέχνη η μορφή της Ίσιδας που θηλάζει τον Ώρο βρέφος, έχει τόση ομοιότητα με την Παναγία και το Βρέφος, ώστε μερικές φορές λατρεύτηκε από απαίδευτους χριστιανούς. Και στην Ίσιδα, στον τελευταίο της χαρακτήρα ως προστάτιδα των ναυτικών, ίσως η Παρθένος Μαρία οφείλει το ωραίο της επίθετο Stella Matis, “Άστρο της Θάλασσας”, με το οποίο λατρευόταν από τους θαλασοδαρμένους ναυτικούς. Οι ιδιότητες της θαλασσινής θεότητας ίσως είχαν δοθεί στην Ίσιδα από θαλασσοπόρους Έλληνες της Αλεξάνδρειας. Αυτές είναι αρκετά ξένες από τον αρχικό της χαρακτήρα και από τις συνήθειες των Αιγυπτίων, οι οποίοι δεν έτρεφαν αγάπη για τη θάλασσα. Σύμφωνα μ' αυτή την υπόθεση ο Σείριος, το λαμπρό άστρο της Ίσιδας, που τα πρωινά του Ιουλίου βγαίνει από τα καθάρια κύματα της ανατολικής Μεσογείου, ένας προάγγελος γαλήνιου καιρού για τους ναυτικούς, ήταν το πραγματικό Stella Maris, το “Άστρο της Θάλασσας”.

SIR JAMES GEORGE FRAZER

Ο ΧΡΥΣΟΣ ΚΛΩΝΟΣ

Μελέτη για τη Μαγεία και τη Θρησκεία

ΤΟΜΟΣ Γ'

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΜΠΟΝΙΤΑ ΜΠΙΚΑΚΗ

ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ – ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΡΜΑΤΖΟΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΚΑΤΗ