Στο τεύχος 63 του περιοδικού “Sur” (Δεκέμβριος 1939) δημοσίευσα μια προϊστορία (ένα πρώτο σχεδίασμα της ιστορίας) της επ' άπειρον παλινδρομίας. Σ' αυτό το σχεδίασμα υπήρχαν παραλείψεις, που δεν ήταν όλες αθέλητες: σκοπίμως δεν ανέφερα τον Τζον Ουίλιαμ Νταν, ο οποίος άντλησε από το ατέλειωτο regressus μια μάλλον εκπληκτική θεωρία για το υποκείμενο και το χρόνο. Η συζήτηση (ακόμα και η απλή αναφορά) της θέσης του θα είχε υπερβεί τα όρια εκείνου του σημειώματος. Η πολυπλοκότητα της θα απαιτούσε ένα ανεξάρτητο άρθρο: θα το επιχειρήσω τώρα. Αυτό που με παρακινεί να το γράψω, είναι η ανάγνωση του τελευταίου βιβλίου του Νταν – Nothing dies (1940, εκδ. Faber and Faber) -, το οποίο επαναλαμβάνει ή ανακεφαλαιώνει τα επιχειρήματα των τριών προηγουμένων.
Ή μάλλον, το μοναδικό επιχείρημα. Ο μηχανισμός του δεν παρουσιάζει τίποτα καινούργιο. Αυτό που είναι ασυνήθιστο, σχεδόν σκανδαλώδες, είναι τα συμπεράσματα του συγγραφέα. Προτού τα σχολιάσω, παραθέτω μερικές απ' τις προηγούμενες μεταμφιέσεις των προτάσεων των συλλογισμών του.
Το έβδομο απ' τα πάμπολλα φιλοσοφικά συστήματα των Ινδιών που απαριθμεί ο Πάουλ Ντόισεν, αρνείται ότι το “εγώ” μπορεί να είναι άμεσο αντικείμενο της γνώσης, “γιατί αν η ψυχή μας ήταν δυνατόν να γνωσθεί, θα ήταν αναγκαία μια δεύτερη ψυχή για να γνωρίσει την πρώτη, και μια τρίτη για να γνωρίσει τη δεύτερη”. Οι Ινδοί δεν έχουν ιστορική αίσθηση (μ' άλλα λόγια, προτιμούν μέχρι διαστροφής την εξέταση των ιδεών απ' την εξέταση των ονομάτων και των χρονολογιών των φιλοσόφων). Ξέρουμε, ωστόσο, πως αυτή η ριζική άρνηση ενδοσκόπησης έχει ήδη ηλικία οκτώ αιώνων. Γύρω στο 1843 την ανακαλύπτει εκ νέου ο Σοπενχάουερ. “Το γιγνώσκον υποκείμενο” επαναλαμβάνει, “δεν είναι γνωστό ως γιγνώσκον, γιατί τότε θα ήταν το αντικείμενο γνώσης ενός άλλου γιγνώσκοντος υποκειμένου” (Welt als wille und Vorstellung, Τόμος Β', κεφάλαιο 19). Και ο Χέρμπαρτ επίσης έπαιξε μ' αυτόν τον οντολογικό πολλαπλασιασμό. Πριν ακόμα κλείσει τα είκοσι, είχε καταλήξει ότι το “εγώ” είναι αναπόφευκτα άπειρο, αφού το γιγνώσκειν εαυτόν προϋποθέτει ένα άλλο “εγώ” που αυτογιγνώσκεται, κι αυτό με τη σειρά του προϋποθέτει ένα άλλο “εγώ” [Ντόισεν, Der neure Philosophie (1920), s. 367]. Ο ίδιος αυτός συλλογισμός, διανθισμένος με ανέκδοτα, παραβολές, ωραίες ειρωνείες και διαγράμματα, διαμορφώνει τις πραγματείες του Νταν.
Ο Νταν (An Experiment with Time, κεφ. XXII) διατείνεται πως ένα συνειδητό υποκείμενο δεν έχει μόνο συνείδηση αυτού το οποίο παρατηρεί, αλλά και ενός υποκειμένου Α που παρατηρεί και, κατά συνέπειαν, ενός άλλου υποκειμένου Β που έχει συνείδηση του Α και, κατά συνέπειαν, ενός τρίτου υποκειμένου Γ που έχει συνείδηση του Β... Προσθέτει δε, με κάποιο μυστήριο, πως αυτά τα αναρίθμητα ενδόμυχα υποκείμενα δεν ανήκουν στις τρεις διαστάσεις του χώρου, αλλά στις εξίσου αναρίθμητες διαστάσεις του χρόνου. Προτού διευκρινήσω αυτή τη διευκρίνηση, καλώ τον αναγνώστη μου να αναλογιστούμε μαζί τι λέει αυτή η παράγραφος.
Ο Χαξλι, ως καλός απόγονος των βρετανών νομιναλιστών, υποστηρίζει πως μεταξύ του ν' αντιλαμβανόμαστε έναν πόνο και του να γνωρίζουμε ότι κάποιος τον αντιλαμβάνεται, δεν υπάρχει παρά μια λεκτική διαφορά, και χλευάζει τους καθαρούς μεταφυσικούς που σε κάθε αίσθηση διακρίνουν “ένα αισθόμενο υποκείμενο, ένα αισθητό αντικείμενο και αυτό το δεσπόζον πρόσωπο: το Εγώ” (Essays,Τόμος ΣΤ', σελ. 87). Ο Γκούσταφ Σπίλερ είναι δύο διαφορετικά πράγματα, αλλά αυτό το θεωρεί τόσο εύλογο όσο την ταυτόχρονη αντίληψη μιας φωνής και ενός προσώπου. Η γνώμη του μου φαίνεται αξιόπιστη. Όσο για τη συνείδηση της συνείδησης που επικαλείται ο Νταν για να εγκαθιδρύσει σε κάθε άτομο μια ιλιγγιώδη και νεφελώδη ιεραρχία υποκειμένων, προτιμώ να υποπτεύομαι πως πρόκειται για διαδοχικές (ή φανταστικές) καταστάσεις του αρχικού υποκειμένου. “Αν το πνεύμα” έχει πει ο Λάιμπνιτς, “έπρεπε να ξανασκέφτεται την κάθε σκέψη του, θα αρκούσε να αντιληφθεί μια αίσθηση για να τη σκεφτεί, και για να σκεφτεί ύστερα τη σκέψη, κι ύστερα τη σκέψη της σκέψης, και ούτω καθεξής επ' άπειρον” (Nouveaux essais sur l' entendement humain, Δεύτερο Βιβλίο, πρώτο κεφάλαιο).
Η μέθοδος που ανέπτυξε ο Νταν για την άμεση απόκτηση ενός άπειρου αριθμού χρόνων, είναι λιγότερο πειστική και πιο ιδιοφυής. Όπως ο Χουάν ντε Μένα στο Λαβύρινθό του*, όπως ο Ουσπένσκι στο Tertium Organum, έτσι και ο Νταν θεωρεί δεδομένο ότι το μέλλον υπάρχει ήδη – με τις λεπτομέρειες και τα τυχερά του. Προς αυτό το προϋπάρχον μέλλον (ή από το προϋπάρχον μέλλον, όπως το προτιμά ο Μπράντλι) κυλά το απόλυτο ποτάμι του κοσμικού χρόνου – ή το θνητό ποτάμι της ζωής μας. Αυτή η πρόωση, αυτός ο ρους, απαιτεί – όπως όλες οι κινήσεις – έναν καθορισμένο χρόνο. Θα 'χουμε λοιπόν, ένα δεύτερο χρόνο, εντός του οποίου πρέπει να κυλήσει ο πρώτος. Ένα τρίτο χρόνο για να κυλήσει ο δεύτερος, και ούτω καθεξής επ' άπειρον...** Αυτή είναι η μηχανή που πρότεινε ο Νταν. Σ' αυτούς τους υποθετικούς ή ψευδαισθητικούς χρόνους ενοικούν αδιάκοπα τα αδιόρατα υποκείμενα που αναπαράγει πολλαπλασιαστικά το άλλο regressus.
Δεν ξέρω τι θα σκεφτεί ο αναγνώστης μου. Δεν προφασίζομαι πως ξέρω τι πράγμα είναι ο χρόνος (ούτε καν αν είναι “πράγμα”), αλλά μαντεύω πως η ροή του χρόνου και ο χρόνος είναι ένα μόνο μυστήριο και όχι δυο. Ο Νταν, όπως υποψιάζομαι, διαπράττει ένα σφάλμα ανάλογο με αυτό των αφηρημένων ποιητών, που θέλουν (ας πούμε) τη σελήνη να δείχνει τον κόκκινο δίσκο της, υποκαθιστώντας έτσι μια αδιαίρετη εικόνα με ένα υποκείμενο, ένα ρήμα κι ένα αντικείμενο, που δεν είναι παρά το ίδιο το υποκείμενο, ελαφρώς μεταμφιεσμένο... Ο Νταν είναι ένα επιφανές θύμα αυτής της κακής διανοητικής συνήθειας που κατήγγειλε ο Μπεργκσόν: να συλλαμβάνεις το χρόνο ως τέταρτη διάσταση του χώρου. Παίρνει ως δεδομένο ότι το μέλλον υπάρχει ήδη κι ότι πρέπει να οδεύουμε προς αυτό, αλλά το αξίωμά του αρκεί για να το μετατρέψει σε χώρο και ν' απαιτήσει έναν δεύτερο χρόνο (που κι αυτός νοείται χωρικά, με μορφή γραμμής ή ποταμού) κι ύστερα έναν τρίτο κι έναν εκατομμυριοστό. Κανένα από τα τέσσερα βιβλία του Νταν δεν παραλείπει να προτείνει άπειρες διαστασεις του χρόνου***, με τη διαφορά ότι οι διαστάσεις αυτές είναι χωρικές. Ο αληθινός χρόνος, κατά τον Νταν, είναι ο απροσπέλαστος έσχατος όρος μιας άπειρης σειράς.
Τι λόγους είχε να πιστεύει πως το μέλλον υπάρχει ήδη; Ο ίδιος μας δίνει δύο: ο πρώτος είναι τα προφητικά όνειρα. Ο δεύτερος, η σχετικής απλότητα την οποία χαρει αυτή η υπόθεση στα ανεξιχνίαστα διαγράμματα που χαρακτηρίζουν τον τρόπο γραφής του.
Οι θεολόγοι ορίζουν την αιωνιότητα ως την ταυτόχρονη και διαυγή κατοχή όλων των στιγμών του χρόνου, και τη θεωρούν μια από τις θεϊκές ιδιότητες. Ο Νταν διατυπώνει την εκπληκτική υπόθεση ότι η αιωνιότητα μας ανήκει από τώρα, κι αυτό το αποδεικνύουν τα όνειρα κάθε νύχτας. Σ' αυτά, κατά τον Νταν, συγχέονται το άμεσο παρελθόν και το άμεσο μέλλον. Εν εγρηγόρσει, διατρέχουμε τον διαδοχικό χρόνο με σταθερή ταχύτητα. Εν ονείρω, καλύπτουμε μια ζώνη που μπορεί να είναι αχανής. Το όνειρο δεν είναι παρά ο συντονισμός των θεωμένων σ' αυτή την ενόραση και η διαπλοκή μ' αυτά μιας ιστορίας ή μιας σειράς ιστορίες. Βλέπουμε την εικόνα μιας σφίγγας και την εικόνα ενός μαγαζιού, και επινοούμε πως ένα μαγαζί μετατρέπεται σε σφίγγα. Στον άνθρωπο που θα γνωρίσουμε αύριο, δανείζουμε το στόμα ενός προσώπου που μας κοίταξε προχθές... (Ο Σοπενάουερ έχει ήδη γράψει πως η ζωή και τα όνειρα είναι φύλλα του ίδιου βιβλίου. Όταν το διαβάζουμε με τη σειρά ζούμε. Όταν το ξεφυλλίζουμε, ονειρευόμαστε).
Ο Νταν διαβεβαιώνει πως ο θάνατος θα μας διδάξει τη σωστή αντιμετώπιση της αιωνιότητας. Θα ξαναβρούμε όλες τις στιγμές της ζωής μας και θα τις συνδυάσουμε όπως μας αρέσει. Ο Θεός, οι φίλοι μας και ο Σαίξπηρ θα συνεργαστούν μαζί μας.
Μπροστά στη μαγεία μιας θέσης όπως αυτή, όποια κατεργαριά κι αν σκάρωσε ο συγγραφέας, δεν έχει την παραμικρή σημασία.
______________
*Σ' αυτό το ποίημα του 15ου αιώνα υπάρχει ένα όραμα “τριών πολύ μεγάλων τροχών”: ο πρώτος – ακίνητος – είναι το παρελθόν. Ο δεύτερος – περιστρεφόμενος -, το παρόν. Ο τρίτος – ακίνητος - , το μέλλον.
**Μισόν αιώνα πριν την προτείνει ο Νταν, “η παράλογη εικασία ενός δεύτερου χρόνου, στον οποίο, γρήγορα ή αργά, διαχέεται ο πρώτος” είχε ανακαλυφθεί και απορριφθεί από τον Σοπενάουερ, σε μια πρόσθετη χειρόγραφη σημείωση του Welt als Wille und Vorstellung. Υπάρχει στη σελ. 829 του Δεύτερου Τόμου της ιστορικο-κριτικής έκδοσης του Ότο Βάις.
***Η φράση είναι αποκαλυπτική. Στο κεφ. XXI του βιβλίου του An Experiment With Time, ο Νταν μιλά για ένα χρόνο που είναι κάθετος προς έναν άλλο.
ΧΟΡΧΕ ΛΟΥΙΣ ΜΠΟΡΧΕΣ
ΔΟΚΙΜΙΑ
(Διερευνήσεις)
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ, ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ, ΣΧΟΛΙΑ: ΑΧΙΛΛΕΑΣ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου