Με την αντίθεση Σωκράτη και Σοφιστών φάνηκαν καθαρά οι διαστάσεις ενός από τα πρώτα και βαθύτερα προβλήματα της φιλοσοφίας των αξιών γενικά, και ειδικά της Ηθικής.
Όργανο της φιλοσοφίας είναι ανέκαθεν ο λογικά πειθαρχημένος στοχασμός, η κρίση με την αναλυτική και τη συνθετική λειτουργία της, η διασκεπτική και προς το σύστημα φερόμενη νόηση. Με το όργανο τούτο προσπάθησε ο ελληνικός νους να εξηγήσει τον κόσμο με τα άπειρα αινίγματά του, να τον γνωρίσει και να τον εννοήσει. Πρόγραμμά του έβαλε να ξεπεράσει και τις μυθολογικές δοξασίες που αναπαύουν την ψυχή, αλλά δεν ικανοποιούν τη βαθύτερα ανήσυχη συνείδηση, και τις αβασάνιστες έννοιες της κοινής αντίληψης των πραγμάτων που δεν έχουν αποσαφηνιστεί λογικά ούτε επιδέχονται συστηματική διάρθρωση. Τα πρώτα αποτελέσματα δικαίωσαν τις προβλέψεις και τις ελπίδες: άρχισε να δημιουργείται και ν' αναπτύσσεται η “φυσική οντολογία”. Στο νου που αποτολμά να την προσπελάσει με τη λογική σκέψη, η φύση εξαναγκάζεται (όπως τουλάχιστον επίστευαν οι πρώτοι φιλόσοφοι της ελληνικής αρχαιότητας κ' εξακολουθούν να πιστεύουν οι δογματικοί ορθολογιστές των νεώτερων χρόνων) ν' αποκαλύψει την ουσία και την τάξη της. Στον αγώνα του με τα προβλήματά της ο Λόγος θριαμβεύει. Και η διάνοια, όσο βλέπει συντελούμενο το έργο της, τόσο επαναπαύεται στον εαυτό της, τόσο μεγαλύτερη εμπιστοσύνη αποκτά στο λογικόν οπλισμό της που έκανε δυνατό τέτοιον άθλο: την προαγωγή της συνειδησιακής ζωής, την ανάταση της εσώτερης ύπαρξης του ανθρώπου με τη γ ν ώ σ η. Θα μπορούσε τάχα ο λογικός στοχασμός ν' αποδειχτεί εξίσου ευεργετικός και στη θεώρηση των αξιών, στη διερεύνηση και θεμελίωση των θρησκευτικών πεποιθήσεων, των ηθικών αρχών και των κανόνων του δικαίου; Με τη γνώση των όντων ο άνθρωπος υψώνει σε μεγαλύτερη δύναμη τον εαυτό του, μεγαλώνει σημαντικά τον εκθέτη της ύπαρξής του. Θα μπορούσε τάχα να ελπίζει -αν όχι μεγαλύτερη- ίση τουλάχιστον ανάταση και από τη “γνώση” των αξιών, από τη διερεύνηση του ηθικού κόσμου με το ίδιο όργανο που αποδείχτηκε τόσο αποτελεσματικό στην εξήγηση του φυσικού κόσμου – δηλ. με τη λογική σκέψη, με τη διασκεπτική, εσωτερικά πειθαρχημένη και συστηματική νόηση;
Η αισιοδοξία στο κεφάλαιο τούτο θα ήταν πολύ δικαιολογημένη. Όπως με το Λόγο πήγαινε ν' αποσαφηνιστεί η εποπτεία του σύμπαντος και να συστηματοποιηθεί η γνώση υψωνόμενη σε επιστήμη της Φύσης, έτσι και με το Λόγο πάλι θα μπορούσε να διευκρινιστεί η ουσία και γένεση των αξιών, να ελεγχθεί η γνησιότητα και να θεμελιωθεί κάπου ακλόνητα το κύρος τους. Όπως κατόρθωνε ο Λόγος ν' αντικαταστήσει την απλοϊκή και ανεύθυνη, τη γεμάτη σύγχυση και αντιφάσεις κοινή αντίληψη των όντων και των γεγονότων του φυσικού κόσμου με μιαν εξακριβωμένη και συστηματικά διαστρωμένη γνώση της Φύσης, έτσι η ίδια πάλι εξουσία, ο Λόγος, θα πετύχαινε και σε μιαν άλλη σφαίρα ζητημάτων, στα ζητήματα των θρησκευτικών, ηθικών και κοινωνικών αξιών, να καταργήσει την ανάξια για μια φωτισμένη συνείδηση μίμηση και συνήθεια, και να καθιερώσει τους κριτικά αποσαφηνισμένους, τους έγκυρους και αμετακίνητους κανόνες της θρησκευτικής, ηθικής και πολιτικής διαγωγής του ανθρώπου. Μια νέα έτσι θ' άνοιγε εποχή για την πνευματική μας ιστορία. Ο άνθρωπος θα 'βρισκε με του Λόγου τη δύναμη τους στερούς άξονες και το σταθερό ρυθμό της ηθικής (στη γενικότητα της) ζωής.
Δύο φορές μέσα στην ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύματος έκανε έντονα, και προπάντων ιδιότυπα, την εμφάνισή της η πίστη αυτή προς το ιδανικό που οι Στωικοί του έδωκαν την κλασική διατύπωση:
κ α τ ά λ ό γ ο ν ζ η ν. Την πρώτη με τον Σωκράτη, και την δεύτερη με τον Im. Kant. Οχι βέβαια κατά τον ίδιο τρόπο και με τις ίδιες προϋποθέσεις. Ασφαλώς όμως με την ίδια δύναμη και προς τον ίδιο σκοπό. Και είναι αξιοσημείωτο ότι και τις δυό φορές φανερώθηκε μέσα στις εποχές εκείνες που τις ονομάζομε εποχές του Δ ι α φ ω τ ι σ μ ο ύ. (Aufklaerung), σαν αντίδραση όμως προς τα κηρύγματα των πιο χαρακτηριστικών εκπροσώπων του πνεύματος αυτών των εποχών και σαν αγώνας να ξεπεραστεί το πνέυμα τούτο. Ο Σωκράτης αντιδρά στη διδασκαλία των Σοφιστών που αντιπροσωπεύουν τις ιδέες του ιωνικού διαφωτισμού στην Αθήνα των κρίσιμων για την ιστορία του ελληνικού πολιτισμού χρόνων του πελοποννησιακού πολέμου. Ο Kant στις θεωρίες των Αγγλων ηθικών φιλοσόφων και των γάλλων εγκυκλοπαιδιστών που εκφράζουν τις ιδέες του ευρωπαϊκού διαφωτισμού των τελευταίων δεκαετιών του 18ου αιώνα. Και είναι ακόμα πιο αξιοσημείωτο ότι με όλη την αντίθεσή τους προς την παράταξη που προσπαθούν να υπερφαλαγγίσουν, Σωκράτης και Kant συμμερίζονται μαζί με τους κορυφαίους αντιπάλους των την ίδια ασάλευτη, σχεδόν θρησκευτική πίστη στη δύναμη του Λόγου. Αυτή ίσα-ίσα η πίστη είναι το κυριότερο γνώρισμα των εποχών του Διαφωτισμού, και αυτή είναι που εμπνέει τα πιο χαρακτηριστικά γι' αυτές τις εποχές ρεύματα ιδεών, έστω και αν τα ρεύματα αυτά χωρίζονται σε πολλά άλλα σημεία τους από βαθειές αντιθέσεις. Διαφωτισμός, κατά τον περίφημο ορισμό του Kant, “είναι η έξοδος του ανθρώπου από την ανωριμότητα, για την οποία ο ίδιος είναι υπαίτιος. Ανωριμότητα είναι η αδυναμία να μεταχειρίζεται το νου του δίχως την καθοδήγηση ενός άλλου. Και είναι υπαίτιος γι' αυτή την ανωριμότητα ο άνθρωπος, όταν η αιτία της βρίσκεται στην έλλειψη όχι του νου, αλλά της απόφασης και του θάρρους που χρειάζεται για να μεταχειριστεί το νου του χωρίς την καθοδήγηση του άλλου”. Την απόφαση και το θάρρος να μεταχειρίζεται κανείς το νου του και σε κανέναν άλλο να μην εμπιστεύεται την καθοδήγησή του, όταν βασανίζει και αποτιμά τις θρησκευτικές, τις ηθικές και τις πολιτικές αξίες, παρά μόνο στο ίδιο το λογικό του – εκήρυτταν και οι Σοφιστές και οι κορυφαίοι σοφοί του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού με το ίδιο πάθος και την ίδια δύναμη, όπως ο Σωκράτης και ο Kant. Ωστόσο ο ανώτατος αυτός ρυθμιστής, ο Λόγος, υπαγορεύει δύο όχι απλώς διάφορες, αλλά άντικρυ αντίθετες σ τ ά σ ε ι ς απέναντι στο πρόβλημα των αξιών, και αυτό το καθόλου “λογικό” φαινόμενο είναι που βάζει σε βαθειάν ανησυχία τη φιλοσοφική σκέψη.
Ε. Π. ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΣ
ΗΘΙΚΗ ΤΟΜΟΣ Ι
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΩΔΩΝΗ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου