Συνηθίζω να επιστρέφω αιωνίως στην Αιώνια Επιστροφή. Στις σελίδες που ακολουθούν, θα προσπαθήσω (με την βοήθεια ορισμένων ιστορικών παραδειγμάτων) να παρουσιάσω τις τρεις βασικές εκδοχές της.
Η πρώτη έχει αποδοθεί στον Πλάτωνα. Στην τριακοστή ένατη παράγραφο του Τίμαιου, ο Πλάτων υποστηρίζει πως οι επτά πλανήτες, αφού συντονίσουν τις ταχύτητές τους, θα επιστρέψουν στο σημείο αφετηρίας τους: μια επανάσταση, που αποτελεί το τέλειο έτος. Ο Κικέρων (Περί φύσεως των θεών, Βιβλίο Δεύτερο) παραδέχεται ότι δεν είναι εύκολος ο υπολογισμός αυτής της ουράνιας περιόδου, αλλά κι ότι ασφαλώς δεν πρόκειται για περίοδο απεριόριστης διάρκειας. Σε ένα από τα έργα του που δεν διασώθηκαν, ο Κικέρων την υπολογίζει σε δώδεκα χιλιάδες εννιακόσιες πενήντα τέσσερις περιόδους, “απ' αυτές που εμείς αποκαλούμε έτη” (Τάκιτος, Διάλογος των ρητόρων, 16). Με το θάνατο του Πλάτωνα, η δικανική αστρολογία διαδόθηκε στην Αθήνα. Αυτή η επιστήμη, ως γνωστόν, διδάσκει πως η μοίρα των ανθρώπων διέπεται από τη θέση των άστρων. Ένας αστρολόγος που δεν είχε μάταια μελετήσει τον Τίμαιο. Διατύπωσε το ακόλουθο άψογο επιχείρημα: αν οι πλανητικές περίοδοι είναι κυκλικές, κυκλική πρέπει να είναι και η παγκόσμια Ιστορία. Με το τέλος κάθε πλατωνικού έτους, τα ίδια όντα θα ξαναγεννηθούν, και την ίδια μοιρα θα εκπληρώσουν. Με τον καιρό, αυτή η θεωρία πιστώθηκε στον Πλάτωνα. Το 1616, ο Λουτσίλιο Βανίνι έγραψε: “Ο Αχιλλέας θα ξαναπάει στην Τροία. Οι ίδιες θρησκείες, οι ίδιες τελετουργίες θα ξαναγεννηθούν. Η ανθρώπινη ιστορία επαναλαμβάνεται. Τίποτα δεν υπάρχει που να μην υπήρξε ήδη. Αυτό που ήταν, θα είναι. Όμως, σε μια γενικότερη κλίμακα και όχι (όπως πιστεύει ο Πλάτων) εξατομικευμένα” (De admirandis naturae arcanis, διάλογος 52). Το 1643, ο Τόμας Μπράουν αποφαίνεται σε μια σημείωσή του Πρώτου Βιβλίου της Religio Medici: “Το Έτος του Πλάτωνα (Plato's Year) είναι ένα σύνολο αιώνων, στη λήξη του οποίου κάθε πράγμα θα ξαναβρεί την προγενέστερη κατάστασή του, κι ο Πλάτων, στη σχολή του, θα εκθέσει πάλι αυτή τη θεωρία”. Σ' αυτή την πρώτη εκδοχή της αιωνίας επιστροφής, το επιχείρημα είναι αστρολογικό.
Η δεύτερη εκδοχή είναι συνδεδεμένη με τη δόξα του Νίτσε, του πιο παθιασμένου επινοητή φανερωτή της. Στηρίζεται σε μια αλγεβρική αρχή: την παρατήρηση ότι οι συνδυασμοί ενός ν αριθμού στοιχείων - “ατόμων” κατά την υπόθεση του Λε Μπον, “δυνάμεων” κατά τον Νίτσε, “απλών σωμάτων” κατά τον κομμουνιστή Μπλανκί – δεν είναι άπειροι. Από τις τρεις προαναφερθείσες θεωρίες, η καλύτερα τεκμηριωμένη και η πιο περίπλοκη είναι αυτή του Μπλανκί. Όπως και ο Δημόκριτος (Κικέρων, Ακαδημαϊκά ζητήματα, ΙΙ, 40) ο Μπλανκί κοσκινίζει από κόσμους πανομοιότυπους και ανόμοιους όχι μόνο το χρόνο, αλλά και τον απέραντο χώρο. Το βιβλίο του φέρει αυτόν τον ωραίο τίτλο: L' eternit;e par les astres και χρονολογείται από το 1872. Πολύ προγενέστερο είναι ένα εδάφιο του Ντέιβιντ Χιουμ, λακωνικό μεν, αλλά επαρκές. Περιλαμβάνεται στο Dialogues Concerning Natural Religion (1779) το οποίο ήθελε να μεταφράσει ο Σοπενάουερ. Εξ όσων γνωρίζω, κανείς ως σήμερα δεν έχει δώσει σημασία σ' αυτό το εδάφιο. Το μεταφράζω κατά λέξιν: “Ας μη φανταστούμε την ύλη άπειρη, όπως ο Επίκουρος. Ας τη φανταστούμε πεπερασμένη. Ένας περιορισμένος αριθμός μορίων δεν προσφέρεται για απεριόριστες αντιμεταθέσεις. Σε μια διάρκεια αιώνια, όλες οι δυνατές διατάξεις και μετατοπίσεις θα συμβούν άπειρες φορές. Αυτός ο κόσμος, με όλες του τις λεπτομέρειες, ακόμα και τις πιο επουσιώδεις, δημιουργήθηκε και καταστράφηκε, και θα δημιουργείται και θα καταστρέφεται: επ' άπειρον” (Dialogues, VIII).
Με αφορμή αυτή τη διηνεκή σειρά από απαράλλαχτες παγκόσμιες ιστορίες, ο Μπέρτραντ Ράσελ παρατηρεί: “Πολλοί συγγραφείς πιστεύουν πως η Ιστορία είναι κυκλική, πως η σημερινή κατάσταση του κόσμου, με όλες της τις μικρολεπτομέρειες, θα επιστρέψει αργά ή γρήγορα. Πως διατυπώνεται αυτή η υπόθεση; Θα πούμε πως η μεταγενέστερη κατάσταση είναι αριθμητικά η αυτή με την προγενέστερη. Δεν μπορούμε να πούμε πως αυτή η κατάσταση συμβαίνει δύο φορές, γιατί αυτό θα προϋπέθετε ένα χρονολογικό σύστημα (since that would imply a system of dating) που η ίδια η υπόθεση αποκλείει. Η περίπτωση είναι η ίδια με αυτήν ενός ανθρώπου που κάνει το γύρο του κόσμου: δε λέει πως το σημείο της αφετηρίας και το σημείο τερματισμού είναι δύο διαφορετικοί τόποι που μοιάζουν πάρα πολύ. Λέει πως είναι ο ίδιος τόπος. Η υπόθεση ότι η ιστορία είναι κυκλική, μπορεί να παρασταθεί με τον ακόλουθο τρόπο: ας θεωρήσουμε το σύνολο όλων των περιστάσεων που είνα σύγχρονες με μια δεδομένη περίσταση. Σε ορισμένες περιπτώσεις, ολόκληρο το σύνολο προηγείται του εαυτού του” (An Inquiry Into Meaning and Truth, 1940, σ. 102).
Φτάνω στον τρίτο τρόπο ερμηνείας των αιωνίων επαναλήψεων. Τον λιγότερο τρομαχτικό και μελοδραματικό, αλλά και τον μόνο φανταστό. Εννοώ τη σύλληψη των κύκλων που δεν είναι οι ίδιοι, αλλά όμοιοι. Είναι αδύνατον να περιλάβω εδώ τον άπειρο κατάλογο των αυθεντιών σ' αυτόν τον τομέα: συλλογίζομαι τις μέρς και τις νύχτες του Βράχμα. Τις περιόδους που το ακίνητο ρολόι τους είναι μια πυραμίδα την οποία διαβρώνει αργά αργά το φτερό ενός πουλιού κάθε χίλια και ένα χρόνι. Τους ανθρώπους του Ησίοδου που εκφυλίζονται από το χρυσό στο σιδερένιο γένος. Τον κόσμο του Ηράκλειτου που γεννιέται απ' τη φωτιά, και κυκλικά τον κατατρώει η φωτιά. Τον κόσμο του Σενέκα και του Χρύσιππου που αφανίζεται από τη φωτιά και ξαναγεννιέται με το νερό. Την τέταρτη Βουκολική Ωδή του Βιργίλιου και τον καταπληκτικό της απόηχο στους στίχους του Σέλεϊ. Τον Εκκλησιαστή. Τους θεόσοφους. Τη δεκαδική Ιστορία που φαντάστηκε ο Κοντορσέ. Τον Φράνσις Μπέικον και τον Ουσπένσκι, τον Τζέραλντ Χερντ, τον Σπένγκλερ και τον βίκο, τον Σοπενάουερ, τον Έμερσον, τα First Principles του σπένσερ και το Eureka του Πόου... Απ' όλη αυτή την αφθονία μαρτυριών, θα αρκεστώ να παραθέσω μία μόνο, εκείνην του Μάρκου Αυρηλίου: “Κι αν ακόμα ζούσες τρεις χιλιάδες ή τριάντα χιλιάδες χρόνια, θυμήσου πως κανείς δε χάλει άλλη ζωή απ' αυτήν που ζει τώρα, ούτε ζει άλλη απ' αυτήν που χάνει. Επομένως, η πιο μεγάλη και η πιο μικρή χρονική διάρκεια είναι ίσες. Το παρόν ανήκει σε όλους. Όταν πεθαίνεις, χάνεις το παρόν, που είναι ένα χρονικό διάστημα πολύ σύντομο. Κανείς δεν χάνει το παρελθόν ή το μέλλον, γιατί κανείς δεν μπορεί να χάσει κάτι που δεν έχει. Θυμήσου πως όλα τα πράγματα γυρίζουν και ξαναγυρίζουν στις ίδιες τροχιές και πως, για τον θεατή, δεν έχει διαφορά αν τα βλέπει έναν αιώνα ή δύο ή εις τους αιώνας των αιώνων” (Τα εις εαυτόν, 14).
Αν μελετήσουμε με κάποια προσοχή τις προηγούμενες σειρές (id est, αν αποφασίσουμε να μην τις θεωρήσουμε μόνο κήρυγμα ή απόφθεγμα), θα δούμε πως προτείνουν -ή προϋποθέτουν- δύο περίεργες ιδέες. Η πρώτη: ν' αρνηθούμε την πραγματικότητα του παρελθόντος και του μέλλοντος. Ο Σοπενάουερ την εκφράζει έτσι: “Η μορφή υπό την οποία εμφανίζεται η βούληση, είναι πάντα το παρόν. Ποτέ το παρελθόν ή το μέλλον: αυτά δεν υπάρχουν παρά για την αντίληψη και για την ομαλή εξέλιξη της συνείδησης, υποκείμενης στην αρχή της λογικής. Κανείς δεν έχει ζήσει στο παρελθόν, κανείς δεν θα ζήσει στο μέλλον. Το παρόν είναι η μορφή πάσης ζωής” (Ο κόσμος ως βούληση και ως παράσταση, Τόμος Α', 54). Η δεύτερη: ν' αρνηθούμε, όπως ο Εκκλησιαστής, καθετί καινούργιο. Η εικασία πως όλες οι εμπειρίες του ανθρώπου είναι (κατά κάποιον τρόπο) ανάλογες, μπορεί να εκληφθεί, εκ πρώτης όψεως, σαν πτώχευση του κόσμου.
Αν οι μοίρες του Έντγκαρ Άλαν Πόου, των βίκινγκ, του Ιούδα του Ισκαριώτη και του αναγνώστη μου είναι μυστικά μια και μοναδική μοίρα – η μόνη δυνατή μοίρα-, τότε η παγκόσμια Ιστορία δεν είναι παρά η ιστορία ενός και μόνο ανθρώπου. Για να ακριβολογούμε, ο Μάρκος Αυρήλιος δε μας επιβάλλει αυτη την αινιγματική απλούστευση. (Είχα φανταστεί, πάει πολύς καιρός τώρα, ένα διήγημα, με τον τρόπο του Λεόν Μπλούά: ένας θεολόγος αφιερώνει όλη τη ζωή του στο να καταρρίψει τα επιχειρήματα ενός αιρεσιάρχη. Τον νικάει με περίπλοκες πολεμικές, τον καταδίδει, τον στέλνει στην πυρά. Στους ουρανούς, ανακαλύπτει πως, για το Θεό, αυτός και ο αιρεσιάρχης είναι ένα και το αυτό πρόσωπο.) Ο Μάρκος Αυρήλιος διακυρύσσει την αναλογία -όχι την ταυτότητα- πολλών ατομικών πεπρωμένων. Πιστεύει πως οποιοδήποτε χρονικό διάστημα – ένας αιώνας, ένας χρόνος, μια και μόνη νύχτα, ίσως το ασύλληπτο παρόν – περιλαμβάνει ολόκληρη την Ιστορία. Αν την εξωθήσουμε στα άκρα, αυτή η θεωρία είναι εύκολο να ανασκευαστεί: μια γεύση διαφέρει από μια άλλη γεύση, δέκα λεπτά χειρωνακτικός μόχθος δεν ισοδυναμούν με δέκα λεπτά ενασχόληση με άλγεβρα. Αν εφαρμοστεί σε μεγάλες περιόδους, στα εβδομήντα χρόνια ζωή που μας παραχωρεί το Βιβλό των Ψαλμών, η θεωρία είναι αληθοφανής ή ανεκτή. Θέλει να πει πως ο αριθμός των αντιλήψεων, των συγκινήσεων, των σκέψεων, των ανθρώπινων περιπετειών είναι περιορισμένος και, πριν πεθάνουμε, θα τον έχουμε εξαντλήσει. Ο Μάρκος Αυρήλιος επαναλαμβάνει: “Όποιος έχει δει το παρόν, έχει δει τα πάντα: αυτά που συνέβησαν στο ανεξερεύνητο παρελθόν, αυτά που θα συμβούν στο μέλλον” (Τα εις εαυτόν, Βιβλίο ΣΤ', 37).
Σε περιόδους ακμής της ανθρωπότητας, η ιδέα πως η ανθρώπινη ύπαρξη είναι μια σταθερή, αμετάβλητη ποσότητα, μπορεί να φαίνεται θλιβερή ή εξοργιστική. Σε περιόδους παρακμής (σαν τη σημερινή), είναι η βεβαιότητα πως καμία εξαθλίωση, καμία κακουχία, κανένας δικτάτορας δεν μπορούν να μας εκμηδενίσουν.
ΧΟΡΧΕ ΛΟΥΙΣ ΜΠΟΡΧΕΣ
ΔΟΚΙΜΙΑ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ, ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ, ΣΧΟΛΙΑ: ΑΧΙΛΛΕΑΣ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου