Ο Σουρρεαλισμός θριάμβευσε στο επουσιώδες και απέτυχε στο ουσιώδες. - ΛΟΥΙΣ ΜΠΟΥΝΙΟΥΕΛ

Με ρωτούν αρκετά συχνά τι απέγινε ο σουρρεαλισμός. Δεν ξέρω πολύ καλά τι πρέπει ν' απαντήσω. Λεω μερικές φορές ότι ο σουρρεαλισμός θριάμβευσε στο επουσιώδες και απέτυχε στο ουσιώδες. Ο Αντρέ Μπρετόν, ο Ελυάρ, ο Αραγκόν, είναι ανάμεσα στους καλύτερους γάλλους συγγραφείς του 20ου αιώνα, σε καλή θέση σ' όλες τις βιβλιοθήκες. Ο Μαξ Ερνστ, ο Μαγκρίτ, ο Νταλί, είναι ανάμεσα στους πιο ακριβούς και πιο αναγνωρισμένους ζωγράφους, σε καλή θέση σε όλα τα μουσεία. Καλλιτεχνική αναγνώριση, πολιτιστική ευτυχία, ακριβώς αυτά που ενδιέφεραν λιγότερο τους περισσότερους από μας. Το σουρρεαλιστικό κίνημα λίγο νοιαζόταν να εισέλθει ένδοξα στις ιστορίες της λογοτεχνίας και της ζωγραφικής. Αυτό που πάνω απ' όλα επιθυμούσε, επιθυμία υψηλή και ανέφικτη, ήταν να μεταμορφώσει τον κόσμο και ν' αλλάξει τη ζωή. Πάνω σ' αυτό το σημείο, το ουσιώδες, μια σύντομη ματιά γύρω μας δείχνει ολοφάνερα την αποτυχία μας.

Βέβαια, δεν μπορούσε να γίνει διαφορετικά. Σήμερα αναμετράμε την ταπεινή θέση που κατείχε ο σουρρεαλισμός μέσα στον κόσμο, σε σύγκριση με τις ανυπολόγιστες και διαρκώς ανανεούμενες δυνάμεις της ιστορικής πραγματικότητας. Αναλισκώμενοι σε όνειρα τεράστια όσο η γη, δεν ήμαστε τίποτε περισσότερο από μια μικρή ομάδα αλαζονικών διανοούμενων, που φλυαρούσαν σ' ένα καφενείο κι έβγαζαν ένα περιοδικό. Μια χούφτα ιδεαλιστές, που γρήγορα διχάζονταν, όταν ήταν να πάρουν άμεσα και βίαια μέρος στη δράση.

Ωστόσο σ' όλη μου τη ζωή μου έμεινε κάτι από το πέρασμά μου -λίγο περισσότερο από τρία χρόνια- από τις ενθουσιώδεις και άτακτες γραμμές του σουρρεαλισμού. Αυτό που μου έμεινε, είναι πρώτ' απ' όλα αυτή η ελεύθερη πρόσβαση στα βάθη του είναι, που για μας ήταν αναγνωρισμένη κι επιθυμητή, αυτή η επίκληση του παράλογου, του σκοτεινού, όλων των παρορμήσεων που πηγάζουν από το βαθύτερο εγώ μας. Επίκληση που για πρώτη φορά αντηχούσε με τέτοια δύναμη, τέτοιο κουράγιο, και που συνοδευόταν από μια σπάνια αυθάδεια, από μια αγάπη για το παιχνίδι, από μια ζωηρή εμμονή στον αγώνα ενάντια σ' ό,τι μας φαίνεται απαράδεκτο. Απ' όλα αυτά τίποτε δεν έχω απαρνηθεί.

Προσθέτω ότι τις περισσότερες φορές οι διασθήσεις των σουρρεαλιστών ήταν σωστές. Δεν παίρνω παρά ένα παράδειγμα, την εργασία, αξία ιερή και όσια για την αστική κοινωνία, λέξη ταμπού. Οι σουρρεαλιστές ήταν οι πρώτοι που την χτύπησαν συστηματικά, που αποκάλυψαν το ψέμα της, που διακήρυξαν ότι η μισθωτή εργασία είναι μια ντροπή. Βρίσκει κανείς έναν απόηχο αυτού του λίβελου στην Τριστάνα, όταν ο Δον Λόπε λέει στον νεαρό κωφάλαλο:

-Κακόμοιροι εργάτες. Σας εκμεταλεύονται και σας δέρνουν κι από πάνω! Η εργασία είναι μια κατάρα, Κρόνος. Κάτω η εργασία που πρέπει να κάνει κανείς για να βγάλει το ψωμί του! Αυτή η εργασία δεν μας τιμά, όπως λένε, δεν χρησιμεύει παρά για να γεμίζουν την κοιλιά τους τα γουρούνια που μας εκμεταλεύονται. Αντίθετα, αυτό που ο άνθρωπος κάνει από ευχαρίστηση, από κλίση, τον εξευγενίζει. Θα' πρεπε όλοι να μπορούσαν να δουλεύουν έτσι. Κοίταξε εμένα: δεν δουλεύω. Να με κρεμάσουν δεν δουλεύω. Κι όπως βλέπεις, ζω, ζω άσχημα, αλλά ζω χωρίς να δουλεύω.

Ορισμένα στοιχεία αυτής της αποστροφής υπήρχαν ήδη στο έργο του Γκαλτός, αλλά είχαν τελείως διαφορετικό νόημα. Ο συγγραφέας κατέκρινε τον ήρωά του για την οκνηρία του. Τη θεωρούσε ελάττωμα.

Οι σουρρεαλιστές πρώτοι διαισθάνθηκαν ότι η αξία-εργασία άρχιζε να τρέμει πάνω στις σαθρές της βάσεις. Σήμερα, πενήντα χρόνια αργότερα, λίγο πολύ όλοι μιλούν για την παρακμή αυτής της αξίας, που την θεωρούσαν αιώνια. Αναρωτιούνται αν ο άνθρωπος γεννήθηκε για να δουλεύει, αρχίζουν να προσβλέπουν σε πολιτισμούς χωρίς εργασία. Στη Γαλλία μάλιστα υπάρχει μέχρι και Υπουργείο Ελεύθερου Χρόνου.

Κάτι άλλο που μου έμεινε από τον σουρρεαλισμό, είναι ότι γεννήθηκε μέσα μου μια σκληρότατη σύγκρουση ανάμεσα στις αρχές της οποιαδήποτε παραδεγμένης ηθικής και στην προσωπική μου ηθική, που είναι γέννημα του ενστίκτου μου και της εμπειρίας μου. Πριν μπω στην ομάδα, δεν είχα ποτέ φανταστεί ότι θα μπορούσε μέσα μου να ξεσπάσει μια τέτοια πάλη, που σήμερα πια πιστεύω πως είναι τελείως απαραίτητη σε κάθε ζωή.

Αυτό λοιπόν που μου έμεινε από κείνα τα χρόνια, πολύ πέρα από κάθε καλλιτεχνική ανακάλυψη, πέρα από την καλλιέργεια του γούστου ή της σκέψης μου, είναι μια ηθική επιταγή, καθαρή και αμείωτη στην οποία προσπάθησα, παρά τις δυσκολίες, να μείνω πιστός. Αυτή την πίστη σε μια ορισμένη ηθική δεν είναι τόσο εύκολο να την διατηρήσεις, όσο θα νόμιζε κανείς. Έρχεται αδιάκοπα αντιμέτωπη με τον εγωισμό, τη ματαιοδοξία, την απληστία, την επιδειξιομανία, την ευκολία, τη λήθη. Μερικές φορές έχω υποκύψει σε κάποιον απ' αυτούς τους πειρασμούς κι έχω παραβιάσει τις αρχές μου – για πράγματα πιστεύω όχι σημαντικά. Στις περισσότερες περιπτώσεις το πέρασμά μου από την καρδιά του σουρρεαλισμού με βοήθησε να αντισταθώ. Κι ίσως, κατά βάθος, αυτό να είναι το ουσιώδες.

ΛΟΥΙΣ ΜΠΟΥΝΙΟΥΕΛ

Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΠΝΟΗ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΑ ΓΑΛΛΙΚΑ ΜΑΡΙΑ ΜΠΑΛΑΣΚΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ