1.ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΕΣ ΗΛΙΑΚΕΣ ΛΑΤΡΕΙΕΣ
Περισσότερο από κάθε άλλη, η αιγυπτιακή θρησκεία κυριαρχείται από τη λατρεία του ήλιου. Από την πανάρχαιη εποχή, ο ηλιακός θεός είχε απορροφήσει διάφορες θεότητες όπως τους Ατούμ, Ώρο και τον σκαραβαίο Χεπρί (Vandier, La religion egyptiene, σε. 21, 55). Από την V δυναστεία κι έπειτα, το φαινόμενο γενικοποιείται: πολλές θεότητες συγχωνεύονται με τον ήλιο και παράγουν έτσι τις ηλιοποιημένες θεότητες Κνουμ-ρα, Μιν-Ρα, Άμμων-ρα, κλπ. (ομ., 149). Δεν χρειάζεται ν' αποφανθούμε εδώ υπέρ της μιάς ή της άλλης από τις δυο αντίπαλες υποθέσεις των Κήηζ και Σέθε στο θέμα της ιστορικής καταγωγής του ηλιακού δόγματος. Πάντως είναι γνωστό ότι το απώγειο αυτής της θεωρίας τοποθετείται κατά την V Δυναστεία κι ότι η επιτυχία της οφείλεται συγχρόνως στην ενίσχυση της έννοιας της ηγεμονίας και στις προσπάθειες των ιερέων της Ηλιούπολης. Όπως όμως δείχνει να το επιβεβαιώνει αριθμός πρόσφατων ερευνών, από την ηλιακή υπεροχή προηγήθηκαν άλλες θρησκευτικές μορφές πιο παλιές και πιο δημοφιλείς με την έννοια ότι δεν ανήκαν αποκλειστικά σε προνομιούχες ομάδες.
Από πολύ καιρό γνώριζαν ότι ο Σου, θεός της ατμόσφαιρας και επομένως ουράνια αρχικά, φυσιογνωμία, ταυτίστηκε αργότερα με τον ήλιο. Αλλά ο Γουαίνράιτ αναγνώρισε με τη σειρά του στον Αμμωνα μια πολύ παλιά θεότητα του Ουρανού και ο Χ. Γιούνκερ επίσης πίστευε ότι ξετρύπωσε έναν πανάρχαιο ουράνιο παν-Θεό που το όνομα του σήμαινε “Μέγας”. Σε μερικές περιπτώσεις, βλέπουμε τον Ουρ να παίρνει για σύζυγο τη θεά Νουτ, “Μεγάλη” (wrt) σύμφωνα με το μύθο του κοσμικού ζεύγους Ουρανός – Γη. Η ολοκληρωτική απουσία του Ουρ από τα δημόσια μνημεία (βασιλικά) μπορεί να εξηγηθεί από το λαϊκό του χαρακτήρα. Ο Γιούνκερ προσπάθησε μάλιστα να ανασυστήσει την ιστορία του Ουρ. Με δύο λέξεις, είναι η ιστορία της έκπτωσής του από τον υπέρτατο βαθμό εξαιτίας της ένταξής του στις τοπικές θεολογίες: μετατρέπεται σε βοηθό του Ρα (τον βλέπουμε να θεραπεύει τα μάτια του Ήλιου που για λίγο καιρό υπέφερε από τύφλωση), έπειτα ταυτίζεται με τον Άτουμ και τελικά με τον Ρα. Δεν ισχυριζόμαστε ότι διαθέτουμε την κατάλληλη αρμοδιότητα για να λάβουμε μέρος στη διαφωνία που ξεσήκωσαν οι μελέτες του Γιούνκερ. Αλλά η επιδοκιμασία που δείχνουν προς αυτή τη θεωρία στις γενικές γραμμές τους οι αιγυπτιολόγοι της τάξης των Κάπαρτ και Κηζ, μας ώθησαν να την αναφέρουμε. Στην προοπτική της ιστορίας των θρησκειών, η περιπέτεια του Άμμωνα ή του Ουρ είναι ό,τι το πιο κατανοητό: πιο πάνω αποδείξαμε με αρκετές λεπτομερειες ότι τα Υπέρτατα Όντα ουράνιας δομής τείνουν, όταν δεν βυθίζονται τελείως στη λήθη, να μεταμορφωθούν σε θεούς-γονιμοποιούς της ατμόσφαιρας ή να ηλιοποιηθούν.
Δύο συντελεστές, λένε, συνέτειναν κατά κεφαλαιώδη τρόπο, στην εγκαθίδρυση της ηγεμονίας του Ρα: η ιεροπολιτική θεολογία και η αλληγορία της ηγεμονίας αφού ο Ηγεμόνας προσομοιώνεται με τον ήλιο. Μια πολύτιμη αντένδειξη μας προσφέρεται με τον συναγωνισμό που, για ορισμένο χρονικό διάστημα, ο Ρα, ηλιακός και νεκρικός θεοός, υφίσταται από τον Όσιρι. Ο ήλιος έδυε στον Αγρό των Προσφορών ή Αγρό της Ανάπαυσης για ν' ανατείλει την επομένη στο αντίθετο σημείο του ουρανίου θόλου που ονόμαζαν Αγρό των Καλαμιών. Αυτές οι ηλιακές περιοχές που, από την προδυναστειακή ακόμα εποχή ανήκαν στον Ρα, δέχονται επί πλέον κατά τη διάρκεια της ΙΙΙ με IV Δυναστείας, μια νεκρική αποτίμηση. Είναι από τον Αγρό των Καλαμιών που η ψυχή του Φαραώ φεύγει προς συνάντηση του ήλιου πάνω στον ουράνιο θόλο, για να καταλήξει, οδηγημένη από αυτόν, στον Αγρό των Προσφορών. Στην αρχή η ανάβαση δεν ξετυλιγόταν χωρίς απρόοπτα. Παρ' όλη τη θεϊκή του ιδιότητα, ο Φαραώ έπρεπε να κερδίσει, έπειτα από σκληρή πάλη με τον Ταύρο των Προσφορών, φύλακα του “Αγρού”, το δικαίωμα να εγκατασταθεί στον ουρανό. Τα κείμενα των πυραμίδων (π.χ. Pyr. 203, 913, 914, 1432 – Weill, Le champ des roseaux et le champ des offrandes, σελ. 16) αναφέρονται στην ηρωική αυτή δοκιμασία, μυητικής φύσης, από την οποία έπρεπε να περάσει ο Φαραώ. Κάποτε πάντως τα κείμενα καταλήγουν να μην αναφέρουν πια τη μονομαχία με τον Ταύρο των Προσφορών και ο νεκρός ανεβαίνει στον ουρανό (βλ. π.χ. Le livre des Morts) από μια σκάλα ή διασχίζει τον αστρικό ωκεανό για να φτάσει τελικά, οδηγημένος από μια θεά μ' εκθαμβωτική μορφή ταύρου, στον Αγρό των Προσφορών. Παραβρισκόμαστε, μπορούμε να πούμε, στον εκφυλισμό ενός ηρωικό-μυητικού μύθου (και ενός τυπικού;) σε πολιτικό και κοινωνικό προνόμιο. Δεν είναι χάρη στον τίτλο του “ήρωα” που ο Φαραώ έχει δικαιώματα στην ηγεμονία και αποκτά την ηλιακή αθανασία. Αλλά, σαν ύπατος αρχηγός, δικαιούται συγχρόνως και την αθανασία χωρίς κανένα είδος “ηρωικής δοκιμασίας”. Η νομιμοποίηση της προνομιακής αυτής θέσης του Φαραώ μετά το θάνατο του βρίσκει αντίβαρο στη θριαμβευτική άνοδο του Όσιρι σαν επιθανάτιου μη-αριστοκρατικού θεού. Δεν είναι η κατάλληλη περίπτωση να εξετάσουμε εδώ τη διαμάχη μεταξύ Ρα και Όσιρι, αλλά είναι ήδη φανερή στα κείμενα των πυραμίδων. “Ανοίγεις τη θέση σου στον Ουρανό ανάμεσα στα άστρα του Ουρανού, γιατί είσαι άστρο... Κοιτάζεις πάνω από τον Όσιρι, εξουσιάζεις τους νεκρούς, στέκεσαι μακριά τους, δεν ανήκεις καθόλου σ' αυτούς” γράφει – μαντεύουμε – ένας απολογητής των αυτοκρατορικών προνομίων και της ηλικακής παράδοσης (Pyr., 2g1 – Weill, σελ. 116).
Ο καινούριος θεός, έχοντας λαϊκή δομή, όντας δηλ. προσιτός και στις άλλες κοινωνικές τάξεις, δεν είναι λιγότερο ισχυρός και ο Φαραώ κρίνει καλό να ζητήσει από τον Ήλιο να τον βοηθήσει να μην πέσει στα χέρια του Όσιρι: “Ρα-Ατούμ, μην αφεθείς στον Όσιρι που δεν κρίνει διόλου την καρδιά σου και δεν έχει καμιά εξουσία πάνω στην καρδιά σου... Όσιρι, δεν θα τον κυριεύσεις, ούτε ο γιος σου θα τον κυριεύσει... (Pyr., 145-146 – Weill, σελ. 116). Η Δύση, ο δρόμος των νεκρών, γίνεται περιοχή του Όσιρι, η Ανατολή παραμένει προνόμιο του Ήλιου. Ακόμα, στα κείμενα των Πυραμίδων, οι Οσίριοι πλέκουν το εγκώμιο της Δύσης και κακολογούν την Ανατολή: “Όσιρι μην προχωράς καθόλου σ' αυτές τις περιοχές της Δύσης, από το δρόμο των Οπαδών του Ρα” (Pyr., 1531 – Weill, σελ. 121). Είναι το τελείως αντίθετο από τις συμβουλές της ηλιακής νεκρικής διδασκαλίας. Πράγματι, το κείμενο που αναφέραμε δεν είναι παρά μια άξεστη οσιριοποίηση - χάρη στη μεταστροφή των λέξεων – μιας αρχαϊκής φόρμουλας συνταγμένης ως εξής: “Μη βαδίζεις στα μονοπάτια της Δύσης, όπου όσοι τ' ακολουθούν δεν προχωρούν καθόλου. Ας βαδίσεις στους δρόμους της Ανατολής στα μονοπάτια των Πιστών του Ρα” (Pyr., 2175 – Weill, σελ. 121).
Με τον καιρό, τα κείμενα αυτά πολλαπλασιάζονται. Η αντίσταση του Ήλιου είναι θριαμβευτική. Ο Όσιρις που είχε εξαναγκαστεί να ιδιοποιηθεί τους δύο ουράνιους Αγρούς, εφόσον συνιστούσαν, από πάντοτε, τις κατεξοχή νεκρικές ζώνες από τις οποίες οι ψυχές των Φαραώ έφταναν στην αθανασία, καταλήγει να αποποιηθεί το διπλό αυτό βασίλειο. Η υποχώρηση αυτή εξάλλου δεν αποτελεί ήττα. Ο Όσιρις δεν είχε προσπαθήσει να καταλάβει τον Ουρανό παρά μόνο γιατί η ηλιακή θεολογία τοποθετούσε εκεί το αναγκαίο για τη φαραωνική αθανασία κέντρο. Το εσχατολογικό του μήνυμα, ριζικά διαφορετικό από την ηρωική κατάκτηση της αθανασίας – υποβαθμισμένης αργότερα και αυτής σε αυτόματη απόκτηση της αθανασίας χάρη στην εξάρτηση της από τη βασιλεία – είχε υποχρεώσει τον Όσιρι να οδηγεί τις ψυχές, που ήθελε να σώσει από τον αφανισμό, μέσα από μια ουράνια, ηλιακή διαδρομή. Άλλωστε ο Όσιρις δεν έκανε άλλο από το να βιώνει την επανάσταση “ανθρωπιστικού” τύπου που είχε μεταβάλλει, πριν από αυτόν, την αιγυπτιακή εσχατολογική έννοια. Είδαμε, πράγματι, ότι από την ηρωική, μυητική έννοια της αθανασίας, προσιτής σε μια χούφτα εκλεκτούς, είχαν φτάσει στην έννοια μιας αθανασίας παραχωρημένης σε όλους τους προνομιούχους. Ο Όσιρις ανέπτυσε προς μια “δημοκρατική” κατεύθυνση τη βαθιά αυτή μεταβολή της έννοιας της αθανασίας: καθένας μπορεί ν' αποκτήσει την αθανασία υπό τον όρο να βγει νικητής από τη δοκιμασία. Η οσιριανή θεολογία συνεχίζει, για να την εξαπλώσει, την έννοια της δοκιμασίας, όρο απαραίτητο για την επιβίωση. Όμως υποκαθιστά τις δοκιμασίες του ηρωικού μυητικού τύπου, (πάλη με τον Ταύρο) με τις δοκιμασίες ηθικού και θρησκευτικού τύπου ( καλές πράξεις, κλπ). Η αρχαϊκή θεωρία της ηρωικής αθανασίας παραχωρεί τη θέση της σε μια ανθρώπινη και ανθρωπιστική αντίληψη.
2.ΗΛΙΑΚΕΣ ΛΑΤΡΕΙΕΣ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΙ ΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ
Δεν θα είχαμε αναπτύξει με τόση λεπτομέρεια τη διαφωνία μεταξύ Ρα και Όσιρι, αν δεν μας βοηθούσε να εισχωρήσουμε στη μορφολογία των μυστικών κοινωνιών ηλιο-νεκρικής δομής στις οποίες αναφερθήκαμε πιο πάνω. Στην Αίγυπτο, ο Ήλιος έμεινε ως το τέλος ο νεκροπομπός μιας προνομιακής τάξης (της οικογένειας του Ηγεμόνα) χωρίς γι αυτό η ηλιακή λατρεία να πάψει να παίζει κυρίαρχο ρόλο σ' ολόκληρη την αιγυπτικακή θρησκεία, τουλάχιστον σ' αυτή που εκφράζεται στα μνημεία και στις γραφτές αποδείξεις. Στην Ινδονησία και τη Μελανησία, η κατάσταση δεν είναι ίδια: ο Ήλιος είχε παλαιότερα υπάρξει ψυχοπομπός όλων των μυημένων των μυστικών κοινωνιών, αλλά ο ρόλος του, όσο σημαντικός και αν παρέμεινε, δεν είναι πια μοναδικός. Στις μυστικές αυτές κοινωνίες, οι “πρόγονοι” - που ο Ήλιος είχε οδηγήσει στο δρόμο της Δύσης – εκπληρώνουν μιαν αποστολή ίσης σημασίας. Θα λέγαμε, εφαρμόζοντας μια αιγυπτιακή μεταγραφή του φαινομένου, ότι παραβρισκόμαστε εδώ σε μια συγχώνευση Ρα-Όσιρι. Η συγχώνευση δεν υποβιβάζει εξάλλου το κύρος του ήλιου. Γιατί, ας μη ξεχνάμε, η σχέση του με το υπερπέραν, με τις περιοχές των σκοταδιών και του θανάτου είναι εμφανής και στις πιο αρχαϊκές ηλιακές ιεροφάνειες και είναι πολύ σπάνιο να τον χάσουμε από τα μάτια μας.
Βρίσκουμε στο θεό Σαμάς ένα καλό παράδειγμα αυτής της απραξίας: ο Σαμάς κατέχει κατώτερη θέση στο μεσοποταμιακό πάνθεο, είναι υπό τον Σιν, θεό της Σελήνης. Θεωρείται γιος του, και δεν έπαιξε ποτέ σημαντικό ρόλο στη μυθολογία (Meissner, Babylonien und Assyrien, II, σελ. 21). Οι ηλικακές ιεροφάνειες των Βαβυλωνίων αφήνουν μολαταύτα να διαφνεί η ανάμνηση πανάρχαιων σχέσεων με το υπερπέραν. Ο Σαμάς ονομάζεται “ήλιος των ετιμμέ” δηλ. των Ψυχών. Μας λένε γι' αυτόν ότι “έκανε τους νεκρούς να ξαναζούν” (E. Dhorme, Les religions de Babylonie et d' Assyrie, σελ. 87). Είναι ο θεός της δικαιοσύνης και ο “Κύριος της Κρίσης” (bel-dini). Από τα πιο παλιά χρόνια, ο ναός του φέρνει το όνομα της “Κατοικίας του Κριτή της Χώρας” (ομ. Σελ. 64). Από την άλλη, ο Σαμάς είναι ο θεός των χρησμών, ο προστάτης των προφητών και των μάντεων (Haldar, cult prophets, σελ. 1), λειτουργία μόνιμα συσχετισμένη με τον κόσμο των νεκρών και τις χθονιο-νεκρικές περιοχές.
Στην Ελλάδα και την Ιταλία, ο Ήλιος δεν κράτησε στη λατρεία παρά πολύ δευτερεύουσα θέση. Στη Ρώμη, η ηλιακή λατρεία εισχώρησε στην αυτοκρατορία με τις ανατολικές γνώσεις και αναπτύχθηκε κατά τρόπο, θα λέγαμε, εξωτερικό και τεχνητό προς χάρη της λατρείας των αυτοκρατόρων. Η μυθολογία και η θρησκεία των Ελλήνων διατήρησαν εν τούτοις ίχνη “υπόγειων” αρχαϊκών ιεροφανειών του Ήλιου. Ο μύθος του Ήλιου φανερώνει τις χθόνιες και τις υποχθόνιες αξίες. Ολόκληρο παιχνίδι προσδιορισμών, όπου ο Ου. Πεσταλότστα (Pagine di religione mediterranea II, σελ. 22) βλέπει τα κατάλοιπα μιας μεσογειακής θρησκευτικής κληρονομιάς, τονίζουν εμφανώς τους οργανικούς δεσμούς της με το φυτικό κόσμο. Ο Ήλιος είναι πύθειος και παιάν – δύο επίθετα που μοιράζεται με τη Λητώ, μια από τις μεγάλες μεσογειακές θεές – χθόνιος και πλουτώνιος. Ο Ήλιος είναι εξίσου Τιτάνας, Επιφάνεια των γενεσιουργών δυνάμεων. Μας ενδιαφέρει λιγότερο, για την ώρα, να μάθουμε σε ποιο μέτρο η διάρθρωση του Ήλιου με τον χθόνιο-μαγικό-σεξουαλικό κόσμο ανήκει στο μεσογειακό υπόστρωμα (στην Κρήτη, π.χ. ο Ήλιος είναι ταυρικός και γίνεται σύζυγος της Μεγάλης Μητέρας, κοινή μοίρα της πλειονότητας των θεών της ατμόσφαιρας) ή αντιπροσωπεύει ένα μεταγενέστερο συμβιβασμό, επιβλημένο από την ιστορία, ανάμεσα στο μητριαρχικό σύστημα των Μεσογειακών λαών και το πατριαρχικό των Ινδο-ευρωπαίων που κατέβηκαν από το Βορρά. Για μας, η βαρύτητα βρίσκεται αλλού: στο ότι ο ήλιος, που θα μπορούσε να θεωρηθεί, στα πλαίσια μιας επιπόλαιης ορθολογιστικής προοπτικής, σαν μια κατεξοχή ουράνια, ημερήσια και “καταληπτή” ιεροφάνεια, μπόρεσε εξίσου να αξιολογηθεί σαν πηγή “σκοτεινών” ενεργειών.
Γιατί ο Ήλιος δεν είναι αποκλειστικά πύθειος, χθόνιος, τιτάνιος, κλπ. Διατηρεί επιπλέον και σχέσεις με τον κόσμο των εκλεκτών του σκότους: τη μαγγανεία και την κόλαση. Είναι πατέρας της μάγισσας Κίρκης και παπούς της Μήδειας, δύο πασίγνωστων κατόχων του νυχτερινού φυτικού φίλτρου. Από αυτόν κρατάει η Μήδεια το περίφημο άρμα της που σέρνουν φίδια φτερωτά (Ευριπίδης, Μήδεια, 1321 – Απολλόδωρος, Βιβλιοθ. Ι, 9, 25). Στον Ταΰγετο του θυσιάζουν άλογα (Παυσανίας, ΙΙΙ, 20, 4), στη Ρόδο κατά τη διάρκεια της γιορτής που του είναι αφιερωμένη, τα Αλιαία, (από το Άλιος, δωρική μορφή του Ήλιος) του προσφέρουν ένα άρμα ζευγμένο με τέσσερα άλογα που ρίχνουν έπειτα στη θάλασσα (Festus, October equus). Όμως τα άλογα και τα φίδια υπάγονται, κατά κύριο λόγο, στον χθονιο-νεκρικό συμβολισμό. Τέλος η είσοδος του Άδη ονομαζόταν “πύλη του ήλιου” και ο “Άδης”, σύμφωνα με την προφορά της ομηρικής εποχής: “Α-ιδος”, θύμιζε ακόμη την εικόνα αυτού που είναι “αόρατος” και αυτού που “καθιστά αόρατα” (Kerenyi, Vater Helios, σελ. 19). Η ηλιο-χθονική αντίθεση φως-σκοτάδι, μπόρεσε άρα να γίνει αντιληπτή σαν οι δύο εναλασσόμενες φάσεις μιας και μόνης αλήθειας. Οι ηλιακές ιεροφάνειες αποκαλύπτουν έτσι διαστάσεις που ο καθαυτό “ήλιος” χάνει σε μια ορθολογιστική, ανθρώπινη προοπτική. Οι διαστάσεις όμως αυτές μπορούν να διατηρηθούν στα πλαίσια ενός μυθικού και μεταφυσικού συστήματος αρχαϊκής δομής.
MIRCEA ELIADE
Πραγματεία πάνω στην Ιστορία των Θρησκειών
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΕΛΣΗ ΤΣΟΥΤΗ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ Ι. ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΗ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου