Καθώς ένας πλανήτης στρέφεται γύρω από τον άξονά του καθώς στρέφεται ταυτόχρονα και γύρω από τον ήλιο έτσι και ο μεμονωμένος άνθρωπος συμμετέχει στην εξέλιξη της ανθρωπότητας, αν και ακολουθεί τον δρόμο της δικής του της ζωής. Αλλά για τα αδύναμα μάτια μας, όταν κυττάζουν τον ουράνιο θόλο, η διάταξη των κοσμικών δυνάμεων φαίνεται ως αμετακίνητη σε μια αιώνια τάξη. Ενώ στην οργανική ζωή, μπορούμε ακόμα να διακρίνουμε την περιπλοκή των ανταγωνιζομένων δυνάμεων και να παρατηρήσουμε πως τα αποτελέσματα της σύγκρουσης ποικίλουν αδιάκοπα. Όμοια κι οι δυό τάσεις, η μια που αποβλέπει στην προσωπική ευτυχία, και η άλλη στην ένωση με τα άλλα ανθρώπινα όντα, πρέπει ν' ανταγωνίζονται μέσα στο κάθε άτομο, έτσι κι οι δυό πορείες και της ατομικής εξέλιξης και της εξέλιξης του πολιτισμού πρέπει αναγκαστικά νάναι ανταγωνιστικές και να αμφισβητούν αμοιβαία το έδαφος κάθε στιγμή. Η μάχη όμως αυτή ανάμεσα στην κοινωνία και στο άτομο δεν προέρχεται καθόλου απ' τον πιθανόν ασυμβίβαστον ανταγωνισμό ανάμεσα στα δυό πρωταρχικά ένστικτα, του έρωτα και του θανάτου. Ανταποκρίνεται περισσότερο σε μια εσώτερη διχόνοια στην οικονομία της λίμπιντο, που συγκρίνεται με την πάλη για την κατανομή της ανάμεσα στο Εγώ και στα αντικείμενα. Η πάλη λοιπόν αυτή, όσο οδυνηρή κι αν κάνει τη ζωή στο σημερινό άτομο, του επιτρέπει μια τελική ισορρόπηση. Ας ελπίσουμε πως στο μέλλον το ίδιο θα γίνει και για τον πολιτισμό.
Η αναλογία ανάμεσα στην εξέλιξη του πολιτισμού και στο δρόμο που ακολούθησε η ανάπτυξη του ατόμου μπορεί να φτάσει σε πολύ απώτερο σημείο, γιατί δικαιολογημένα μπορούμε να υποστηρίξουμε πως κι η ίδια η κοινότητα αναπτύσσει και αυτή ένα Υπέρ – Εγώ που η επίδρασή του κυριαρχεί στην εξέλιξη του πολιτισμού. Αυτό θα ήτανε πολύ γοητευτικό έργο για έναν γνώστη των πολιτισμών, να παρακολουθήσει δηλαδή αυτήν την αναλογία ως τις λεπτομέριές της. Στο προκείμενο θα περιοριστώ να υπογραμμίσω μερικά χτυπητά σημεία. Το Υπέρ – Εγώ μιας δεδομένης εποχής πολιτισμού έχει όμοια καταγωγή όπως και το Υπέρ – Εγώ του ατόμου. Θεμελιώνεται την ενυπωση που αφίνουν οι μεγάλες προσωπικότητες, οι ηγέτες, οι άνθρωποι οι προικισμένοι με μια κυρίαρχη σωματική δύναμη και σουτς οποίους βρήκε την εντονώτερή του και την καθαρώτερή του και κατά συνέπεια την πιο αποκλειστική έκφραση ένας απ' τους πόθους των ανθρώπων. Η αναλογία σε πολλές ακόμα άλλες περιπτώσεις τραβάει ακόμα μακρύτερα γιατί οι προσωπικότητες αυτές όταν ζούσαν – αρκετά συχνά, αν μη πάντα – χλευάζονταν από τους άλλους, κακομεταχειρίζονταν ή και εξουθενώνονταν με τον πιο σκληρό τρόπο. Η μοίρα τους είναι κατά βάση ανάλογη με την αντίστοιχη του πρωτόγονου πατέρα που, μόνον από πολύν καιρό ύστερα αφού θανατώθηκε σκληρά, κατατάχτηκε στη θέση της θεότητας. Η μορφή του Ιησού Χριστού προσφέρει ακριβώς το πιο χτυπητό παράδειγμα αυτής της αλληλουχίας που κατευθύνεται από τη μοίρα, αν δηλαδή δεν ανήκει πια στο μύθο που τον γέννησε σαν συγκεχυμένη ανάμνηση του πρωτόγονου φόνου. Αλλά υπάρχει ένα άλλο κοινό σημείο και αυτό ειναι το πολιτιστικό Υπέρ – Εγώ (Kulturuber – Ich) που όπως το ατομικό Υπέρ – Εγώ, καθορίζει αυστηρές ιδανικές απαιτήσεις, που η μη τήρησή τους βρίσκει την τιμωρία της στο άγχος της ηθικής συνείδησης. Και τότε παράγεται εδώ ένα πολύ περίεργο γεγονός: οι ψυχικοί μηχανισμοί για τους οποίους μιλάμε είναι πιο γνώριμοι και το πνεύμα μας εισδύει σ' αυτούς καλύτερα παρά στην ομαδική τους όψη. Στο άτομο οι επιθέσεις του Υπέρ – Εγώ δεν υψώνουν τη φωνή με θορυβώδη τρόπο, με την μορφή μομφής, παρά μόνον σε περίπτωση ψυχικής έντασης, ενώ οι απαιτήσεις καθεαυτές του Υπέρ – Εγώ παραμένουν σε απώτερο πεδίο και είναι συχνά ασύνειδες. Τις κάνουμε συνειδητές, και τότε διαπιστώνουμε πως συμπίπτουν με τις εντολές του σύγχρονου πολιτιστικού Υπέρ – Εγώ. Στο σημείο αυτό οι δύο μηχανισμοί, ο μηχανισμός της πολιτιστικής εξέλιξης της μάζας και της εξέλιξης που προσιδιάζει στο άτομο, είναι καθώς λέμε κανονικά και στενά δεμένοι μεταξύ τους. Για τούτο χίλιες δυό εκδηλώσεις και χαρακτήρες του Υπέρ – Εγώ μπορούν ευκολώτερα ν' αναγνωρισθούν σύμφωνα με τη στάση του στους κόλπους της πολιτισμένης κοινότητας, παρά το μεμονωμένο άτομο.
Το πολιτιστικό Υπέρ – Εγώ έχει επεξεργασθεί τα ιδανικά του και έχει θέσει τις απαιτήσεις του. Ανάμεσα σ' αυτές τις τελευταίες, είναι εκείνες που αναφέρονται στις σχέσεις των ανθρώπων ανάμεσά τους και συνοψίζονται με τον γενικό όρο: Ηθική. Σε κάθε εποχή, απέδωσαν την πιο μεγάλη σημασία σ' αυτήν την ηθική, σαν να περίμεναν απ' αυτήν να επιτελέσει μεγάλα πράγματα. Και χτύπησε πραγματικά, αυτό είναι εύκολο να το διαπιστώσουμε, στο πιο αδύνατο σημείο κάθε πολιτισμού. Είναι σωστό λοιπόν να βλέπουμε σ' αυτήν ένα είδος θεραπευτικής προσπάθειας, επιδίωξης επίτευξης, με τη βοήθεια μιας κατηγορικής προστακτικής του Υπέρ – Εγώ, εκείνου που ως τα τώρα ο πολιτισμός δεν είχε κατορθώσει να το πετύχει παρά μονάχα χρησιμοποιώντας άλλες μεθόδους!
Εδώ, αυτό άλλωστε το αναγνωρίσαμε, το πρόβλημα συνίσταται στην παραμέριση του μεγαλύτερου εμπόδιου που συναντάει ο πολιτισμός, δηλαδή της ιδιοσυστασιακής επιθετικότητας του ανθρώπινου όντος εναντίον του άλλου: να γιατί είναι πιο ενδιαφέρουσα η πιο πρόσφατη εντολή του πολιτιστικού Υπέρ – Εγώ: “Αγάπα τον πλησιόν σου ως εαυτόν”.
ΣΙΓΚΜΟΥΝΤ ΦΡΟΫΝΤ
Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΠΗΓΗ ΔΥΣΤΥΧΙΑΣ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΜΙΝΑΣ ΖΩΓΡΑΦΟΥ – ΜΕΡΑΝΑΙΟΥ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΑΡΗ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου